Nguyễn Công Trứ

Nợ nam nhi


Tang bồng hồ thỉ [1] nam nhi trái [2],
Cái công danh là cái nợ lần.
Nặng nề thay đôi chữ quân thân.
Đạo vi tử vi thần [3] đâu có nhẹ!
Cũng rắp điền viên vui thú vị,
Trót đem thân thế hẹn tang bồng.
Xếp bút nghiên theo việc kiếm cung,
Hết hai chữ trung trinh báo quốc.
Một mình để vì dân vì nước,
Túi kinh luân từ trước để nghìn sau.
Hơn nhau một tiếng công hầu.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tang hồ: cung bằng gỗ dâu, bồng thỉ: tên bằng cỏ bồng.
2. Nợ nam nhi.
3. Đạo làm con, đạo làm tôi.

Nợ tang bồng


Vũ trụ giai ngô phận sự [1]
Chẳng công danh chi đứng giữa trần hoàn? [2]
Chí tang bồng hẹn với giang san
Đường trung, hiếu, chữ "quân thân" là gánh vác.

Thơ rằng:

Đã mang tiếng ở trong trời đất
Phải có danh gì với núi sông
Nợ sách đèn đem nghiên bút giả xong
Cầu xe ngựa [3] lúc đi về mới tỏ
Duyên ngư thủy, hội long vân [4] còn đó
Miếng đỉnh chung cho biết mùi đời
Nhắn trăng nhủ gió đưa người
Bẻ nhành đan quế [5] cho rồi liền tay
Trần ai ai có kém ai!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Những việc trong trời đất đều là phận sự của ta.
2. Cõi đời. Hai câu đầu hàm ý: "Có công danh đứng cùng trời đất, không sự nghiệp nát với cỏ cây"
3. Tư Mã Tương Như đời Hán, khi qua một cây cầu để đi lập sự nghiệp, có thể rằng: nếu không ngồi xe cưỡi ngựa (nghĩa là không làm nên công danh) thì không trở về qua cầu này.
4. Cá gặp nước, rồng gặp mây.
5. Đi thi đỗ cao.

Phận anh nghèo


Nói phô nghe cũng giỏi con giai,

Vì nỗi không tiền hóa dở ngài.

Khôn khéo dễ hầu bưng khắp miệng,

Khen chê thôi cũng gác ngoài tai.

Tính quen mặt đó, đà ghe [1] kẻ

Song biết lòng cho, dễ mấy ai?

Ðã thế thời thôi thôi mặc thế,

Ði lâu rồi mới biết đường dài.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tiếng địa phương, nghĩa là lắm

Phận sự làm trai


Vũ trụ chức phận nội [1]
Đấng trượng phu một túi kinh luân [2].
Thượng vị đức, hạ vị dân [3],
Sắp hai chữ "quân, thân" mà gánh vác,
Có trung hiếu nên đứng trong trời đất
Không công danh thà nát với cỏ cây.
Chí tang bồng hồ thỉ [4] dạ nào khuây,
Phải hăm hở ra tài kinh tế [5]
Người thế trả nợ đời là thế
Của đồng lần thiên hạ tiêu chung,
Hơn nhau hai chữ anh hùng.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Chức phận mình ở trong vũ trụ
2. Trong việc kéo tơ, lấy tơ chia ra gọi là kinh, hợp những sợi tơ lại mà se thì gọi là luân (chỉ những người giỏi việc chính trị)
3. Trên vì người có đức (tức vua), dưới vì dân hưng lợi
4. Cung bằng gỗ dâu, tên bằng cỏ bồng. Theo Lễ Kinh: cha mẹ mới sinh con trai, lấy cung tên bằng gỗ dâu và tên bằng cỏ bồng treo ở ngoài cửa, có ý mong cho con mình sau này lấy cung tên làm nên sự nghiệp vang thiên hạ
5. Từ cụm từ "Kinh bang tế thế" (giúp nước cứu đời)

Sầu tình


Sầu ai lấp cả vòm trời

Biết chăng chẳng biết hỡi người tình chung.

Xuân sầu mang mang tắc thiên địa

Giống ở đâu vô ảnh vô hình

Cứ tò mò quanh quẩn bên mình

Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng

Hỏi trăng gió gió trăng hờ hững

Ngắm cỏ hoa hoa cỏ ngậm ngùi.



Nguyễn Công Trứ

---

Tang bồng là nợ


Tang bồng là nợ,
Đấng làm trai chi sợ áng công danh
Phú quý tương dĩ hậu ngô sinh,
Bần tiện tương dĩ ngọc ngô thành.
Cái vinh, cái nhục là đắp đổi
Thùy năng thế thượng vong danh lợi
Tiện thị nhân gian nhất hóa công
Thôi thời thôi quân tử cố cùng
Cùng khi ấy hẳn là thông khi khác
Số tảo vãn tùy cơ phó thác
Chớ như ai chịu chắt cũng tay không
Chơi cho phỉ chí tang bồng.


Nguyễn Công Trứ

---

Tài tình


Ai chê rằng đểu cũng oan,
Cuộc cờ bốn nước, cung đàn một dây.

Thế nhân mạc oán tài tình lụy,
Không tài tình quang cảnh có ra chi.
Thú tiêu sầu rượu rót thơ đề,
Có yến yến hường hường mới thú!
Khi đắc ý mắt đi mày lại,
Đủ thiên thiên thập thập thêm nồng.
Nợ phong lưu ai nỡ chối không,
Duyên tri ngộ nên đeo đẳng mãi.
Thiên vạn khuyến quân mạc quái,
Nam nhi đáo thử thị hào.
Gẫm tài tình, nào lụy ai nào!
Ai rằng lụy, đây xin chịu cả.
Trong trần thế thiệt là cảnh giả,
Dứt tài tình chẳng uổng lắm ru.
Xin xin đừng oán mà ngu!


Nguyễn Công Trứ

---

Tết nhà nghèo


Tết nhất anh ni ai nói nghèo

Nghèo mà lịch sự, đố ai theo!

Bánh chưng chất chật chừng ba chiếc

Rượu thuốc ngâm đầy độ nửa siêu

Trừ tịch kêu vang ba tiếng pháo

Nguyên tiêu cao ngất một gang nêu

Ai xuân, anh cũng chơi xuân với

Chung đỉnh ơn vua ngày tháng nhiều.


Nguyễn Công Trứ

---

Than cảnh nghèo


Vốn hễ anh hùng mới có nghèo

Sao mà ta lại trải trăm chiều?

Trái mùa, nghiệp cũ không nên bỏ

Ế chợ, nghề nhà cũng phải theo

Những giữ miệng đà không muốn nói

Làm sao bụng lại cứ thường trêu?

Suy ra mới biết rằng hay dở

Kể trước như ta dáng cũng nhiều.


Nguyễn Công Trứ

---

Thất thập tự thọ

Tiểu dẫn: Tôi nay vừa bảy mươi. Nhớ lại sáu mươi chín năm về trước, đói khổ, ốm đau, rừng sâu, nước độc, xiết bao cay đắng. Câu nói: "Thọ lắm nhục nhiều" đối với tôi thật đúng quá. Trong những điều tôi đã học được từ khi ra đời, tôi tìm ra năm mươi sáu chữ, làm thành một bài thơ luật để kỷ niệm tuổi bảy mươi. Các vị có lòng thương đến, xin cho một bài hoạ để con cháu cất làm của quý trong nhà.

Phiên âm Hán Việt:

Nhật đối nhi tảo tự giải di
Kim ngô bất tự cổ ngô thì
Tuỳ cơ khối lỗi cung nhân tiếu
Trực ký niên hoa giới cổ hy
Lão thực bất kham trang diện mục
Anh hoa an dụng nhiểm tu tì
Tự tâm tiên liệt hào vô trạng,
Quái sát Hồng Sơn hữu thị phi.

Nguyễn Công Trứ

Dịch nghĩa

Hằng ngày ta sẽ cùng chơi đùa với trẻ con
Ta hôm nay không còn giống ta ngày xưa nữa
Ta theo thời mà làm con rối mua cười cho thiên hạ
Thấm thoát nay đã đến tuổi cổ lai hy
Cái chân chất không cần trau tria mày mặt nữa
Vẻ tốt tươi đem nhuộm cho râu tóc để làm gì
Ta tự lấy làm thẹn chẳng có chút công trạng gì
Thôi hãy phó mặc cho núi Hồng hạ lời khen chê.

Dịch thơ

Ngày cùng lũ trẻ cợt đùa chơi,
Quả thực ta nay khác trước rồi!
Múa rối mấy hồi rằng giúp nước,
Sống lâu bảy chục cũng ơn trời!
Thật thà bao quản khoe mình đẹp,
Tóc bạc xin đành kém vẻ tươi!
Những thẹn bất tài không báo bổ,
Non Hồng thôi mặc tiếng trên đời!

(Lê Thước dịch)

---

Thế thái nhân tình


Thế thái nhân tình [1] gớm chết thay!

Lạt nồng[2] trông chiếc túi vơi đầy.

Hễ không điều lợi, khôn thành dại;

Ðã có đồng tiền, dở cũng hay.

Khôn khéo chẳng qua ba tấc lưỡi [3],

Hẳn hoi không hết một bàn tay [4].

Suy ra cho kỹ chi hơn nữa:

Bạc quá vôi mà mỏng quá mây.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Thế thái nhân tình 世態人情: thế-thái: thói ăn cách ở của người đời; nhân-tình: thường tình của người ta.
2. Lạt, nồng: lạt là lạt-lẽo, lãnh-đạm, sơ; nồng là nồng-nàn, đằm-thắm, thân.
3. Ba tấc lưỡi: chỉ người nói bẻm.
4. Một bàn tay: một vốc, một dúm; ý nói ít-ỏi.

Thế tình bạc bẽo


Đ.. mẹ nhân tình đã biết rồi!

Lạt như nước ốc bạc như vôi.

Tiền tài hai chữ son khuyên ngược,

Nhân nghĩa đôi đường nước chảy xuôi.

Chân có chẹt rồi thời há miệng,

Vòng chưa thoát khỏi đã cong đuôi.

Dám xin các bác phen này nữa,

Nấu xáo xin đừng nấu xáo vôi.


Nguyễn Công Trứ

---

Thế tình đen bạc


Vận chuyển cơ trời nghĩ cũng màu,

Chắc rằng ai đói, chắc ai giàu.

Kể đâu miệng thế khi yêu ghét,

Ðược mấy lòng người có trước sau.

Cuối tiết mới hay rằng sớm muộn,

Giữa vời sao đã biết nông sâu?

Hãy xem trời đất thời liền rõ,

Dầu nắng dầu mưa có mãi đâu!


Nguyễn Công Trứ

---

Thoát vòng danh lợi


Chen chúc lợi danh đà chán ngắt
Cúc tùng phong nguyệt mới vui sao
Đám phồn hoa trót bước chân vào
Sực nghĩ lại giật mình bao xiết kể.
Quá giả vãng nhi bất thuyết [1],
Cái hình hài làm thiệt cái thân chi.
Cuộc đời thử gẫm mà suy,
Bạn tùng cúc xưa kia là cố cựu.
Hẹn với lợi danh ba chén rượu,
Vui cùng phong nguyệt một bầu thơ,
Chuyện cổ kim so sánh tựa bàn cờ,
Riêng vui thú giang sơn phong nguyệt.
Mặc xa mã thị thành không dám biết,
Thú yên hà trời đất để riêng ta.
Nào ai, ai biết chăng là?


Nguyễn Công Trứ

---

1. Việc đã qua rồi không nên nhắc nữa

Thú ẩn dật


Chẳng lợi danh chi lại hóa hay!

Chẳng ai phiền lụy chẳng ai rầy

Ngoài vòng cương tỏa chân cao thấp

Trong thú yên hà mặt tỉnh say

Liếc mắt coi chơi người lớn bé

Vểnh râu bàn những chuyện xưa nay

Của trời giăng gió kho vô tận

Cầm hạc tiêu dao đất nước này.


Nguyễn Công Trứ

---

Thú thanh nhàn


Nhân trung thụy, giác tam can nhật,
Vắt chân ngồi với bạn khách cầm ca.
Cuộc tỉnh say bàn rượu chén trà,
Cơn đắc ý thùng thùng đôi tiếng trống.
Bạch tuyết thanh cao, oanh yến lộng,
Quân thiều hưởng triệt, cổ chung minh.
Này tiếng đàn tinh tính tinh tình tinh.
Thú vui thú ném ngang vành tráng sĩ.
Cõi nhân sinh thích chí,
Lúc thái bình hà nhật bất xuân phong.
Của trần hoàn không có có không,
Kho vô tận không không rồi lại có.
Chữ tài ấy ăn chơi, ở đủ!
Sôi kinh rồi đánh miếng đỉnh chung.
Một mai bẻ quế thiềm cung,
Trăng đưa đàn nguyệt, sấm rầm trống lôi.
Trăm năm đài các lạ đời!


Nguyễn Công Trứ

---

Thú tổ tôm


Nhân sinh quý thích chí,
Cuộc ăn chơi chi hơn thú tụ tam,
Tài kinh luân xoay dọc xoay ngang,
Cơ điều đạc quân ăn đang đánh.
Gọi một tiếng, người đều khởi kính,
Dạy ba quân, ai dám chẳng nhường?
Cất nếp lên, bốn mặt khôn đương;
Hạ bài xuống, tam khôi chiếm cả!
Nay gặp hội quốc gia nhàn hạ,
Nghĩ ăn chơi thú nọ cũng hay,
Gồm hai văn võ trong tay!


Nguyễn Công Trứ

---

Thua bạc


Ngày xuân thong thả, tính thờ ơ

Thấy chúng chăn trâu đánh cũng ưa

Tưởng làm ba chữ [1] mà chơi vậy

Bỗng chốc lên quan đã sướng chưa!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tiếng cổ, đơn vị tiền tệ gọi "đồng".

Trách đời


Chớ thấy người thương, bỗng hở hăm,

Phải xem cho kĩ kẻo mà lầm,

Chẳng ưa, thoắt chốc ra hờn mát

Không lụy, càng nhiều tiếng nói xâm,

Tưởng nỗi nhân tình mà ghét độc

Nghĩ trong thế cục những cười thầm,

Thôi thôi chẳng nói chi cho lắm,

Vốn hễ ân thâm, oán cũng thâm.


Nguyễn Công Trứ

---

Trách tình nhân


Ðứng núi này trông núi nọ cao

Nhân tình ơ hỡ biết làm sao!

Nghĩ mình chưa phải tình Kim Trọng

Mà đó đà mang nợ Thúy Kiều.

Non nước nước non ngao ngán nỗi

Cỏ hoa hoa cỏ ngẩn ngơ chiều

Vườn hoa kia để ai rong rả,

Ong bướm xông pha dáng cũng nhiều.


Nguyễn Công Trứ

---

Trò đời


Một lưng một cốc kém chi mô,

Cho biết chanh chua khế cũng chua.

Ðã chắc bữa trưa chừa bữa tối,

Mà tham con giếc tiếc con rô.

Trăm điều đổ tội cho nhà oản,

Nhiều sãi không ai đóng cửa chùa.

Khó bó cái khôn còn nói khéo,

Dầu ai có quấy vấy nên hồ.


Nguyễn Công Trứ

---

Trong trần mấy mặt làng chơi


Lần lữa tiết xuân dương có mấy,
Bóng quang âm chơi lấy kẻo già.
Trăm năm trong cõi người ta,
Xóc sổ tính ngày chơi đà được mấy?
Thôi thôi chơi cũng là chơi vậy!
Biết mùi chơi chưa dễ mấy người.
Nợ nhà, tình vay một trả mười,
Duyên hội ngộ, cũng lừa ba lọc bảy.
Mang tiếng với non sông thời cũng phải,
Đem ngàn vàng mua lấy tiếng cười,
Phong lưu cho bõ kiếp người!


Nguyễn Công Trứ

---

Trống đại cổ


Bé mọn làm chi những thứ bồng [1]!

Lớn lao thế ấy ghẹo [2] ai rung

Đôi bên bằng phẳng trời hai mặt

Chính giữa tròn xoay nguyệt một vòng.

Hiên bệ gió đưa dùi cắc cắc,

Giang sơn sấm dậy tiếng tùng tùng.

Huống chưng đất nước đồ sang trọng

Đai nẹp sơn son lại vẽ rồng.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Loại trống mặt nhỏ, thân dài (như trống cơm), chỉ dùng tay vỗ
2. Tiếng địa phương, nghĩa là mặc

Tuổi già cưới vợ hầu


Trẻ tạo hóa ngẩn ngơ lắm việc
Già Nguyệt ông cắc cớ trêu nhau
Kìa những người mái tuyết đã phau phau
Run rẩy kẻ đào tơ còn mảnh mảnh
Trong trướng gấm ngọn đèn hoa nhấp nhánh
Nhất tọa lê hoa áp hải đường [1]
Từ đây tạc đá ghi vàng
Bởi đâu, trước lựa tơ chắp chỉ
Tân nhân dục vấn lang niên kỷ?
Ngũ thập niên tiền nhị thập tam! [2]
Tình đã chung, lứa cũng phải vam [3]
Suốt kim cổ lấy làm vận sự
Trong trần thế duyên duyên nợ nợ
Duyên cũng đành mà nợ cũng đành
Xưa nay mấy kẻ đa tình
Lão Trần [4] là một với mình là hai
Càng già càng dẻo càng dai!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Một chùm hoa lê (như mái đầu bạc) áp sát đóa hải đường (như cô gái trẻ).
2. Cô dâu muốn hỏi tuổi đức lang quân/ Năm mươi năm trước tớ mới hăm ba.
3. Tiếng địa phương cổ, nghĩa là: vừa.
4. Trần Tu, một người đời xưa, đã già mà lấy vợ còn rất trẻ.

Tự thuật

Bài 1

Quân tử cố cùng

Chửa chán ru mà quấy mãi đây,

Nợ nần dan díu mấy năm nay.

Mang danh tài sắc cho nên nợ,

Quen thói phong lưu hóa phải vay.

Quân tử lúc cùng thêm thẹn mặt,

Anh hùng khi gắp cũng khoanh tay.

Còn trời, còn đất, còn non nước

Có lẽ ta đâu mãi thế này?


Nguyễn Công Trứ

---

Tự thuật

Bài 2

Hội gió mây

Có lẽ ta đâu mãi thế này,

Non sông lẩn thẩn mấy thu chầy.

Ðã từng tắm gội ơn mưa móc,

Cũng đã xênh xang hội gió mây.

Hãy quyết phen này xem thử đã,

Song còn tuổi trẻ chịu chi ngay.

Xưa nay xuất xử thường hai lối,

Mãi thế rồi ta sẽ tính đây


Nguyễn Công Trứ

---

Tự thuật

Bài 3

Thú điền viên

Mãi thế rồi ta sẽ tính đây,

Ðiền viên thú nọ vẫn xưa nay.

Giang hồ bạn lứa câu tan hợp,

Tùng cúc anh em cuộc tỉnh say.

Tòa đá Khương Công [1] đôi khóm trúc,

Áo xuân Nghiêm Tử [2] một vai cầy.

Thái bình vũ trụ càng thong thả,

Chẳng lợi danh chi lại hóa hay.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Khương Tử Nha đời nhà Chu. Khi còn đi ẩn thường ngồi câu ở sông Vị.
2. Nghiêm Quang đời Ðông Hán, mặc áo tơi đi cầy ở núi Phú Xuân.

Tự thuật

Bài 4

Thú tiêu dao

Chẳng lợi danh chi lại hóa hay,

Chẳng ai phiền lụy chẳng ai rầy.

Ngoài vòng cương tỏa chân cao thấp,

Trong thú yên hà mặt tỉnh say.

Liếc mắt coi chơi người lớn bé,

Vểnh râu bàn những chuyện xưa nay.

Của trờì trăng gió kho vô tận,

Cầm hạc tiêu dao đất nước này.


Nguyễn Công Trứ

---

Tương tư


Tương tư không biết cái làm sao?

Muốn vẽ mà chơi, vẽ được nào!

Khi đứng khi ngồi khi nói chuyện

Lúc say lúc tỉnh lúc chiêm bao

Trăng soi trước mặt, ngờ chân bước

Gió thổi bên tai, ngỡ miệng chào

Một nước một non, người một ngả

Tương tư không biết cái làm sao?


Nguyễn Công Trứ

---

Vinh nhục


Đương cơn khổ nhục, lắm người khinh,

Vốn hễ làm người, có nhục vinh.

Vận đỏ, ghe [1] người cho muối cá

Hồi đen, lắm kẻ xóc xương kình. [2]

Đại nhân bao quản nhời chênh lệch

Quân tử khôn từ chốn đá đanh.

Thôi hẵng đợi trời bình trị đã

Gặp thời vỗ cánh sẽ ra danh!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Lắm
2. Làm hại

Vịnh cảnh Hà Nội


Chẳng thơm cũng thể hoa nhài
Dẫu không lịch sự cũng người Trường An
Hồi thủ khả lân ca vũ địa [1]
Đất Trường An là chốn đế kinh
Nước non một dải hữu tình
Giời Nam Việt trước gây đồ đế kỉ,
Người thôn ổ, dấu phong lưu thành thị.
Đất kinh kì riêng một áng lâm tuyền
Men sườn non tiếng mục véo von
In mặt nước buồm ngư lã chã
Hoa thảo kỉ kinh xuân đại tạ [2]
Giang sơn trầm tiếu cổ hưng vương [3]
Đồ thiên nhiên riêng một bức tang thương
Khách du lãm coi chừng thăm hỏi
Đã mấy độ sao dời vật đổi
Nào vương cung, đế miếu đâu nào?
Mỉa mai vượn hót anh chào.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Quay đầu trông cảnh cố đô mà thương.
2. Cỏ hoa đã trải bao phen thay đổi.
3. Non sông cười thầm những cuộc hưng vong.

Vịnh cảnh nghèo


Chẳng phải rằng ngây, chẳng phải đần,

Bởi vì nhà khó hóa bần thần.

Mấy đời thầy kiện mà thua mẹo

Nghĩ phận thằng cùng phải biết thân.

Số khá, bĩ rồi thời lại thái

Cơ thường, đông hết hẳn sang xuân.

Giời đâu riêng khó cho ta mãi

Vinh nhục dù ai cũng một lần.


Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh cây thông


Ngồi buồn mà trách ông xanh,

Khi vui muốn khóc, buồn tênh lại cười

Kiếp sau xin chớ làm người

Làm cây thông đứng giữa trời mà reo.

Giữa trời vách đá cheo leo,

Ai mà chịu rét thời trèo với thông.



Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh chữ tình


Cái tình là cái chi chi?
Dẫu chi chi cũng chi chi với tình
Đa tình là dở, đã mắc vào đố gỡ cho ra!
Khéo quấy người một cái tinh ma
Trói buộc kẻ hào hoa biết mấy!
Đã gọi người nằm thiên cổ dậy
Lại đưa hồn lúc ngũ canh đi
Nực cười thay lúc phân kỳ
Trông chẳng nói, biết bao nhiêu biệt lệ
Tình huống ấy dẫu bút thần khôn vẽ
Càng tài tình càng ngốc, càng si
Cái tình là cái chi chi?


Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh Di, Tề


Danh chẳng ham mà lợi chẳng mê

Ấy gan hay sắt, hỡi Di, Tề? [1]

Gặp xe vua Võ, tay giằng lại

Thấy thóc nhà Chu, mặt ngoảnh đi

Cô Trúc, hồn về mây ngụt ngụt

Thú Dương, danh để đá tri tri

Cầu nhân ắt được nhân mà chớ[2]

Chẳng trách ai chi, chẳng oán chi.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Bá Di, Thúc Tề, con vua Cô Trúc, chư hầu nhà Thương, không muốn làm vua, nhường cho em thứ ba mà đi ở ẩn. (Truyện Phong thần có ghi).
2. Khổng Tử nói: "Di, Tề cầu nhân mà được nhân, dẫu chết nhưng thỏa chí".

Vịnh đồng tiền


Mưỡu:

Hôi tanh, chẳng thú vị gì,
Thế mà ai cũng kẻ vì người yêu!

Hát nói:

Tạo vật bất thị vô để sự [1],
Bòn chài ra một thứ quấy chơi.
Đủ vuông tròn tượng đất, tượng trời [2],
Khẳm[3] họa phúc, nguy yên, tử hoạt [4].
Chốn kim môn, nơi tử thất [5],
Mặc phao tuồng, không kẻ phòng nhàn [6].
Đương om sòm chớp giật sấm ran,
Nghe xóc xách, lại gió hòa mưa ngọt.
Kẻ tài bộ đã vào phường vận đạt,
Không ngươi, cũng nát với cỏ cây.
Người yêm yêm [7] đành một phận trầm mai,
Có gã, lại trở ra sừng gạc [8].
Dốc đáy túi, mặt Nguyễn Lang [9] ngơ ngác,
Trổng đầu giường, gan tráng sĩ bàu nhàu [10].
Để đoàn ấm á càu ràu, khiến lũ tài danh vơ vẩn.
Khả quái tầm thường a đỗ vật [11],
Khước giao đáo để đại thần linh [12].
Đương đồ ai chẳng chuộng gia huynh [13],
Thù thế kể lấy làm đệ nhất.
Tiếng xõng xảnh đầy trong trời đất,
Thần cũng thông [14] huống nữa là ai?
Long Đồ [15] nghĩ cũng nực cười!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tạo hóa vẫn là hay rắc rối
2. Đồng tiền xưa hình tròn (tượng trời), giữa có lỗ (tượng đất)
3. Chờ đầy
4. Chết sống
5. Nhà tía-nhà sang trọng
6. Mặc sức vẫy vùng, không ai ngăn cấm nổi
7. Rã rời. Ý cả câu: kẻ đang yếu đuối rệu rã, đành chịu đắm chìm
8. Thế mà có gã (tiền), bỗng trở nên có sừng có mỏ!
9. Nguyễn Lang (đời Tấn) đến nơi đô thị mà trong túi chỉ có một đồng tiền, nên sợ sệt e dè
10. Nát nhừ
11. Lạ thật, cái vật tầm thường này
12. Mà trái lại, rốt cuộc lại thành một vị đại thần linh!
13. Ông anh này (đồng tiền)
14. "Tiền chi thập vạn khả dĩ thông thần": Tiền nhiều đến mười vạn thì thần cũng phải xuôi (thông)
15. Bao Công, quan xử án rất nghiêm, vậy mà cũng có lúc phải dùng tiền để giải quyết công việc cho xuôi.

Vịnh Hàn Tín


So tam kiệt [1] ai bằng Hàn Tín
Một tay thu muôn dặm nước non
Những ngờ rằng khoán thiết thư son [2]
Thái sơn như lệ, Hoàng hà như đái [3]
Hạp tảo Ngũ Hồ song Phạm Lãi
Khước lưu tam kiệt độc Trương Lương [4]
Đau đớn thay điểu tận cung tàng [5]
Đầm Vân Mộng phải mắc mưu con trẻ
Nếu biết chữ "khả hành, khả chỉ" [6]
Thời Ngũ hồ một lá cho xong
Làm chi lúng túng trong vòng!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Ba người giỏi giúp Lưu Bang là Trương Lương, Hàn Tín, Tiêu Hà
2. Từ chữ "thiết khoán đan thư", ý nói được ghi tên trong sổ sách của triều đại
3. Công trạng vững như Thái sơn, dài như Hoàng hà
4. Sao không sớm làm như Phạm Lãi chơi Ngũ hồ. Chỉ còn lại mình Trương Lương trong tam kiệt
5. Hết chim rồi cung bị cất đi
6. Nên làm thì làm, nên thôi thì thôi

Vịnh hậu Xích Bích


Sông Xích Bích vừng trăng vằng vặc,
Thầy Tô [1] tìm thú cũ qua chơi
Bóng quang âm là đã mấy mươi
Mà non nước dễ xui lòng cảm kích
Thi thành nhất bức thiên sơn tịch
Cô hạc hoành giang lược tiểu chu [2]
Suốt năm canh bên gối mơ hồ
Chiếc thuyền luống đi về trong bóng nguyệt
Trong cười nói hỏi tên gì chẳng biết
Liếc trông ra nào thấy đâu nào
Ấy người hay hạc xinh sao?


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tức Tô Đông Pha
2. Làm xong bài thơ thì cảnh núi non xung quanh đã lặng ngắt. Một cánh hạc lẻ loi bay qua sông trước mũi thuyền.

Vịnh Khuất Nguyên


Thế nhân giai túy nhi giai trọc
Duy ngã độc tỉnh nhi độc thanh [1]
Thuở hôn hôn [2] ai tỏ dạ trung thành
Còn nấn ná nữa chi cho bận?
Cô phẫn khí thành thiên khả vấn
Độc tỉnh nhân khứ quốc cơ không [3]
Dòng Mịch La dù đục đục trong trong
Đèn bất dạ hãy soi người thiên cổ
Bát ngát buổi giang thiên dục mộ [4]
Tiếng ngư ca còn đồng vọng đâu đây
Nghĩ tình ai cũng xót vay.



Nguyễn Công Trứ

---

1. Lời Khuất Nguyên: Người đời đều say mà đục. Chỉ mình ta tỉnh mà trong
2. Mờ tối
3. Cái khí phẫn uất muốn vạch trời mà hỏi/ Người tỉnh bỏ đi rồi thì nước trống rỗng
4. Cảnh trên sông lúc hoàng hôn.

Vịnh mùa đông


Nghĩ lại thì trời vốn cũng sòng,

Chẳng vì rét mướt bỏ mùa đông.

Mây về ngàn Hống [1] đen như mực,

Gió lọt rèm thưa lạnh tựa đồng.

Cảo [2] mực hơi may ngòi bút rít,

Phím loan cưởi nhuộm sợi tơ chùng.

Bốn mùa ví những xuân đi cả,

Góc núi ai hay sức lão tùng [3].


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tên nôm của núi Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh.
2. Giấy
3. Cây thông già.

Vịnh mùa thu


Trời thu phảng phất gió chiều,
Mây về Ngàn Hống buồm treo ráng vàng.
Sang thu tiết hơi may hiu hắt,
Cụm sen già lã chã phai hương.
Sương giày giậu trúc đóa hoa vàng,
Son nhuộm non đào cành lá đỏ.
Lãnh vũ như ti trùng chức dạ,
Tình thiên tác chỉ nhạn thư không.
Phúc đâu đâu một trận hảo phong,
Trên cung Quảnh xa đưa hương quế.
Giời biếc biếc, nước xanh xanh một vẻ,
Khéo hóa công khéo vẽ nên đồ.
Một năm được mấy mùa thu.


Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh sầu tình


Sầu ai lấp cả vòng giời
Biết chăng chẳng biết hỡi người tình chung?
Xuân sầu mang mang tắc thiên địa [1]
Giống ở đâu vô ảnh vô hình
Cứ tò mò quanh quẩn bên mình
Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng
Hỏi trăng gió, gió trăng hờ hững
Ngắm cỏ hoa, hoa cỏ ngậm ngùi
Gươm đoạn sầu, thơ trục muộn đủ rồi
Còn lẽo đẽo vô trung sinh hữu
Dục phá sầu thành tu dụng tửu
Túy tự túy đảo sầu tự sầu [2]
Rượu với sầu như gió mã ngưu
Trong lai láng biết tránh đâu cho khỏi?
Càng tài tử càng nhiều tình ái
Cái sầu kia theo hình ấy mà ra
Mua sầu tại kẻ hào hoa.



Nguyễn Công Trứ

---

1. Lòng sầu lai láng đất trời
2. Muốn phá thành sầu phải dùng rượu
Say tự say gục sầu tự sầu.

Vịnh sự đời


Những nghĩ xa gần khéo gớm thay!

Sự đời tráo trở giống bàn tay!

Hãy xem gương trước to tày liếp,

Mà biết lòng người mỏng tựa mây.

Những tiếng bất chì nghe đã chán,

Mấy điều cạnh khóe nói thêm gay.

Ở ăn cũng tưởng về sau với,

Trời hãy còn cao, đất hãy dày!



Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh Thúy Kiều


Đã biết má hồng thời phận bạc
Trách Kiều nhi chưa vẹn tấm lòng vàng
Chiếc quạt thoa đành phụ nghĩa Kim lang
Nặng vì hiếu, nhẹ vì tình thời cũng phải
Từ Mã Giám Sinh cho đến chàng Từ Hải
Cánh hoa tàn đem bán lại chốn thanh lâu
Bấy giờ Kiều còn hiếu vào đâu
Mà bướm chán ong chường cho đến thế?
Bạc mệnh chẳng lầm người tiết nghĩa
Đoạn trường cho đáng kiếp tà dâm!
Bán mình trong bấy nhiêu năm
Đố đem chữ hiếu mà lầm được ai!
Nghĩ đời mà ngán cho đời!


Nguyễn Công Trứ

---

Vịnh tiền Xích Bích


Gió trăng chứa một thuyền đầy
Của kho vô tận biết ngày nào vơi? [1]
Ông Tô tử [2] qua chơi Xích Bích [3]
Một con thuyền với một túi thơ
Gió hiu hiu mặt nước như tờ
Trăng chếch chếch đầu non mới ló
Thuyền một lá xông ngang gành bạch lộ [4]
Buông chèo hoa len lỏi chốn sơn cương

Ca rằng:
Quế trạo hề lan tương
Kích không minh hề tố lưu quang
Diếu diếu hề dư hoài
Vọng mỹ nhân hề thiên nhất phương [5]
Người ỷ ca [6] réo rắt khúc cung thương
Tiếng tiêu lẫn tiếng ca vang đáy nước
Sực nhớ kẻ quày ngọn giáo vịnh câu thơ thuở trước [7]
Nghĩ sự đời thêm cảm nỗi phù du
Đành hay trời đất dành cho
Hai kho phong nguyệt nghìn thu hãy còn!
Còn trời còn nước còn non.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Lấy ý từ bài Tiền Xích Bích phú của Tô Thức: Duy giang thượng chi thanh phong, dữ sơn gian chi minh nguyệt, thử tạo vật chi vô tận tạng, nhi ngô dữ tử chi sở cộng thích (Chỉ có gió mát ở trên sông, trăng sáng ở sườn núi là kho vô tận của tạo vật mà ta với ngươi cùng thích).
2. Tô Thức hay Tô Đông Pha đời nhà Tống, một trong bát đại gia của văn chương Trung Quốc, thường hay cùng bạn thả thuyền chơi trên sông Xích Bích. Ông là tác giả của hai bài phú nổi tiếng Tiền và Hậu Xích Bích phú.
3. Tên khúc sông nay ở huyện Gia Ngư tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc. Xưa vào thời Tam Quốc, tướng Đông Ngô là Chu Du mượn gió do Gia Cát Lượng cầu, dùng hỏa công phá tan hơn 80 vạn quân Tào Tháo ở đây. Tương truyền các sườn núi đá ở đây bị lửa đốt nên đỏ rực lên, người đời sau gọi là Xích Bích
4. Sương trắng
5. Cả bốn câu có nghĩa là:
Chèo quế sào lan
Đập bóng sáng chèo ngược sóng lên
Nao nao lòng ta
Nhớ mỹ nhân ở một phương trời.
6. Dựa vào bài hát mà họa lại
7. Tác giả nhắc chuyện năm xưa trên sông Xích Bích, gặp đêm thu trăng sáng, Tào Tháo uống rượu say rồi cầm giáo ra đứng ở đầu thuyền mà hát; bài hát có ý coi thường thiên hạ.