Trần Tế Xương

Ông hiệu là Vị Thành, tên chữ là Tử Thịnh, người làng Vị Xuyên, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Ðịnh. Ông lận đận về đường thi cữ, thi nhiều lần mà không thành, ông thường được gọi là Tú Xương.

Trần Tế Xương sinh năm Canh Ngọ, đời Tự Ðức thứ 23 (1870), trong một gia đình thanh bần, cha ông có cửa hàng buôn bán nhỏ ở Nam Ðịnh.

Ông lớn lên trong một hoàn cảnh xã hội đặc biệt, trong thời điểm đất nước hoàn toàn sụp đổ và rơi vào tay người Pháp. Xã hội Việt Nam bị phân hóa. Triều đình phong kiến gần như không có thực quyền. Cùng lúc ấy, sự phát triển về kinh tế (thuộc địa) đã hình thành một tầng lớp tiểu tư sản sống ở thành thị trong khi đời sống nông thôn càng ngày càng khó khăn.

Sống trong bối cảnh ngột ngạt như vậy, cùng với sự thất chí của bản thân qua nhiều lần thi trượt, suốt đời làm một nhà Nho lỡ vận, phải làm nhiều nghề sể kiếm sống, và phải nhờ vào sự tận tảo của vợ. Tú Xương đã gởi gắm tâm sự của mình qua những vần thơ trào phúng đặc sắc trên thi đàn Việt Nam trong thế kỷ 19.

Thơ Tú Xương lưu loát dễ hiểu, châm biếm cười cợt mà không kiêu kì. Bất cứ bài thơ nào của ông cũng có tính cách bình dị thanh thoát , lời thơ êm xuôi , tươi tắn lanh lẹ từ đầu đến cuối. Thơ ông mang cả cảm hứng của ca dao , tục ngữ , ông ít dùng điển tích chữ Hán nặng nề. Với ngòi bút phóng khoáng của mình, Tú Xương là nhà thi sĩ bình dân nhất thế kỷ 19:

Ông trông lên bảng thấy tên ông
Ông tớp rượu vào ông nói ngông
Trên bảng năm hai thầy cử đội
Bốn kỳ mười bảy cái ưu thông
Xướng danh tên gọi trên mình tượng
Ăn yến xem ra có thịt công
Cụ xứ có cô con gái đẹp
Lăm le xui bố cưới làm chồng.

(Thi hương tự trào)

Cái tài của Tú Xương là làm thơ trôi trẩy mà chữ dùng rất xác đáng thích hợp, nhất là những chữ có tính cách mô tả hoặc trào lộng:

Ðì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột
Loẹt lòe trên vách bức tranh gà.
Chí cha chí chát khua giày dép,
Ðen thủi đen thui cũng lượt là.

Ðôi khi ông dùng đếc cả chữ Tàu, chữ Pháp thông dụng làm cho thơ ông có vẽ láu lỉnh lạ thường:

Cống hỷ méc xì, đây thuộc cả
Chẳng sang Tàu, tớ cũng sang Tây.

Tú Xương có một cái nhìn tinh tế với tất cả những chướng tai gai mắt xảy ra xung quanh ông, vì thế nét thơ trào lộng của ông rất riêng, như nói về người con gái đi tu:

Nhạt mùi son phấn say mùi đạo
Mở cánh từ bi khép cửa tình

Hay người vợ Tây đi tu :

Rứt cái mề đay ném xuống sông
Thôi thôi tôi cũng mét xì ông

Tú Xương vận dụng các thể thơ lục bát, thất ngôn bát cú, tứ tuyệt vào thơ trào phúng rất uyển chuyển, có lúc bỡn cợt mà tình tứ:

Ðêm qua anh đến chơi đây,
Giày “dôn“ anh dận, ô tay anh cầm.
Rạng ngày sang trống canh năm
Anh dậy, em hãy còn nằm trơ trơ.
Hỏi ô, ô mất bao giờ,
Hỏi em, em cứ ỡm ờ không thưa
Sợ khi rày gió mây mưa,
Lấy gì đi sớm về trưa với tính.

(Ði hát mất ô )

Ðôi lúc thấy dễ dãi mà sít sao, lưu loát mà cay nghiệt:

Chớ thấy câu kinh mà mặc kệ
Ai ngờ chữ sắc hóa ra không

(Cô Tây đi tu)

Tú Xương có phương pháp trào phúng rất lợi hại, bắt đầu bình tỉnh để chấm dứt đột ngột, giả bộ tán thành để rồi đả phá cay chua nghiệt ngã:

Bắt chước ai ta chúc mấy lời,
Chúc cho khắp hết cả trong đời.
Vua quan sĩ thứ người muôn nước
Sao được cho ra cái giống người.

Giọng điệu trong thơ của ông luôn biến đổi có lúc mau lẹ mà rắn rỏi, có khi trêu cợt mà bình tĩnh, thường có những nụ cười thâm trầm, hóm hỉnh trong thơ ông.

Thơ trào phúng của Tú Xương vừa cho ta thấy cái xã hội hổn loạn, lố lăng lúc giao thời vừa cho ta thấy tình cảnh của một nhà Nho có tâm chí mà suốt đời gian nan, lận đận.

Tú Xương mất khi còn khá trẻ trong một lần đi về quê ngoại ông (1907)



ST

---

Anh Kiệt chơi hoang


Người tai mắt ai không thức thú^[1]
Lúc về già lụ khụ mới chơi xuân.
Suốt quanh năm nào mất cái lông chân,
Nhà chứa bẩn để dành phân bón lúa.
Ba câu chuyện khoe mình lắm của,
Chốn nhà lan^[2] sặc sụa những hơi đồng^[3]
Theo anh em đến chốn lầu hồng,
Hỏi cô ấy có chồng chăng nhỉ?
Anh đây thật là người chí khí,
Tiền cưới cheo chi phí một vài hào
Khoe mình chơi nhất Hàng Thao!


Trần Tế Xương

---

1. Thức thú: thưởng thức thú vui.
2. Nhà lan: nhà tiếp khách
3. Hơi đồng: hơi tiền. Ngày xưa dùng tiền bằng đồng

Áo bông che bạn^[1]


Ai ơi, còn nhớ ai không?
Trời mưa một mảnh áo bông che đầu
Nào ai có tiếc ai đâu?
Áo bông ai ướt khăn đầu ai khô?
Người đi Tam Đảo, Ngũ hồ^[2]
Kẻ về khóc trúc than ngô một mình
Non non nước nước tình tình
Vì ai ngơ ngẩn cho mình ngẩn ngơ…


Trần Tế Xương

---

1. Theo xác nhận nhiều người đây là bài thơ tình Tú Xương viết cho bà Hai Ðích (tức bà Côn), con gái tiến sĩ Nguyễn Công Ðộ. Hai người yêu nhau nhưng gia đình bên gái không chịu. Bài thơ này ghi lại kỷ niệm muộn màng.
2. Là cảnh tiên, cảnh đẹp ở Trung Quốc. Cả câu ý nói người đã đi về nơi tiên cảnh

Ba cái lăng nhăng


Một trà một rượu một đàn bà,

Ba cái lăng nhăng nó quấy ta,

Chừa được cái gì hay cái nấy,

Có chăng chừa rượu với chừa trà!



Trần Tế Xương

---

Bác cử Nhu


Sơ khảo khoa này, bác cử Nhu^[1]

Sách như hũ nút chữ như mù.[2]

Văn chương nào phải là đơn thuốc!

Chớ có khuyên^[3] xằng, chết bỏ bu!



Trần Tế Xương

---

1. Cử Nhu: con nhà thuốc Bắc, chủ sơ khảo trường thi Nam Ðịnh khoa Canh Tí (1900)
2. Có bản ghi: Thực là vừa dốt lại vừa ngu.
3. Khuyên: dùng bút đánh một vòng ở câu văn hay, nhà hàng thuốc Bắc cũng có kiểu đánh đơn thuốc như vậy.

Bảo người bán sực tắc


Sực tắc^[1] đi đêm gõ điếc tai,

Tiền thời không có biết vay ai?

Chú ơi, bán chịu tôi vài bát,

Sáng mai tôi trả một thành hai.



Trần Tế Xương

---

1. Giống như bán mì gõ bây giờ nhưng do người Hoa bán.

Bắt được đồng tiền


Ðầu năm ra cửa được đồng tiền,
Nào có cầu đâu được tự nhiên!
Ý hẳn nhà nho sang vận đỏ,
Hay là con tạo thử người đen?
Muốn đem trả nợ đòi người lại
Hay để làm lương giúp người liền?
Của cải vua ta đâu sẵn thế !
Chữ đề Tự Ðức hãy còn nguyên!


Trần Tế Xương

---

Bợm già^[1]


Thầy thầy tớ tớ phố xênh xang,
Thoạt nhác trông ra ngỡ cóc vàng.
Kiện hết sở Tuần, vô sở Sứ^[2]
Khi thì thầy số, lúc thầy lang.
Công nợ bớp bơ hình chúa Chổm,
Phong lưu đài các giống ông Hoàng.
Phong lưu như thế phong lưu mãi
Điếu ống, xe dài độ mấy gang?


Trần Tế Xương

---

1. Một tay bợm đóng nhiều vai, thầy lang, thầy bói, thầy dùi.
2. Tên này thường luồn lọt vào các công sở để xui nguyên giục bị kiện nhau.

Bỡn người làm mối


"Việc bác không xong tôi chết ngay!"
Chết ngay như thế vội vàng thay!
Chết riêng dễ một mình anh nhỉ?
Sống bận ra chi lũ chúng mày!
Lấy được con hầu thì nó sướng
Gẫm xem thiên hạ lắm thằng hay!
Đứa ăn đứa ngủ, đứa nào sướng?
Đứa đắp chăn da, đứa thịt quay!


Trần Tế Xương

---

Bỡn ông ấm Điềm^[1]


Ấm không ra ấm, ấm ra nồi,

Ấm chạy lăng quăng, ấm chẳng ngồi.

Chán cả đồ chuyên cùng chén mẫu

Luộc giò, ninh thịt, lại đồ xôi.



Trần Tế Xương

---

1. Ấm là danh hiệu chỉ con nhà quan (cậu ấm, cô chiêu). Ông Ấm Điềm vốn quê Thừa Thiên, gia cảnh sa sút mới ra Nam Định làm ăn, nhà cũng ở phố Hàng Nâu.

Bỡn ông phó bảng


Tri huyện lâu nay giá rẻ mà,
Ví vào tay tớ quyết không tha.
An Sơn tông giống người keo thực
Bồ Thủy xưa nay của kiết xà?
Đất nhị dễ thường lươn rúc ở
Lửa nồng nên phải chuột đùn ra.
Ông mà giữ tính kiêu kỳ mãi
Huấn đạo nguyên ông huấn đạo già!


Trần Tế Xương

---

Bỡn tri phủ Xuân Trường


Tri phủ Xuân Trường^[1] được mấy niên

Nhờ trời hạt ấy cũng bình yên.

Chữ y chữ chiểu không phê đến,

Ông chỉ quen phê một chữ "tiền"!


Trần Tế Xương

---

1. Xuân Trường thuộc tỉnh Nam Định. Tri phủ vốn là bạn của cụ Tú sau ra làm quan đâm thói ham tiền.

Buồn thi hỏng


Bụng buồn còn muốn nói năng chi?
Đệ nhất buồn là cái hỏng thi.
Một việc văn chương thôi cũng nhảm
Trăm năm thân thế có ra gì!
Được gần trường ốc vùng Nam Định
Thua mãi anh em cánh Bắc Kì.
Rõ thực nôm hay mà chữ tốt
Tám khoa chưa khỏi phạm trường quy.^[1]


Trần Tế Xương

---

1. Trường quy : Các luật lệ phải theo lúc làm quyển (như kiêng các tên huý của họ nhà vua...). Tú Xương lận đận về khoa cử tới tám lần, tức trên 20 năm.

Cái nhớ


Cái nhớ hình dung nó thế nào?

Khiến người trong dạ ngẩn ngơ sao!

Biết nhau cho lắm thêm buồn nhỉ,

Để khách bên trời dạ ước ao!



Trần Tế Xương

---

Cảm hoài

Thua bạc nhà đi với mẹ nhà,
Bệnh gì chẳng bệnh, bệnh tim la!
Nay đi phố Giấy, mai đầu hát,
Khi ở sông Thương, lúc tỉnh Hà.
Đeo tiếng khoa danh cho thế mỉa,
Cực lòng cha mẹ để con ra!
Nam mô cứu khổ tiêu tai nạn
Nhờ lượng Quan Âm, đức Phật Bà!


Trần Tế Xương

---

Cảm hứng

Xấp xỉ ba mươi mấy tuổi đầu
Trăm năm tính đốt hãy còn lâu.
Ví cho thi đỗ làm quan lớn
Thì cũng nhỏ to cưới chị hầu.
Đất nọ vẫn thường hay có chạch^[1]
Bể kia có lúc cũng trồng dâu^[2]
Hôm nay rỗi rãi buồn tình nhỉ
Thử xuống Hàng Thao đập ngón chầu^[3]


Trần Tế Xương

---

1. Chạch: do câu tục ngữ "Đất sỏi chạch vàng", ý nói ở nơi tầm thường vẫn sinh được người hào kiệt.
2. Trồng dâu: theo câu "Thương hải biến vị điền", nghĩa là: biển xanh biến thành nương dâu. Ý nói hy vọng có sự thay đổi tốt cho mình.
3. Hàng Thao: nơi có xóm cô đào (hát ả đào).

Cảm Tết

Anh em đừng nghĩ tết tôi nghèo,
Tiền bạc trong kho, chửa lĩnh tiêu.
Rượu cúc nhắn đem, hàng biếng quẩy
Trà sen mượn hỏi, giá còn kiêu.
Bánh đường sắp gói, e nồm chảy,
Giò lụa toan làm, sợ nắng thiu.
Thôi thế thì thôi, đành tết khác,
Anh em đừng nghĩ tết tôi nghèo.


Trần Tế Xương

---

Câu đối mừng ông phó Huyến


Lão chửa già đâu, nghiêng ngửa vì ai nên tóc bạc,


Xuân sao trẻ mãi, xoay vần như thế vẫn đào non?[1]


Trần Tế Xương

---

1. Một người bà con nhà thơ, tuổi đã già mà lấy một bà vợ trẻ nên phải "nghiêng ngửa" chiều vợ.Câu dưới vừa tả cái "xuân tái lai" của phó Huyến, vừa tả cái "xuân tình" của người vợ trẻ thật thần tình (đặc biệt là thâm ý của các từ "xoay vần" và "đào non").

Cháu khóc cô chồng


Người có cô sao cháu không cô?
Nắng phơi nước mắt dễ hầu khô
Xác xơ lông cánh con chim Việt
Nung nấu buồng gan cái ngựa Hồ
Phận gái lênh đênh nông bể ái
Nỗi nhà báo đáp chất sông Tô
Từ đây trăm sự ơn nhờ bác
Người có cô, sao cháu không cô?



Trần Tế Xương

---

Chế bạn lấy vợ bé


Ông này mê gái, thực là mê,
Thím khách già kia cũng gớm ghê
Mới hỏi ra chừng chê bạc ít,
Gần cheo toan sự trả cau về,
Mấy kỳ văn khó sao làm được?
Một sợi tơ hồng chẳng biết vê
Lo việc ai bằng ông bạn Bát^[1]
Cũng còn nhăn nhó sự nhiêu khê.^[2]


Trần Tế Xương

---

1. Ông bạn Bát: ông bát Huy, giỏi nghề mối lái, chạy vạy có tiếng.
2. Nhiêu khê: khó khăn, lôi thôi, rắc rối.

Chế gái đĩ


Mình nghĩ cô mình thực gớm ghê,
Lòng son vẫn giữ nước non thề.
Ra tuồng gái hóa khi còn trẻ,
Như chuyện chồng xa lúc chửa về.
Nói nói cười cười theo giọng tỉnh,
Khăn khăn áo áo giữ màu quê.
Muốn ai thì muốn chừa đây nhé,
Tớ chẳng như ai vẽ mặt hề.



Trần Tế Xương

---

Chế ông đốc học


Ông về đốc học đã bao lâu,

Cờ bạc rong chơi rặt một màu

Học trò chúng nó tội gì thế?

Để đến cho ông vớ được đầu.^[1]



Trần Tế Xương

---

1. Vớ được đầu: trở thành đối tượng để xoay sở, hành hạ. Tục ngữ có câu: "Cứ thằng có tóc, ai cứ thằng trọc đầu".

Chế ông huyện


Thánh cắt ông vào chủ việc thi,^[1]

Đêm ngày coi sóc chốn trường quy

Chẳng hay gian dối vì đâu vậy?

Bá ngọ^[2] thằng ông biết chữ gì!



Trần Tế Xương

---

1. Việc cử ông chủ thi thông qua cuộc lễ thánh (xin quẻ)
2. Bá ngọ: tiếng chửi của nhà sư.

Chị Hằng, thằng Cuội


Tôi thấy người ta có bảo rằng:

Bảo rằng thằng Cuội ở cung trăng!

Chứa ai chả chứa, chứa thằng Cuội,

Tôi gớm gan cho cái chị Hằng.



Trần Tế Xương

---

Chiêm bao


Bỗng thấy chiêm bao thấy những người

Thấy người nói nói lại cười cười.

Tỉnh ra lại tiếc người trong mộng

Mộng thế thì bằng tỉnh mấy mươi.


Trần Tế Xương

---

Chợt giấc


Nằm nghe tiếng trống, trống canh ba

Vừa giấc chiêm bao chợt tỉnh ra.

Thiên hạ dễ thường đang ngủ cả.

Việc gì mà thức một mình ta?


Trần Tế Xương

---

Chú Mán


Phong lưu nhất ai bằng chú Mán^[1]
Trong anh em chúng bạn kém thua xa.
Buổi loạn li bốn bể không nhà
Răng chẳng nhuộm, vợ chẳng lấy, lụa là chẳng mặc.
Mán chỉ làm đủ tiền tiêu vặt
Khi cao lâu, khi cà phê, khi nước đá, khi thuốc lá, khi đủng đỉnh ngồi xe
Sự đời Mán chẳng buồn nghe.


Trần Tế Xương

---

1. Chú Mán: một người đến ở Nam Định, làm nghề chở lợn thuê ở chợ Vị Hoàng. Nhưng tính cách có nhiều nét lạ, như một kẻ ngông và phớt đời. Tú Xương nhân lấy chú làm nhân vật trong thơ của mình.

Chữ Nho


Nào có ra gì cái chữ nho!

Ông nghè ông cống cũng nằm co.

Chi bằng đi học làm ông phán

Tối rượu sâm banh, sáng sữa bò!



Trần Tế Xương

---

Chửi cậu ấm


Ấm Kỉ này đây, tớ bảo này:

Cha con mày phải cái này cay!

Thôi đừng điếu tráp nghênh ngang nữa,

Thằng tiểu Phù Long nó chửi mày.



Trần Tế Xương

---

Cô hầu gửi quan lớn


Chỉ trách người sao chẳng trách mình?
Mình trung đâu đấy, trách người trinh?^[1]
Áo dày cơm nặng, bao nhiêu đức
Chiếu cạnh giường bên, mấy hột tình?
Tơ tóc nỗi riêng thì xét nét,
Giang sơn nghĩa cả nỡ mần thinh^[2]
Cổ cong mặt lệnh, người đâu thế?^[3]
Cái cóc bôi vôi khéo dại hình!^[4]



Trần Tế Xương

---

1. Một viên quan vì giỏi nịnh Tây mà có địa vị, đuổi một cô hầu vì cho cô lẳng lơ.
2. Tác giả mượn lời cô hầu để vạch mặt viên quan này quên đất nước.
3. Cổ bự như cái cong đựng nước, mặt to như cái lệnh làng : hạng người bị thịt thô bỉ.
4. Cái cóc bôi vôi: do truyện cổ dân gian: cóc và các con vật khác như ếch, ngóe, chão chuộc,... cùng thi nhau vượt qua một cái dốc, nhiều lần cóc thua đã bị loại. Nhưng có cứ lẩn vào thi nữa, đến nỗi giám khảo phải bôi vôi cóc để đánh dấu cho dễ phát hiện. Đây ý nói: trơ trẽn, không biết xấu hổ.

Cô Tây đi tu


Rứt cái mề đay ném xuống sông
Thôi thôi tôi cũng "mét xì" ông !
Âu đành chùa đó, âu đành phật
Cũng chẳng con chi, cũng chẳng chồng.
Chớ thấy câu kinh mà mặc kệ
Ai ngờ chữ "sắc" hoá ra "không"!^[1]
Tôi đây cũng muốn như cô nhỉ
Cái nợ trầu duyên rũ chửa xong.^[2]



Trần Tế Xương

---

1. Ý nói: có hoá thành không.
2. Ý nói: chưa dứt được nợ vợ chồng đã cưới nhau từ trước.

Dạ hoài


Kìa cái đêm nay mới gọi đêm!

Mắt giương, trong bụng ngủ không thèm.

Tình này ai tỏ cho ta nhỉ ?

Tâm sự năm canh một ngọn đèn.



Trần Tế Xương

---

Đại hạn


Dạo này đá chảy với vàng trôi^[1]
Thiên hạ mong mưa đứng lại ngồi
Ngày trước biết gì ăn với ngủ,
Bây giờ lo cả nước cùng nôi.
Trâu mừng ruộng nẻ cày không được
Cá sợ ao khô vượt cả rồi.
Tình cảnh nhà ai nông nỗi ấy,
Quạt mo phe phẩy một mình tôi.



Trần Tế Xương

---

1. ý nói quá nóng nực.

Đạo đức giả


Hỏi lão đâu ta, lão ở Liêm
Trông ra bóng dáng đã hom hem.
Lắng tai, non nước chừng nghe nặng^[1]
Chớp mắt trăng hoa giả cách nhèm.^[2]
Cũng đã sư mô cùng đứa trẻ,^[3]
Lại còn tấp tểnh với đàn em.
Xuân thu ướm hỏi đà bao tá?
Cái miếng phong tình vẫn chửa khem.



Trần Tế Xương

---

1. Nặng tai.
2. Giả mù sa mưa.
3. Ra vẻ ta đây.

Đất Vị Hoàng^[1]


Có đất nào như đất ấy không?
Phố phường tiếp giáp với bờ sông.
Nhà kia lỗi phép con khinh bố,
Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng.
Keo kiết người đâu như cứt sắt
Tham lam chuyện thở những hơi đồng.
Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh
Có đất nào như đất ấy không?



Trần Tế Xương

---

1. Vùng đất có sông Vị Hoàng chảy qua (thuộc tỉnh Nam Định trước đây), quê hương của Tú Xương.

Đau mắt


Vui chẳng riêng ai, ốm một mình,
Hỏi ai, ai cũng chỉ mần thinh.
Vừa đồng bạc lớn, ông Lang Xán^[1]
Lại mấy hào con, chú Ích Sinh.^[2]
Hỏi vợ, vợ còn đi chạy gạo,
Gọi con, con mãi đứng chơi đình.
Muốn mù trời chẳng cho mù nhỉ?
Gương mắt trông chi buối bạc tình?



Trần Tế Xương

---

1 & 2. Lang Sán, ích Sinh: tên các tiệm thuốc Bắc.

Đề ảnh


Cử Thăng, Huấn Mỹ, Tú Tây Hồ,

Ba đứa chung nhau một cái đồ.

Mới biết trời cho sum họp mặt,

Thôi đừng chê nhỏ lại chê to!



Trần Tế Xương

---