Lục Vân Tiên - chú giải

Chương 1

1. Mở đầu


1. Trước đèn xem truyện Tây Minh^[1],

Gẫm cười hai chữ nhân tình éo le!

Hỡi ai! Lẳng lặng mà nghe!

Dữ răn việc trước, lành dè thân sau^[2].

5. Trai thời trung hiếu làm đầu,

Gái thời tiết hạnh là câu trau mình^[3].

Chương 1

2. Vân Tiên từ biệt thầy học


Có người ở quận Đông Thành^[1],

Tu nhân tích đức^[2], sớm sinh con hiền.

Đặt tên là Lục Vân Tiên,

10. Tuổi vừa hai tám, nghề chuyên học hành.

Theo thầy nấu sử xôi kinh^[3],

Tháng ngày bao quản sân Trình^[4] lao đao.

Văn đà khởi phụng đằng giao^[5]

Võ thêm tam lược, lục thao^[6] ai bì.

15. Xảy nghe mở hội khoa thi,

Vân Tiên vào tạ tôn sư xin về:

- "Bấy lâu cửa Thánh^[7] dựa kề,

Đã tươi khí tượng^[8] lại xuê tinh thần.

Nay đà gặp hội long vân^[9],

20. Ai ai mà chẳng lập thân buổi này?.

Chí lăm bắn nhạn vén mây^[10],

Danh tôi đặng rạng, tiếng thầy đồn xa!

Làm trai trong cõi người ta,

Trước lo báo bổ^[11] sau là hiển vang!"

25. Tôn sư bàn việc tai nàn.

"Gẫm trong số hệ khoa tràng^[12] còn xa.

Máy trời^[13] chẳng dám nói ra;

Xui thầy thương đó, xót xa trong lòng!

Sau dầu tỏ nỗi đục trong,

30. Phải toan một phép để phòng hộ thân.

Rày con xuống chốn phong trần;

Thầy cho hai đạo phù thần^[14] đem theo.

Chẳng may mà gặp lúc nghèo,

Xuống sông cũng vững, lên đèo cũng an".

35. Tôn sư vào chốn hậu đàng,

Vân Tiên ngơ ngẩn lòng càng sanh nghi:

- "Chẳng hay mình mắc việc chi?

Tôn sư người dạy khoa kỳ còn xa?

Hay là bối rối việc nhà,

40. "Hay là đức bạc, hay là tài sơ^[15]?

Bấy lâu ra sức thi thơ!

Hội này chẳng gặp, còn chờ hội nao?"

Nên hư chẳng biết làm sao!

Chi bằng hỏi lại lẽ nào cho minh.

45. "Đặng cho rő nỗi sự tình,

Ngỏ sau ngàn dặm đăng trình mới an."

Tôn sư ngồi hãy thở than!

Ngó ra trước án thấy chàng trở vô.

Hỏi rằng: - "Vạn lý trường đồ^[16],

50. Sao chưa cất gánh trở vô chuyện gì?

Hay là con hãy hồ nghi,

Thầy bàn một việc khoa kỳ còn xa".

Vân Tiên đặt gối thưa qua:

- "Tiểu sinh chưa hẳn việc nhà dường bao?

55. Thung huyên^[17] tuổi hạc^[18] đã cao,

Xin thầy bày tỏ âm hao cho tường!"

Tôn sư nghe nói thêm thương,

Dắt tay ra chốn tiền đường xem trăng.

Nhân cơ tàng sự^[19] dặn rằng:

60. - "Việc người chẳng khác việc trăng trên trời.

Tuy là soi khắp các nơi,

Khi mờ, khi tỏ, khi vơi, khi đầy.

Sao con cũng tỏ lẽ này:

Lọ là con phải hỏi thầy làm chi?

65. Số con hai chữ "khoa kỳ",

Khôi tinh đã rạng, Tử vi thêm lòa.

"Hiềm vì ngựa chạy còn xa^[20],

"Thỏ vừa ló bóng, gà đà gáy tan^[21].

"Bao giờ cho tới bắc phương,

70. "Gặp chuột ra đàng^[22], con mới nên danh.

"Sau, dầu đặng chữ hiển vinh,

"Mấy lời thầy dạy tiền trình chẳng sai.

"Trong cơn bỉ cực thái lai^[23],

"Giữ mình cho vẹn việc ai chớ sờn!"

75. Vân Tiên vội vã tạ ơn:

- "Trăm năm dốc giữ keo sơn như lời!".

Ra đi vừa rạng chân trời;

Ngùi ngùi ngó lại, nhớ nơi học đường.

Tiên rằng: "Thiên các nhất phương^[24],

80. "Thầy đeo đoạn thảm, ta vương mối sầu.

"Quản bao thân trẻ dãi dầu?

"Mang đai Tử Lộ^[25], quảy bầu Nhan Huyên^[26].

"Bao giờ ngư thủy gặp duyên,

"Rạng danh con thảo, phỉ nguyền tôi ngay".

Chương 1

3. Vân Tiên trừ cướp giúp dân


85. Kể từ tách dặm đến nay,

Mãi mê tính đã mấy ngày xông sương.

Đoái nhìn phong cảnh thêm thương,

Bơ vơ dặm cũ nẻo đường còn xa.

Chi bằng vào chốn lân gia,

90. Trước là tìm bạn, sau là nghỉ chân.

Việc chi la khóc vang lừng!

Đều đem nhau chạy vào rừng lên non!

Tiên rằng: - "Bớ chú cõng con!

"Việc chi nên nỗi bon bon chạy hoài?"

95. Dân rằng: "Tiểu tử^[1] là ai?

"Hay là một đảng Sơn Đài^[2] theo tao?"

Tiên rằng: - "Cơ sự làm sao?

"Hãy dừng gót lại sẽ trao một lời!"

Dân nghe tiếng nói khoan thai;

100. Kêu nhau dừng lại vài lời phân qua:

- "Nhân rày có đảng lâu la,

"Tên là Đỗ Dự, hiệu là Phong Lai.

"Nhóm nhau ở chốn Sơn Đài;

"Người đều sợ nó có tài khôn đương.

105. "Bây giờ xuống cướp thôn hương,

"Thấy con gái tốt qua đường bắt đi.

"Xóm làng chảng dám nói chi;

"Cảm thương hai gã nữ nhi mắc nàn!

"Con ai vóc ngọc mình vàng,

110. "Má đào mày liễu dung nhan lạ lùng?

"E khi mắc đảng hành hung!

"Uổng trang thục nữ sánh cùng thất phu!

"Thôi thôi chẳng dám nói lâu;

"Chạy đi cho khỏi kẻo âu tới mình"

115. Vân Tiên nổi giận lôi đình,

Hỏi thăm: - "Lũ nó còn rình nơi nao?

"Tôi xin ra sức anh hào,

"Cứu người cho khỏi lao đao buổi này."

Dân rằng: - "Lũ nó còn đây,

120. "Qua xem tướng bậu^[3] thơ ngây đã đành.

"E khi hoạ hổ bất thành,

"Khi không mình lại đem mình vào hang."

Vân Tiên ghé lại bên đàng,

Bẻ cây làm gậy, nhắm làng xông vô.

125. Kêu rằng: - "Bớ đảng hung đồ!

"Chớ quen làm thói hồ đồ hại dân."

Phong Lai mặt đỏ bừng bừng:

- "Thằng nào dám tới lẫy lừng vào đây?

"Trước gây việc dữ tại mầy",

130. Truyền quân bốn phía phủ vây bịt bùng.

Vân Tiên tả đột hữu xông^[4];

Khác nào Triệu Tử mở vòng Đương Dương^[5].

Lâu la bốn phía vỡ tan,

Đều quăng gươm giáo tìm đàng chạy ngay.

135. Phong Lai chẳng kịp trở tay,

Bị Tiên một gậy thác rầy thân vong.

Chương 1

4. Vân Tiên và Nguyệt Nga gặp nhau


Dẹp rồi lũ kiến chòm ong,

Hỏi: - "Ai than khóc ở trong xe này?"

Thưa rằng: - "Tôi thiệt người ngay,

140. "Sa cơ nên mới lầm tay hung đồ.

"Trong xe chật hẹp, khôn phô,

"Cúi đầu trăm lạy, cứu cô tôi cùng."

Vân Tiên nghe nói động lòng,

Đáp rằng: "Ta đã trừ dòng lâu la;

145. "Khoan khoan, ngồi đó chớ ra,

"Nàng là phận gái, ta là phận trai.

"Tiểu thư con gái nhà ai?

"Đi đâu nên nỗi mang tai bất kỳ?

"Chẳng hay tên họ là chi?

150. "Khuê môn^[1] phận gái việc gì tới đây?

"Trước sau cho rõ sự này:

- "Hai nàng: ai tớ, ai thầy nói ra?"

Thưa rằng: - "Tôi Kiều Nguyệt Nga,

"Này con tỳ ất^[2] tên là Kim Liên.

155. "Quê nhà ở quận Tây Xuyên;

"Cha làm Tri phủ ngồi miền Hà Khê.

"Sai quân đem bức thư về,

"Đón tôi qua đó định bề nghi gia^[3].

"Làm con nào dám cãi cha,

160. "Ví dầu ngàn dặm đàng xa cũng đành!

"Chẳng qua là sự bất thành,

"Hay vầy, cũng chẳng đăng trình làm chi.

"Lâm nguy chẳng được giải nguy,

"Tiết trăm năm cũng bỏ đi một hồi.

165. "Trước xe quân tử tạm ngồi,

"Ngó cho tiện thiếp lạy rồi sẽ thưa:

"Chút tôi liễu yếu đào thơ,

"Giữa đường lâm phải bụi dơ đã phần.

"Hà Khê qua đó cũng gần,

170. "Xin theo cùng thiếp đền ơn cho chàng.

"Gặp đây đương lúc giữa đàng;

"Của tiền không có, bạc vàng cũng không!

"Tưởng câu báo đức^[4] thù công^[5],

"Lấy chi cho phỉ tấm lòng cùng ai."

175. Vân Tiên nghe nói mỉm cười:

- "Làm ơn há dễ trông người trả ơn!

"Này đà rõ đặng nguồn cơn,

"Nào ai tính thiệt so hơn làm gì?

"Có câu "Kiến nghĩa bất vi"^[6],

180. "Làm người dường ấy cũng phi anh hùng".

"Đó đà biết chữ "Thủy chung"^[7],

"Lọ là đây phải theo cùng làm chi?"

Nguyệt Nga biết ý chẳng đi,

Hỏi qua tên họ một khi cho tường.

185. Thưa rằng: - "Tiện thiếp đi đường,

"Chẳng hay quân tử quê hương nơi nào?"

Xảy nghe lời nói thanh tao,

Vân Tiên há nỡ lòng nào phôi pha:

- "Đông Thành vốn thiệt quê ta;

190. "Họ là Lục thị, tên là Vân Tiên."

Nguyệt Nga vốn đấng thuyền quyên^[8],

Tai nghe lời nói, tay liền rút trâm.

Thưa rằng: - "Nay gặp tri âm!

"Xin dâng môt vật để cầm làm tin".

195. Vân Tiên ngơ mặt chẳng nhìn;

Nguyệt Nga liếc thấy, càng thìn^[9] nết na:

- "Vật chi một chút gọi là!

"Thiếp phân chưa dứt, chàng đà làm ngơ.

"Của này là của vất vơ,

200. "Lòng chê cũng phải, mặt ngơ sao đành!"

Vân Tiên khó nỗii làm thinh,

Chữ "ân" đã buộc, chữ tình xe dây!

Than rằng: - "Đó khéo trêu đây,

"Ơn kia đã mấy? Của nầy rất sang!

205. "Gặp nhau đang lúc giữa đàng,

"Một lời cũng nhớ, ngàn vàng khôn phai.

"Nhớ câu "Trọng nghĩa khinh tài",

"Nào ai chịu lấy của ai làm gì?"

Thưa rằng: "- Chút phận nữ nhi,

210. "Vốn chưa biết lẽ, có khi mếch lòng!

"Ai dè những đấng anh hùng,

"Thấy trâm! Thôi lại thẹn cùng cây trâm."

Riêng than: "Trâm hỡi là trâm!

"Vô duyên chi bấy! Ai cầm mà mơ?

215. "Đưa trâm chàng đã làm ngơ,

"Thiếp xin đưa một bài thơ tạ từ."

Vân Tiên ngó lại rằng: - "Ừ,

"Làm thơ cho kịp bây chừ chớ lâu."

Nguyệt Nga ứng tiếng: - "Xin hầu",

220. Xuống tay liền tả tám câu năm vần^[10].

"Thơ rồi: "Này thiếp xin dâng,

"Ngửa trông lượng rộng văn nhân thể nào?"

Vân Tiên xem thấy ngạt ngào,

Ai dè sức gái tài cao bực này!

225. Đã mau mà lại thêm hay,

Chẳng phen Tạ nữ, cũng tày Từ phi.

Có câu: "dũ xuất dũ kỳ"^[11],

Cho hay tài gái kém gì tài trai.

Như vầy ai lại thua ai?

230. Vân Tiên họa lại một bài trao ra.

Xem thơ biết ý gần xa;

Mai hoà vận điểu, điểu hòa vận mai^[12].

Có câu "xúc cảnh hứng hoài"^[13],

Đường xa vời vợi, dặm dài vơi vơi.

235. Ai ai cũng ở trong trời,

Gặp nhau lời đã cạn lời thời thôi.

Chương 1

5. Kiều Nguyệt Nga tương tư


Vân Tiên từ giã phản hồi,

Nguyệt Nga than thở: "Tình ôi là tình!

"Nghĩ mình mà ngán cho mình,

240. "Chữ "ân" chưa trả, chữ "tình" lại vương.

"Nặng nề hai chữ "oan ương"^[1],

"Dây sầu ai khéo vấn vương vào lòng?

"Vái cùng Nguyệt lão^[2] hỡi ông!

"Trăm năm cho vẹn chữ tòng^[3] mới an.

245. "Hữu tình chi bấy Ngưu Lang,

"Tấm lòng Chức Nữ^[4], vì chàng mà nghiêng.

- "Thôi, thôi! Em hỡi Kim Liên!

"Đẩy xe cho chị qua miền Hà Khê."

Trải qua dấu thỏ đường dê^[5],

250. Chim kêu vượn hú tứ bề nước non.

"Vái trời cho đặng vuông tròn,

"Trăm năm cho vẹn lòng son với chàng."

Phút đâu đã tới phủ đàng,

Kiều công xem thấy lòng càng sanh nghi.

255. Hỏi rằng: - "Nào lũ tùy nhi^[6],

"Cớ sao nên nỗi con đi một mình?"

Nguyệt Nga thực việc tiền trình^[7],

Kiều công tường nỗi sự tình chẳng vui.

Nguyệt Nga dạ hãy ngùi ngùi,

260. Nghĩ đòi cơn lại sụt sùi đòi cơn:

"Lao đao phận trẻ chi sờn,

"No nao trả đặng công ơn cho chàng."

Kiều công nghe nói liền can,

Dạy rằng: "Con hãy nghỉ an mình vàng.

265. "Khi nào cha rảnh việc quan,

"Viết thơ qua đó mời chàng sang đây.

"Trước sau^[8] chẳng kíp thời chầy,

"Cha nguyền trả đặng ơn này, thời thôi!

"Hậu đường^[9] con hãy tạm lui,

270. "Hãy khuây dạ trẻ cho vui lòng già!"

Tây lầu trống điểm sang ba;

Nguyệt Nga luống những xót xa phận mình.

Dời chân ra chốn hoa đình^[10],

Xem trăng rồi lại chạnh tình cố nhân^[11].

275. Than rằng: "Lưu thủy cao sơn!^[12]

"Ngày nào nghe đặng tiếng đàn tri âm?

"Chữ "tình" càng tưởng càng thâm!

"Muốn pha khó nhạt, muốn dầm khôn phai.

"Vơi vơi đất rộng trời dài,

280. "Hỡi ai nỡ để cho ai đeo phiền?"

Trở vào bèn lấy bút nghiên,

Đặt bàn hương án chúc nguyền thần linh.

Làu làu một tấm lòng thành,

Họa ra một bức tượng hình Vân Tiên.

285. Than rằng: "Ngàn dặm sơn xuyên^[13]

"Chữ "ân" để dạ, chữ "duyên" nhuốm sầu."

Chương 1

6. Vân Tiên cùng Hán Minh kết bạn


Truyện nàng sau hãy còn lâu;

Truyện chàng xin nối thứ đầu nói ra:

Vân Tiên từ cách Nguyệt Nga,

290. Giữa đường lại gặp người ra kinh kỳ^[1].

Xa xem mặt mũi đen sì,;

Hình cao vòi vọi, dị kỳ rất hung.

Nhớ câu "Bình thủy tương phùng"^[2],

Anh hùng lại gặp anh hùng một khi.

295. - "Chẳng hay danh tánh là chi,

"Một mình mang gói ra đi việc gì?"

Đáp rằng: - "Ta cũng xuống thi!

"Hớn Minh tính tự^[3], Ô Mi quê nhà".

Vân Tiên biết lẽ chính tà,

300. Hễ người dị tướng ắt là tài cao.

Nhớ câu "bằng hữu chi giao"^[4],

Tình kia đã gặp lẽ nào làm khuây?

- "Nên rừng há dễ một cây?

"Muốn cho có đó cùng đây luôn vần.

305. "Kìa nơi võ miếu cũng gần,

"Đôi ta vào đó nghỉ chân một hồi".

Cùng nhau bày họ tên rồi,

Hai chàng từ tạ đều lui ra đường.

Chương 1

7. Vân Tiên về thăm cha mẹ


Hớn Minh đi trước tựu trường,

310. Vân Tiên còn hãy hồi hương thăm nhà.

Mừng rằng: "Nay thấy con ta,

"Cha già hằng tưởng, mẹ già luống trông.

"Bấy lâu đèn sách ra công,

"Con đà nên chữ tang bồng^[1] cùng chăng?"

315. Vân Tiên đặt gối thưa rằng:

"Chẳng hơn người cổ, cũng bằng người kim.

"Dám xin phụ mẫu^[2] an tâm,

"Đặng con trả nợ thanh khâm^[3] cho rồi."

Song thân thấy nói thêm vui,

320. Lại lo non nước xa xôi ngàn trùng.

Cho theo một gã tiểu đồng,

Thư phong một bức dặn cùng Vân Tiên:

"Xưa đà định chữ lương duyên,

"Cùng quan hưu trí ở miền Hàn Giang.

325. "Con người là Võ Thể Loan,

"Tuổi vừa hai bảy dung nhan mặn mà.

"Chữ rằng "Hồ Việt nhất gia"^[4],

"Con đi tới đó trao qua thư này.

"May dầu bước đặng thang mây,

330. "Dưới chân đã sẵn một dây tơ hồng^[5].

Song thân dạy bảo vừa xong,

Vân Tiên cùng gã tiểu đồng dời chân.

Chương 1

8. Vân Tiên thăm nhạc gia


Ra đi tách dặm băng chừng,

Gió nam rày đã đưa xuân qua hè,

335. Lại xem dăm liễu đường hoè,

Tiếng ong ngơ ngáo, tiếng ve vang dầy.

Vui xem nước nọ non nầy,

Nước xao sóng dợn, non dầy đá cao.

Màn trời gấm trải biết bao,

340. Trên nhành chim nói, dưới ao cá cười.

Quận thành nhắm kiểng xem người,

Kiểng xinh như vẽ, người tươi như dồi.

Hàn Giang phút đã tới nơi,

Vân Tiên ra mắt một hồi trình thư.

345. Võ công lấy đọc bấy giờ,

Mừng duyên cầm sắt mối tơ đặng liền.

Liếc coi tướng mạo Vân Tiên,

Khá khen họ Lục phước hiền sinh con.

Mày tằm mắt phụng môi son,

350. Mười phân cốt cách, vuông tròn mười phân.

Những e kẻ Tấn, người Tần,

Nào hay chữ ngẫu đặng gần chữ giai.

Xem đà đẹp đẽ hoà hai,

Nầy dâu Nam Giản, nọ trai Đông sàng.

355. Công rằng: "Ngãi tế mới sang,

"Muốn lo việc nước hãy toan việc nhà."

Tiên rằng: "Nhờ lượng nhạc gia,

"Đại khoa dầu đặng, tiểu khoa lo gì."

Công rằng: "Con dốc xuống thi,

360. "Sao không kết bạn mà đi tựu trường?

"Gần đây có một họ Vương,

"Tên là Tử Trực văn chương tót vời.

"Cha đà sai trẻ qua mời,

"Đặng con cùng gã thử chơi một bài.

365. "Thấp cao, cao thấp, biết tài,

"Vầy sau bạn trước cùng mai mới mầu."

Xảy đâu Tử Trực tới hầu,

Võ công sẵn đặt một bầu rượu ngon.

Công rằng: "Nầy bớ hai con!

370. "Thơ hay làm đặng, rượu ngon thưởng liền.

"Muốn cho Trực sánh cùng Tiên,

"Lấy câu 'bình thủy hữu duyên' làm đề."

Song song hai gã giao kề,

Lục, Vương, hai họ đua nghề một khi.

375. Cho hay kỳ lại gặp kỳ,

Bạch Hàm há dễ kém chi Như Hoành.

Công rằng: "Đơn quế đôi nhành,

"Bảng vàng, thẻ bạc đã đành làm nên.

"Như chuông chẳng đánh chẳng kêu,

380. "Ngọn đèn tỏ rõ trước khêu bởi mình.

"Thiệt trang lương đống đã đành,

"Khá khen hai họ tài lành hoà hai."

Trực rằng: "Tiên vốn cao tài,

"Có đâu én hộc sánh vai một bầy.

385. "Tình cờ mà gặp nhau đây,

"Trực rằng xin nhượng Tiên rày làm anh.

"Nay đà nên nghĩa đệ huynh,

"Xin về mai sẽ thượng trình cùng nhau."

Phút xem trăng đã đứng đầu,

390. Vân Tiên vào chốn thư lầu nghỉ an.

Võ công trở lại hậu đàng,

Đêm khuya dạy dỗ Thể Loan mọi lời:

"Ngày mai vừa rạng chân trời,

"Tiểu nhi trang điểm ra nơi lê đình.

395. "Gọi là chút nghĩa tống tình,

"Phòng sau cho khỏi bất bình cùng nhau."

Chương 1

9. Võ Thể Loan tiễn chân Vân Tiên


Bóng trăng vừa ló nhành dâu,

Vân Tiên vào tạ, giây lâu xuất hành.

Ra đi vừa lúc bình minh,

400. Thể Loan đứng trước lê đình liễm dung.

Thưa rằng: "Quân tử phó công,

"Xin thương bồ liễu chữ tòng ngây thơ.

"Tấm lòng thương gió nhớ mưa,

"Đương xa ngàn dặm xin đưa một lời.

405. "Ngày nay thánh chúa trị đời,

"Nguyền cho linh phụng gặp nơi ngô đồng.

"Quản bao chút phận má hồng,

"Phòng khuya vò võ, đợi trông khôn lường.

"Chàng dầu cung quế xuyên dương,

410. "Thiếp xin hai chữ tao khương cho bằng.

"Xin đừng tham đó bỏ đăng,

"Chơi lê quên lựu, chơi trăng quên đèn."

Tiên rằng: "Như lửa mới nhen,

"Dễ trong một bếp mà nhen mấy lò.

415. "May duyên rủi nợ dễ phò,

"Chớ nghi Ngô Khởi! hãy lo Mãi Thần."

Loan rằng - "Sử Mã kinh luân",

Có câu chính tiết, có vần chỉnh dung.

Trăm năm lòng gắng trinh trung,

420. Lánh phòng Trang Tử, chực phòng Vương Nghi.

Thể Loan vội vã ra đi,

Vân Tiên cất gánh một khi tựu trường.

Chương 1

10. Vân Tiên và các bạn ở tửu quán


Xa xa, vừa một dặm đường,

Gặp Vương Tử Trực, vầy đoàn mà đi.

425. Trải qua thủy tú, sơn kỳ,

Phỉ lòng cá nhảy, gặp thì rồng bay.

Người thanh lại gặp cảnh hay,

Khác nào tiên tử chơi rày Bồng Lai.

Cùng nhau tả chút tình hoài,

430. Năm ba chén rượu, một vài câu thơ.

Công danh ai chẳng ước mơ,

Ba tầng cửa võ một giờ nhảy qua.

Cùng nhau bàn bạc gần xa:

- Chữ tài chữ mệnh xưa hòa ghét nhau.

435. Trực rằng: "Rồng xuống vực xâu,

"Mặc dầu dỡn sóng mặc dầu chơi mây."

Tiên rằng: "Hồng hộc đều bay,

"E khi mỏi cánh lạc bầy về sau."

Mảng còn trò chuyện với nhau,

440. Trông chừng kinh địa đã hầu tới nơi.

Chênh chênh vừa xế mặt trời,

Hai người tìm quán nghỉ ngơi đợi kỳ.

Phút đâu gặp bạn đi thi,

Đều bày tên họ môt khi mới tường.

445. Một người ở quận Phan Dương,

Tên Hâm, họ Trịnh tầm thường nghề văn.

Một người ở quận Dương xuân,

Họ Bùi, tên Kiệm tác chừng đôi mươi.

Hai người lại gặp hai người,

450. Đều vào một quán vui cười ngả nghiêng.

Kiệm rằng: "Nghe tiếng anh Tiên,

"Nay đà thấy mặt phỉ nguyền ước ao."

Hâm rằng: "Chưa biết thấp cao,

"Làm thơ mới biết bậc nào tài năng."

455. Bèn kêu ông quán nói rằng:

"Khá toan sắm sửa đồ ăn cho bề.

Quán rằng: "Thịt cá ê hề,

"Khô lân chả phụng bộn bề thiếu đâu.

"Kìa là thuốc lá ướp ngâu,

460. "Trà ve tuyết điểm, rượu bầu cúc hương.

"Để khi đãi khách giầu sang,

"Đãi người văn vật, đãi trang anh hùng."

Bĩ bàng trà rượu đã xong,

Bốn người ngồi lại một vòng làm thơ,

465. Kiệm, Hâm còn hãy ngẩn ngơ,

Phút thơ Tiên, Trực, một giờ vừa xong.

Kiệm, Hâm xem thấy lạ lùng,

Gẫm nghi Tiên, Trực viết tùng cổ thi.

Chẳng hay ông quán cười chi,

470. Vỗ tay xuống chiếu một khi cười dài.

Tiên rằng: "Ông quán cười ai?"

Quán rằng: "Cười kẻ bất tài đồ thơ.

"Cười người Tôn Tẫn không lừa,

"Trước đà thấy mấy chẳng ngừa Bàng Quyên.

475. Trực rằng: "Lời nói hữu duyên,

"Thế trong kinh sử có tuyền cùng chăng?"

Quán rằng: "Kinh sử đã từng,

"Coi rồi lại khiến lòng hằng xót xa.

"Hỏi thời ta phải nói ra,

480. "Vì chưng hay ghét cũng là hay thương."

Tiên rằng: "Trong đục chưa tường,

"Chẳng hay thương ghét, ghét thương lẽ nào?"

Quán rằng: "Ghét việc tầm phào,

"Ghét cay, ghét đắng, ghét vào tới tâm.

485. "Ghét đời Kiệt, Trụ mê dâm,

"Để dân đến nỗi sa hầm sẩy hang.

"Ghét đời U, Lệ đa đoan,

"Khiến dân luống chịu lầm than muôn phần.

"Ghét đời Ngũ bá phân vân,

490. "Chuộng bề dối trá, làm dân nhọc nhằn.

"Ghét đời Thúc quí phân băng,

"Sớm đầu tối đánh, lằng nhằng rối dân.

"Thương là thương đức thánh nhân,

"Khi nơi Tống, Vệ, lúc Trần, lúc Khuôn.

495. "Thương thầy Nhan Tử dở dang,

"Ba mươi mốt tuổi, tách đàng công danh.

"Thương ông Gia Cát tài lành,

Gặp cơn Hán mạt, đã đành phôi pha.

"Thương thầy Đồng tử cao xa,

500. "Chí thời có chí, ngôi mà không ngôi.

"Thương người Nguyên Lượng bùi ngùi,

"Lỡ bề giúp nước lại lui về cày.

"Thương ông Hàn Dũ chẳng may,

"Sớm dâng lời biểu tối đày đi xa.

505. "Thương thầy Liêm Lạc đã ra,

"Bị lời xua đuổi về nhà giáo dân.

"Xem qua kinh sử mấy lần,

"Nửa phần lại ghét, nửa phần lại thương."

Trực rằng: "Chùa rách phật vàng,

510. "Ai hay trong quán ẩn tàng kinh luân.

"Thương dân sao chẳng lập thân,

"Để khi nắng hạ toan phần làm mưa?"

Quán rằng: "Nghiêu, Thuấn thuở xưa,

"Khó ngăn Sào Phủ, khôn ngừa Hứa Do.

515. "Di, Tề chẳng khứng giúp Châu,

"Môt mình một núi, ai hầu chi ai.

"Ông Y, ông Phó ôm tài,

"Kẻ cày, người cuốc đoái hoài chi đâu?

"Thái công xưa một cần câu,

520. "Sớm mai sông Vị, mặc dầu vui chơi.

"Nghiêm Lăng đã mấy đua bơi,

"Cày mây, cần nguyệt tả tơi áo cầu.

Trần Đoàn chẳng chút lo âu,

"Gió trăng môt túi công hầu chiêm bao.

525. "Người nay có khác xưa nào?

"Muốn ra ai cấm, muốn vào ai ngăn."

Kiệm rằng: "Lão quán nói nhăng,

"Dầu cho trải việc cũng thằng bán cơm.

"Gối rơm theo phận gối rơm,

530. "Có đâu ở thấp mà chồm lên cao."

Quán rằng: "Sấm chớp mưa rào,

"Ếch nằm đáy giếng thấy bao nhiêu trời.

"Sông trong cá lội thảnh thơi,

"Xem hai con mắt sáng ngời như châu.

535. "Uổng thay đàn gảy tai trâu,

"Nước xao đầu vịt, nghĩ lâu nực cưòi."

Tiên rằng: "Ông quán chớ cười,

"Đây đà nhớ đặng bảy người Trước Lâm.

"Cùng nhau kết bạn đồng tâm,

540. "Khi cờ, khi rượu, khi cầm, khi thi.

"Công danh phú quí màng chi,

"Cho bằng thong thả mặc khi vui lòng.

"Rừng nho biển thánh mênh mông,

"Dễ ai lặn lội cho cùng vậy vay."

545. Quán rằng: "Đó biết lòng đây,

"Lời kia đã cạn, rượu nầy thưởng cho."

Kiệm, Hâm, là đứa so đo,

Thấy Tiên dường ấy âu lo trong lòng.

Khoa nầy Tiên ắt đầu công,

550. Hâm dầu có đậu cũng không xong rồi.

Mảng còn nghĩ việc tới lui,

Xảy nghe trống đã giục thôi vào trường.

Kẻ thùng, người thấp đầy đường,

Lao xao đoàn bảy, chàng ràng lũ ba.

Chương II

1. Vân Tiên được tin mẹ chết bỏ thi trở về cư tang


555. Vân Tiên vừa bưóc chân ra,

Bỗng đâu xảy gặp tin nhà gởi thơ..

Khai phong xem hẳn sự cơ,

Mình gieo xuống đất vật vờ hồn hoa.

Hai hàng nước mắt nhỏ sa:

560. Trời Nam, đất Bắc xót xa đoạn trường.

Anh em ai nấy đều thương,

Trời ơi! sao nỡ lấp đường công danh!

Những lăm công toại danh thành,

Nào hay từ mẫu u minh sớm dời.

565. Gắng vào trong quán an nơi,

Tớ thầy than thở, liệu thời qui lai.

Tiểu đồng thở vắn than dài:

- "Trời ơi! trời nỡ phụ tài người ngay."

Trực rằng: - "Đã đến nỗi nầy,

570. "Tiểu đồng, bậu hãy làm khuây chớ phiền.

"Sớm hôm thang thuốc giữ gìn!

"Chờ ta vài bữa ra trường sẽ hay.

"Bây giờ kíp rước thợ may,

"Sắm đồ tang phục, nội ngày cho xong.

575. "Dây rơm, mũ bạc, áo thùng,

"Cứ theo trong lễ Văn công mà làm."

Tiên rằng: - "Mẹ Bắc con Nam!

"Nước non vòi vọi! Đã cam lỗi nghì.

"Trong mình không cánh không vi,

580. "Lấy chi lướt dặm, lấy chi tắt đàng?"

Nhập trường phút lại gặp tang,

Ngẩn ngơ người ở, lỡ làng người đi.

Việc trong trời đất biết chi?

Sao dời vật đổi còn gì mà trông?

585. Hai hàng nước mắt ròng ròng,

Tưởng bao nhiêu lại đau lòng bấy nhiêu.

Cánh buồm bao quản gió xiêu,

Ngàn trùng non nước, chín chiều ruột đau.

Thương thay chín chữ cù lao,

590. Ba năm nhũ bộ biết bao nhiêu tình!

Quán rằng: "Trời đất thình lình,

"Gió mưa đến phút gãy cành thiên hương."

Ai ai xem thấy cũng thương:

Lỡ bề báo hiếu, lỡ đường lập thân.

595. Dầu cho chước quỷ mưu thần,

Phong trần ai cũng phong trần như ai.

Éo le ai khéo đặt bày,

Chữ tài liền với chữ tai một vần.

Đường đi hơn tháng chẳng gần,

600. Dậm lau bờ liễu, mấy lần xông pha!

Trường đình bạn cũng vừa ra,

Trực cùng Hâm, Kiệm xúm mà đưa Tiên.

Hâm rằng: - "Anh chớ ưu phiền,

"Khoa này chẳng gặp ta nguyền khoa sau."

605. Thấy nhau khó nỗi giúp nhau,

Một vừng mây bạc dàu dàu khá thương.

Vân Tiên cất gánh lên đường,

Trịnh Hâm ngó lại đôi hàng lụy sa.

Đi vừa một dặm xa xa,

610. Bỗng đâu ông Quán bôn ba theo cùng.

Quán rằng: "Thương đấng anh hùng,

"Đưa ba huờn thuốc để phòng hộ thân.

"Chẳng may gặp bước gian truân,

"Đương khi quá đói, thuốc thần cũng no!"

615. Tiên rằng: - "Cúi đội ơn cho,

Trong lòng ngài ngại hãy lo xa gần!"

Quán rằng: - "Ta cũng bâng khuâng,

"Thấy vầy, nên mới tị trần đến đây.

"Non xanh nước biếc vui vầy;

620. "Một bầu bạch cúc, một bài kim đan.

"Dấn thân vào chốn an nhàn,

"Thoát vòng danh lợi, lánh đàng thị phi."

Nói rồi quày quả ra đi,

Vân Tiên xem thấy càng nghi trong lòng.

625. Trông chừng dặm cũ thẳng xông;

Nghĩ đòi cơn lại não nồng đòi cơn;

- "Nên hư chút phận chi sờn?

"Lo công dưỡng dục, đền ơn sinh thành.

"Mang câu bất hiếu đã đành,

630. "Nghĩ mình mà thẹn cho mình làm con.

"Những là một tấm lòng son,

"Chí lăm trả nợ nước non cho rồi.

"Nào hay nước chảy hoa trôi!

"Nào hay phận bạc như vôi thế này!

635. "Một mình ngơ ngẩn đường mây,

"Khác nào chiếc nhạn lạc bầy kêu sương!

"Đến nay lâm sự mới tường,

Hèn chi thầy dậy khoa trường còn xa!"

Tiểu đông thấy vậy thưa qua:

640. - "Gẫm đây cho đến quê nhà còn lâu.

"Thầy sao chẳng ngớt cơn sầu,

"Mình đi đã mệt, dòng châu chẳng ngừng.

"E khi mang bệnh nửa chừng.

"Trông nom khó liệu, giữa rừng khôn toan."

645. Tiên rằng: "Khô héo lá gan!"

"Ôi thôi! con mắt đã mang lấy sầu.

"Mịt mù nào thấy chi đâu?

"Chân đi đã mỏi, mình đau như dần.

"Có thân phải khổ với thân,

650. Thân ôi! Thân biết mấy lần chẳng may?"

Đồng rằng: - "Trời đất có hay,

"Ra đi vừa đặng mấy ngày lại đau.

"Một mình ngắm trước, xem sau,

"Xanh xanh bờ cõi, dàu dàu cỏ cây.

655. "Vốn không hàng xóm chi đây,

"Xin lần tới trước tìm thầy thuốc thang."

Chương II

2. Thầy thuốc, thầy bói, thầy cúng lần lượt chữa bệnh và xoay tiền thầy trò Lục Vân Tiên


Vừa may gặp khách qua đàng,

Người thương, chỉ bảo vào làng Đồng Văn.

Dắt nhau khi ấy hỏi phăng,

660. Gặp thầy thuốc dở, tên rằng Triệu Ngang.

Ngang rằng: - "Khá tạm nghỉ an,

"Rạng ngày coi mạch đầu thang mới rành.

"Gặp ta bệnh ấy ắt lành,

"Bạc tiền trong gói sẵn dành bao nhiêu?"

665. Đồng rằng: - "Tiền bạc chẳng nhiều,

"Xin thầy làm phúc liệu chiều thuốc thang.

"May mà bệnh ấy đặng an;

"Bạc còn hai lượng trao sang cho thầy."

Ngang rằng: - "Ta ở chốn nầy,

670. "Ba đời nối nghiệp làm thầy vừa ba.

"Sách chi cũng đủ trong nhà,

"Nội khoa^[1] đã sẵn; ngoại khoa^[2] thêm mầu.

"Trước xem Y học làm đầu,

"Sau coi Thọ Thế, thứ cầu Đông Y.

675. "Gẫm trong Ngân Hải, Tinh vi,

"Cùng là Cang Mục thua gì Thanh Nang.

"Gẫm trong Tập nghiêm lương phương,

"Cùng là NgựToản trải đường Hồi Xuân.

"Vị chi sắp đặt quân thần,

680. "Thuốc thời bào chế mười phần nở nang.

"Mạch thời đọc Phú Lư Sơn,

"Đặt vào tay bệnh biết đường tử sinh.

"Lục quân. Tứ vật thang danh,

"Thập toàn, Bát vị, sẵn dành nội thương.

685. "Lại thông bát trận tân phương,

"Làm nhằm ngoại cảm đầu thang Ngũ Sài."

Đồng rằng: - "Thầy thiệt có tài,

"Xin vào coi mạch luận bài thuốc chi?"

Ngang rằng: - "Lục bộ đều suy,

690. "Bộ quan bên tả, mạch đi phù hồng.

"Cứ trong kinh lạc mà thông,

"Mạnh môn tướng hỏa đã xông lên đầu.

"Tam tiêu tích nhiệt đã lâu,

"Muốn cho giáng hỏa, phải đầu Tư âm.

695. "Hoàng liên, hoàng bá, hoàng cầm,

"Gia vào cho bội, nhiệt tâm mới bình.

"Ngoài thời cho điểm vạn linh,

"Trong thời cho uống hoàn tình mới xong.

"Khá trao hai lượng bạc ròng,

700. "Bổ thêm vị thuốc, để phòng đầu thang.

"Chẳng qua làm phúc cho chàng,

"Nào ai đòi cuộc đòi bàn chi ai."

Tiểu đồng những ngỡ thiệt tài,

Vội vàng mở gói chẳng nài liền trao.

705. Mười ngày chẳng bớt chút nào,

Thêm đau trong dạ, như bào như sôi.

Đồng rằng: - "Vào đó thầy coi,

"Bệnh thời không giảm, thầy đòi tiền thêm."

Ngang rằng: - "Nằm thấy khi đêm,

710. "Tiên sư mách bảo một điềm chiêm bao.

"Quỉ thần người ở trên cao,

"E khi đường sá, lẽ nào... biết đâu?

"Tiểu đồng ngươi khá qua cầu,

"Cùng ông thầy bói ở đầu Tây viên."

715. Tiểu đồng nghe nói đi liền,

Gặp ông thầy bói đặt tiền mà coi.

Bói rằng: "Ta bói hẳn hoi,

"Bói hay đã dậy, người coi đã đầy.

"Ta đây nào phải các thầy,

720. "Bói vơ, bói vẫn, nói nhây không nhằm.

"Ôn nhuần, Kinh dịch mấy năm,

"Sáu mươi bốn quẻ, ba trăm dư hào.

"Huỳnh kim, Dã hạc sách cao,

"Lục nhâm, Lục giáp chỗ nào chẳng hay."

725. "Can, Chi đều ở trong tay,

"Đã thông trời đất, lại hay việc người.

"Đặt tiền quan mốt bốn mươi,

"Khay trầu, chén rượu cho tươi mới thành.

"Đặt lên khấn khứa thần linh,

"Xin tên tuổi ấy, lộ trình mắc chi?

"Ứng vào rùa với cỏ thi,

"Đặng thầy gieo quẻ, một khi mới tường."

Đồng rằng: - "Người ở Đông phương,

"Nhân đi buôn bán giữa đường chẳng an.

735. "Con nhà họ Lục là chàng;

"Tuổi vừa hai tám, còn đàng thơ ngây."

Bói rằng: - "Đinh mão năm nay,

"Hèn chi giáp tí ngày rày chẳng an?

"Mệnh Kim lại ở cung Càn,

740. "Tuổi này là tuổi giầu sang trong đời.

"Cầu tài quẻ ấy xa vời,

"Khen ngươi khéo nói những lời phỉnh ta."

Cầm tiền gieo xuống xem qua:

"Một Giao, hai Sách, lại ba Hào Trùng.

745. "Trang thành là quẻ Lục Xung,

"Thấy hòa phụ mẫu khắc cùng tử tôn.

" Hóa ra làm quẻ du hồn,

"Làm thêm thế động khắc dồn hào quang.

"Cứ trong quẻ ấy mà bàn:

750. "Tuổi nầy mới chịu mẫu tang trong mình.

"Xui nên phát bệnh thình lình,

"Vì chưng ma quỉ lộ trình rất thiêng.

"Muốn cho bệnh ấy đặng thuyên,

"Phải tìm thầy pháp chữa chuyên ít ngày."

755. Đồng rằng: - "Pháp ở đâu đây?"

Bói rằng: - "Cũng ở chốn nầy bước ra.

"Pháp hay, tiếng dậy dồn xa,

"Tên là Đạo sĩ, ở Trà Hương thôn."

Tiểu đồng mới chạy bôn bôn,

760. Hỏi thăm đạo sĩ hương thôn chốn nào?

Chợ đông buôn bán lao xao,

Người ta liền chỉ đường vào chẳng xa.

Đồng đi một buổi tới nhà,

Pháp sư xem thấy, lòng đà mừng thay!

765. Đồng rằng: - "Nghe tiếng thầy đây,

"Trừ ma, yểm quỉ, phép thầy rất hay."

Pháp rằng: - "Ấn đã cao tay,

"Lại thêm phù, chú xưa nay ai bì?

"Qua sông cá thấy xếp vi,

770. "Vào rừng cọp thấy phải quỳ lạy đưa.

"Pháp hay hú gió kêu mưa,

"Sai chim, khiến vượn, đuổi lừa, vật trâu.

"Pháp hay miệng niệm một câu,

"Tóm thâu muôn vật vào bầu hồ linh.

775. "Pháp hay rắc đậu thành binh,

"Bện hình làm tướng phá thành Diêm vuơng.

"Phép hay đạo hỏa, phó thang,

"Ngồi gươm đứng giáo khai đường thiên hoang.

"Khá trao ba lượng bạc sang,

780. "Đặng thầy sắm sủa lập đàn chữa cho".

Đồng rằng: - "Tôi chẳng so đo,

"Khuyên thầy gắng sức, chớ lo khó giàu.

"Bấy lâu thầy tớ theo nhau,

"Bạc dành hai lượng phòng sau đi đàng.

785. "Chữa chuyên bệnh ấy đặng an,

"Rồi tôi sẽ lấy đem sang cho thầy. "

Pháp rằng: - "Về lấy sang đây,

"Cho thầy toan liệu lập bầy đàn ra."

Đồng rằng: - "Tôi đã lo xa,

790. "Cực vì nguời bệnh ở nhà chẳng yên.

"Xin thầy gắng sức chịu phiền,

"Ra công bùa chú chữa chuyên cách nào."

Pháp rằng: - "Có khó chi sao,

"Người nằm, ta chữa rối trao phù về."

795. Đồng rằng: "Tôi vốn thằng hề,

"Bệnh chi mà khiến chịu bề chữa chuyên? "

Pháp rằng: - "Ta biết kinh quyền,

"Đau nam chữa bắc mà thuyên mới tài. "

Tiểu đồng nghe lọt vào tai,

800. Lòng mừng vội vã nằm dài chữa chuyên .

Pháp bèn cất tiếng hét lên:

- "Mời ông Bàn cổ toạ tiền chứng miêng.

"Thỉnh ông Đại thánh Tề thiên,

"Thỉnh bà Võ hậu đều liền đến đây.

805. "Thỉnh ông Nguyên soáì chinh Tây,

"Cùng bà Phiếu mẫu sum vầy một khi.

"Thỉnh ông Phật tổ A di,

"Thập phương chư Phật phù trì giúp công.

"Lại mời công chúa Ngũ long,

810. "Bình Nam ngũ hổ hội đồng an dinh.

"Thỉnh trong thiên tướng, thiên binh,

"Cùng là tam phủ Động đình, Xích lân.

"Thỉnh trong khắp hết quỉ thần,

"Cùng đều xuống chốn phàm trần vui chơi.

815. "Cho ngươi ba đạo phù trời,

"Uống vào khoẻ mạnh như lời chẳng sai."

Tiểu đồng luôn những theo lời,

Lãnh phù trở lại toan bài thuốc thang.

Vào nhà thưa với thầy Ngang:

820. - "Pháp phù đã đủ thầy toan phương nào ?"

Ngang rằng: - "Còn bạc trong bao,

"Thời ngươi khá lấy mà trao cho thầy "

Đồng rằng: - "Tôi hãy ở đây,

"Bệnh kia dầu khá mình nầy bán đi."

825. Triệu Ngang biết chẳng còn chi,

Kiếm lời thoái thác đuổi đi khỏi vòng:

- "Ở đây làng xóm khó lòng,

"E khi mưa nắng ai phòng đỡ che."

Đồng rằng: - "Trong gói vắng hoe:

830. "Bởi tin nên mắc, bởi nghe nên lầm.

"Bạc tiền tốn đã hơn trăm!

"Mình ve khô xép, ruột tằm héo hon.

"Thương thay tiền mất tật còn,

"Bơ vơ đất khách chon von thế này.

835. "Thôi thôi gắng gượng khỏi đây ,

"Đặng tôi quyên giáo nuôi thầy qua đau."

Vân Tiên chi xiết nỗi sầu,

Tiểu đồng dìu dắt nay cầu mai sông.

Đường đi mưa gió lạnh lùng,

840. Nguời buồn gặp cảnh buồn đông khôn lường.

Xiết bao ăn tuyết nằm sương,

Màn trời, chiếu đất, dặm trường, lao đao!

Dầu cho tài trí bực nào,

Gặp cơn nguy biến, biết sao cho tường.

845. Bơ vơ lạ cảnh tha hương,

Nhân tình nào biết ai thương mà nhờ.

Tiên rằng: - "Ruột rối vò tơ,

"Hãy tìm cây cối bụi bờ nghỉ chân."

Đồng rằng: - "Chốc nữa khỏi rừng,

850. "Tìm nơi quán xá sẽ dừng nghỉ ngơi."

Non tây vừa khuất mặt trời,

Tớ thầy dìu dắt tới nơi Đại Đề.

Chương II

3. Trịnh Hâm trói tiểu đồng trong rừng


Đồ thi^[1] một lũ vừa về.

Trịnh Hâm xem thấy lại kề hỏi thăm:

855. - "Anh về nay đã hai rằm,

"Cớ sao mang bệnh còn nằm nơi đây?"

Tiên rằng: "Tôi vốn chẳng may,

"Chẳng hay chư hữu khoa nầy thế nao?"

Hâm rằng: - "Tử Trực đậu cao,

860. "Tôi cùng Bùi Kiệm đều vào cử nhân,

"Một tôi về trước viếng thân;

"Hai người dở việc còn lần đi sau.

"Đương cơn hoạn nạn gặp nhau,

"Người lành nỡ bỏ người đau sao đành!

865. "Từ đây cho tới Đông Thành,

"Trong mình có bệnh, bộ hành sao xong.

Lần hồi đến chốn Giang trung,

"Tìm thuyền ta sẽ tháp tùng với nhau."

Tiên rằng: - "Tình trước nghĩa sau,

870. "Có thương xin khá giúp nhau phen này."

Hâm rằng: - "Anh tạm ngồi đây,

"Tiểu đồng! ngươi tới trước này cùng ta.

"Vào rừng kiếm thuốc ngoại khoa,

"Phòng khi sông biển phong ba bất kỳ. "

875. Tiểu đồng vội vã ra đi,

Muốn cho đặng việc quản gì lao đao.

Trịnh Hâm trong dạ gươm đao,

Bắt ngay đồng tử trói vào gốc cây:

- "Trước cho hùm cọp ăn mày,

880. Hại Tiên phải dụng mưu nầy mới xong."

*
* *
Vân Tiên ngồi những đợi trông,

Trịnh Hâm về nói - "Tiểu đồng cọp ăn".

Vân Tiên than khóc nằm lăn:

"Có đâu địa hãm thiên băng thình lình.

885. "Bấy lâu đất khách lênh đênh,

"Một thầy một tớ lộ trình nuôi nhau.

"Nay đà hai ngả phân nhau,

"Còn ai nâng đỡ trước sau cho mình."

Hâm rằng: - "Anh chớ ngại tình,

890. "Tôi xin đưa tới Đông Thành thời thôi."

Vân Tiên chi xiết lụy rơi,

Buồm đà theo gió chạy xuôi một bề.

Tiểu đồng bị trói khôn về,

Kêu la chẳng thấu bốn bề rừng hoang:

895. "Phận mình đã mắc tai nàn,

"Cảm thương họ Lục suối vàng bơ vơ.

"Xiết bao những nỗi dật dờ,

"Đà giang nào biết, bụi bờ nào hay.

"Vân Tiên hồn có linh rày,

900. "Đem tôi theo với đỡ tay chân cùng !"

Vái rồi lụy nhỏ ròng ròng,

Đêm khuya ngồi dựa cội tòng ngủ quên.

Sơn quân ghé lại một bên,

Cắn dây mở trói cõng lên ra đàng.

905. Tiểu đồng thức dậy mơ màng,

Xem qua dấu đất ràng ràng mới hay.

Nửa mừng nửa lại sợ thay,

Chạy ra chốn cũ kiếm thầy Vân Tiên.

Mặt trời vừa khỏi mái hiên,

910. Người buôn, kẻ bán, chợ phiên nhộn nhàng.

Hỏi thăm bà quán giữa đàng,

Bữa qua có thấy người tang chăng là?

Quán rằng thôi đã ra ma,

"Khi mai làng xóm người đà đi chôn."

915. Tiểu đồng nghe nói kinh hồn,

Hỏi rằng: "Biết chỗ nào chôn chỉ chừng."

Tay lau nước mắt rưng rưng,

Xảy nghe tiếng nói đầu rừng lao xao.

Tiểu đồng vội vã bước vào,

920. Xóm làng mới hỏi: "Thằng nào tới đây?"

Đồng rằng : "Tớ tới kiếm thầy,

"Chẳng hay người thác mả nầy là ai ?"

Người nầy : "Một gã con trai,

"Ở đâu không biết lạc loài đến đây.

925. "Chân, tay, mặt, mũi tốt thay,

"Đau chi nên nỗi nước nầy khá thương."

Tiểu đồng chẳng kịp hỏi han,

Nằm lăn bên mả khóc than một hồi.

Người đều xem thấy thương ôi!

930. Kêu nhau vác cuốc đều lui ra đàng.

Tiểu đồng nằm giữa rừng hoang,

Che chòi giữ mả lòng toan trọn bề.

Một mình ở đất Đại Đề,

Sớm đi khuyến giáo, tối về quảy đơm.

935. Dốc lòng trả nợ áo cơm,

Sống mà trọn nghĩa, thác thơm danh hiền.

Chương II

4. Trịnh Hâm đẩy Vân Tiên xuống sông


Thứ nầy đến thứ Vân Tiên,

Năm canh ngồi dựa be thuyền thở than!

Trong khăn lụy nhỏ chứa chan,

940. Cảm thương phận tớ mắc nàn khi không.

Lênh đênh thuyền giữa biển đông,

Riêng than một tấm cô bồng ngẩn ngơ.

Đêm khuya lặng lẽ như tờ,

Nghênh ngang sao mọc, mịt mờ sương bay.

945. Trịnh Hâm khi ấy ra tay,

Vân Tiên bị gã xô ngay xuống vời.

Trịnh Hâm giả tiếng kêu trời,

Cho người thức dậy lấy lời phôi pha.

Trong thuyền ai nấy ngó ra,

950. Đều thương họ Lục, xót xa tấm lòng!

Vân Tiên mình lụy giữa giòng;

Có Giao long đỡ vào trong bãi lầy.

Vừa may trời đã sáng ngày.

Ông chài trông thấy vớt ngay lên bờ.

955. Hối con vầy lửa một giờ.

Ông hơ bụng dạ, bà hơ mặt mày.

Vân Tiên vừa ấm chân tay,

Ngẩn ngơ hồn phách như say mới rồi.

Ngỡ là mình phải nước trôi,

960. Hay đâu mình hãy đặng ngồi dương gian.

Ngư ông khi ấy hỏi han,

Vân Tiên bày tỏ mọi đàng gần xa.

Ngư rằng: - " Người ở cùng ta.

"Hôm mai hẩm hút với già cho vui".

965. Tiên rằng: - " Ông lấy chi nuôi,

"Thân tôi nào khác trái mùi trên cây.

"May mà trôi nổi tới đây,

"Không chi báo đáp mình nầy trơ trơ ".

Ngư rằng: - "Lòng lão chẳng mơ,

970. "Dốc lòng nhân nghĩa há chờ trả ơn?

"Nước trong rửa ruột sạch trơn,

"Một câu danh lợi chi sờn lòng đây.

"Rày doi, mai vịnh, vui vầy;

"Ngày kia hứng gió, đêm nầy chơi trăng.

975. "Một mình thong thả làm ăn,

"Khỏe, quơ chài kéo, mệt quăng câu dầm.

"Nghêu ngao nay vũng mai đầm.

"Một bầu trời đất vui thầm ai hay.

"Kinh luân đã sẵn trong tay,

980. "Thung dung mặt nước vui say giữa trời.

"Thuyền nan một chiếc thảnh thơi,

"Tắm mưa gội gió trong vời Hàn giang."

Tiên rằng: - " Vậy cũng một làng,

"Võ công người ở gần đàng đây chăng?"

985. Ngư rằng: - "Nhà ở cũng gần.

"Khỏi ba khúc vịnh thời lần đến nơi."

Tiên rằng: - " Xưa đã gá lời,

"Sui gia bao nỡ đổi lời chẳng thương.

"Vợ chồng là đạo tao khương,

990. "Chi bằng tới đó tìm phương gởi mình.

"Trăm năm muốn trọn ân tình

"Gặp cơn hoạn nạn ai đành bỏ nhau.

"Chút nhờ cứu tử ơn sâu,

"Xin đưa tới đó trước sau cho tròn."

995. Ngư rằng: - " Là phận rể con,

"Khác nào sợi chỉ mà lòn trôn kim.

"Sợ bay mà mỏi sức chim,

"Bơ vơ cảnh lạ khôn tìm cây xưa.

"E khi chậm bước tới trưa,

1000. "Chớ tin sông cũ bến xưa mà lầm.

"Mấy ai ở đặng hảo tâm,

"Nắng toan giúp nón, mưa giùm áo tơi.

"Mấy ai hay nghĩ sự đời,

"Nhớ nơi nghèo khổ quên nơi sang giầu.

1005. "Đã ba thứ tóc trên đầu,

"Gẫm trong sự thế thêm âu cho đời."

Vân Tiên xin đã hết lời,

Ngư ông chẳng đã tách vời đưa sang.

Dắt Tiên vào đến hậu đàng,

1010. Võ công trông thấy lòng càng hổ ngươi.

Chẳng qua sợ thế gian cười,

Một lời gượng gạo chào người ngày xưa:

- "Ngư ông đã có công đưa,

Tới ngày sau sẽ lo lừa đền ơn."

1015. Ngư rằng: - " Tôi chẳng lòng sờn.

"Xin tròn nhân ngãi hay hơn bạc vàng.

"Nhớ xưa trong núi Lư san,

"Có ông Ngư phủ đưa chàng Ngũ Viên.

"Tới sau đình trưởng đỗ thuyền,

1020. "Giúp người Hạng Võ qua miền Ô giang.

"Xưa còn thương kẻ mắc nàn,

"Huống nay ai nỡ quên đàng nghĩa nhân.

"Một lời gắng giúp keo sơn,

"Ngư ông từ giã lui chân xuống thuyền.

Chương II

5. Cha con Võ Thể Loan mưu bỏ Vân Tiên ở núi Thương Tùng


1025. Võ công không ngớt lòng phiền,

Ân tình, thế lợi, khó tuyền vậy thay.

Dạy Tiên: - " Ngươi hãy ngồi đây,

"Cho ta trở lại sau này liệu toan."

Công rằng : - " Hỡi mụ Quỳnh Trang,

1030. "Dò lòng ái nữ Thể Loan thế nào?

"Mặc con toan liệu làm sao,

"Vốn không ép vợ, nỡ nào ép con?"

Loan rằng: - " Gót đỏ như son,

"Xưa nay ai nỡ đem chôn xuống bùn?

1035. "Ai cho sen ấu mọc chùm?

"Ai từng chanh khế sánh cùng lựu lê?

"Thà không, trót chịu một bề,

"Nỡ đem mình ngọc dựa kề thất phu.

"Dốc lòng chờ đợi danh nhu,

1040. "Rể đâu có rể đui mù thế nay?

"Đã nghe người nói hội này,

"Rằng : Vương Tử Trực chiếm rầy thủ khoa

"Ta dầu muốn kết sui gia,

"Họ Vương họ Võ một nhà mới xinh."

1045. Công rằng : - "Muốn đặng việc mình,

"Phải toan một chước dứt tình mới xong.

"Nghe rằng : "Trong núi Thương Tùng.

"Có hang thăm thẳm bịt bùng khôn ra.

"Đông thành ngàn dặm còn xa,

1050. "Đem chàng bỏ đó ai mà biết đâu?"

Phút vừa trăng đã đứng đầu,

Vân Tiên ngồi trước nhà cầu thở than.

Võ công ra trước dỗ chàng:

"Xuống thuyền rồi sẽ đưa sang Đông thành."

1055. Ra đi đương lúc tam canh,

Dắt vào hang tối bỏ đành Vân Tiên.

Đoạn rồi rón rén bước liền,

Xuống ngay chèo quế rời thuyền tách xa.

Tiên rằng: - " Các chú đưa ta,

1060. "Xin đưa cho tới quê nhà sẽ hay.

"Ghi lòng dốc trọn thảo ngay,

"Một phen ra sức ngàn ngày chẳng quên."

Lặng nghe vắng tiếng hai bên,

Tay lần hang tối đá trên chập chùng.

1065. Vân Tiên khi ấy hãi hùng,

Nghĩ ra mới biết Võ công hại mình.

Nực cười con tạo trớ trinh,

Chữ duyên tráo trác, chữ tình lãng xao.

Gẫm mình tai nạn xiết bao,

1070. Mới lên khỏi biển lại vào trong hang.

Dây sầu ai khéo vương mang!

Tránh nơi lưới thỏ, mắc đàng bẫy heo.

Trong hang sau trước quạnh hiu,

Muốn ra cho khỏi ai dìu dắt đi?

1075. Oan gia nợ đã khéo gây,

Ôi thôi! Thân thể còn gì mà toan?

Đã đành xa cõi nhân gian,

Dựa mình vào chốn thạch bàn nằm co.

Đêm khuya ngọn gió thổi lò.

1080. Sương sa lác đác, mưa tro lạnh lùng.

Năm ngày chịu đói khát ròng.

Nhờ ba hoàn thuốc đỡ lòng hôm mai.

Du thần xem thấy ai hoài,

Xét trong mình gã có bài phù tiên.

1085. Mới hay là Lục Vân Tiên,

Cùng nhau dìu dắt, đều liền đem ra,

Khỏi hang một dặm xa xa,

Đến nơi đại lộ trời đà hừng đông.

Du thần trở lại sơn trung,

1090. Vân Tiên còn hãy giấc nồng mê man.

Chương II

6. Vân Tiên được lão tiều cứu rồi gặp Hán Minh vào ở chùa


Lão tiều cơm gói sẵn sàng,

Sớm mai xách búa đi ngang qua rừng.

Tới đường đại lộ là chừng,

Xảy nghe có tiếng trong rừng thở than:

1095. - "Hay là yêu quái tà gian,

"Rung cây nhát lão làm đường hại nhân".

Lão tiều liền bước lại gần,

Thiệt là một gã văn nhân mắc nàn,

Chi bằng lên tiếng hỏi han:

1100. "Nhân sao mắc việc tai nàn thế nay?"

Vân Tiên nghe tiếng mừng thay!

Vội vàng gượng dậy trình bày trước sau.

Lão tiều nghe nói hồi lâu,

Gẫm trong thế sự gật đầu thở than:

1105. - "Ít người trong tuyết cho than,

"Khó ngồi giữa chợ, ai màng đoái thương."

Vân Tiên nghe nói mới tường,

Cũng trang hào kiệt, biết đường thảo ngay.

- "Ngửa trông lượng cả cao dầy!

1110. "Cứu trong một buổi, ơn tày tái sanh!

"Mai sau về tới Đông Thành,

"Đền ơn cứu khổ mới đành dạ tôi."

Lão tiều mới nói: - "Thôi thôi,

"Làm ơn mà lại trông hồi sao hay.

1115. "Già hay thương kẻ thảo ngay,

"Này thôi để lão dắt tay về nhà."

Tiên rằng: - "Trong dạ xót xa,

"Nay đà sáu bữa không hòa mùi chi.

"Lại thêm rũ liệt tứ chi,

1120. "Muốn đi theo đó mà đi khôn rồi."

Lão Tiều vội ngửa áo tơi,

Mở cơm trong gói, miệng mời Vân Tiên:

- "Gắng mà ăn uống cho yên,

"Lão ra sức lão cõng Tiên về nhà."

***


1125. Khỏi rừng ra tới ngã ba,

May đâu gặp một chàng là Hớn Minh.

Lão Tiều lật đật bôn trình,

Hớn Minh theo hỏi sự tình một khi.

Vân Tiên nghe tiếng cố tri,

1130. Vội mừng bạn cũ còn nghi nỗi mình.

Minh rằng: - " Dám hỏi nhân huynh,

"Cớ sao nên nỗi thân hình thể ni?"

Tiên ràng: - "Chẳng xiết nói chi,

"Thân này nào có khác gì cây trôi.

1135. "Lênh đênh, gió dập, sóng dồi,

"Rày đây, mai đó khôn rồi gian nan."

Minh rằng: - " Đây khó hỏi han!

"Xin vào chùa sẽ luận bàn cùng nhau."

Tiều rằng: - "Chẳng dám ngồi lâu,

1140. "Vào rừng đốn củi, bán hầu chợ phiên!"

Hớn Minh quỳ gối lạy liền:

- "Ơn người cứu đặng Vân Tiên bạn lành!

"Nầy hai lượng bạc để dành,

"Tôi xin báo đáp chút tình cho ông!"

1145. Tiều rằng: " Lão vốn tay không,

"Một mình thong thả non tùng hôm mai.

Tấm lòng chẳng muốn của ai;

"Lộc rừng củi quế hôm mai đỡ lòng.

"Kìa non, nọ nước thong dong,

1150. "Trăng thanh gió mát bạn cùng hươu nai.

"Công hầu phú quí mặc ai!

"Thuế sưu nào biết, tiền tài nào hay."

Vân Tiên nghe biết người ngay,

Hỏi thăm tên họ phòng ngày đền ơn.

1155. Lão Tiều trở lại lâm sơn,

Tiên, Minh vội vã phản hồi am mây.

Tiên rằng: - " Đã gặp hội này,

"Cớ sao ngọc hữu ở đây làm gì?"

Minh rằng: - " Xưa dốc xuống thi,

1160. "Gặp nơi miếu vũ, cùng đi một lần.

"Anh thời trở lại viếng thân,

"Còn tôi mang gói sau lần xuống Kinh.

"Đi vừa tới huyện Ô Minh,

"Gặp con quan huyện Đặng Sinh là chàng.

1165. "Sang giàu ỷ thế nghênh ngang,

"Gặp con gái tốt làm hoang không vì.

"Tôi bèn nổi giận một khi,

"Vật chàng té xuống bẻ đi một giò!

"Mình làm nỡ để ai lo,

1170. "Bó tay, chịu tội, nộp cho huyện đường.

"Án đầy ra quận Sóc Phương,

"Tôi bèn vượt ngục tầm đường về đây,

"Vừa may lại gặp chùa này,

"Mai danh ẩn tích bấy chầy náu nương."

1175. Vân Tiên nghe nói thảm thương,

Bèn bày khúc ngọn tai ương phận mình.

Minh nghe Tiên nói động tình,

Hai hàng lụy nhỏ như bình nước nghiêng.

Tiên rằng: - "Thương cội thung huyên,

1180. "Tuổi cao tác lớn chịu phiền lao đao;

"Trông con như hạn trông rào,

"Mình này trôi nổi chốn nào biết đâu?

"Đôi vừng nhật nguyệt trên đầu!

"Lo sao trả đặng công sâu sinh thành.

1185. "Hữu tam bất hiếu đã đành,

"Tiểu đồng trước đã vì mình thác oan!

"Tưởng thôi chua xót là gan,

"Ruột đau chín khúc, tâm can như dần."

Minh rằng: - " Người ở trong trần,

1190. "Có khi phú quý, có lần gian nan.

"Thấp cao vàng biết tuổi vàng;

"Gặp khi lửa đỏ máu càng thêm xuê.

"Thôi! Thôi! Anh chớ vội về,

"Ở đây nương náu, toan bề thuốc thang.

1195. "Bao giờ hết lúc tai nàn,

"Đem nhau ta sẽ lập đàng công danh.

"Cam La sớm gặp cũng xinh,

"Muộn mà Khương Tử cũng vinh một đời.

"Nên, hư có số ở trời,

1200. Bồn chồn sao đặng đổi dời sao xong."

Vân Tiên khi ấy an lòng,

Ở nơi am tự bạn cùng Hớn Minh.

Chương II

7. Vương Tử Trực mắng cha con Võ Thể Loan


Võ công làm sự trớ trinh,

Dứt tình họ Lục, mến tình họ Vương.

1205. Từ ngày hang đá hại chàng,

Thể Loan hớn hở lòng càng thêm vui.

Ngày ngày trang điểm phấn dồi,

Phòng khi gặp gỡ, đứng ngồi cho xuê.

Xảy đâu Tử Trực vừa về.

1210. Vào nhà họ Võ thăm bề Vân Tiên.

Công rằng: - " Chớ hỏi thêm phiền,

"Trước đà lâm bệnh hoàng tuyền xa chơi.

"Thương chàng phận bạc trên đời,

"Cũng vì Nguyệt lão xe lơi mốì hồng."

1215. Nghe qua Tử Trực chạnh lòng,

Hai hàng lụy ngọc ròng ròng như mưa.

Than rằng: - " Chạnh nhớ linh xưa,

"Nghĩa đà kết nghĩa, tình chưa phỉ tình.

"Trời sao nỡ phụ tài lành,

1220. "Bảng vàng chưa thấy, ngày xanh đã mòn.

"Cùng nhau chưa đặng vuông tròn,

"Người đà sớm thác ta còn làm chi?

"Trong đời mấy bực cố tri,

"Mấy trang đồng đạo, mấy người đồng tâm?"

1225. Công rằng: - " Lão cũng xót thầm,

"Tủi duyên con trẻ sắt cầm dở dang.

"Thôi! Thôi! Khuyên chớ thở than,

"Lão đà tính đặng một đàng rất hay.

"Tới đây, thì ở lại đây,

1230. "Cùng con gái lão sum vầy thất gia.

"Phòng khi hôm sớm vào ra,

"Thấy Vương Tử Trực cũng là Vân Tiên."

Trực rằng: - " Ngòi viết đĩa nghiên,

"Anh em xưa có thề nguyền cùng nhau.

1235. "Vợ Tiên là Trực chị dâu,

"Chị dâu, em bạn dám đâu lỗi nghì!

"Chẳng hay người học sách chi;

"Nói sao những tiếng dị kỳ khó nghe?

"Hay là học thói nước Tề,

1240. "Vợ người Tử Củ đưa về Hoàn Công.

"Hay là học thói Đường cung,

"Vợ người Tiện Lạc sánh cùng Thế Dân.

"Người nay nào phải nhà Tần,

"Bất Vi gả vợ, Dị Nhân lấy lầm.

1245. "Nói sao chẳng biết hổ thầm,

"Người ta há phải là cầm thú sao?"

Võ công hổ thẹn xiết bao,

Ngồi trân khôn cãi lẽ nào cho qua.

Thể Loan trong trướng bước ra,

1250. Miệng chào: - "Thầy Cử tân khoa mới về;

"Thiếp đà chẳng trọn lời thề,

"Lỡ bề sửa trấp, lỡ bề nâng khăn.

"Tiếc thay dạ thỏ nằng nằng,

"Đêm thu chờ đợi bóng trăng bấy chầy.

1255. "Không ưng thời cũng làm khuây!

"Nỡ buông lời nói chẳng vì, chẳng kiêng?"

Trực rằng: - "Ai Lữ phụng Tiên,

"Phòng toan đem thói Điêu Thuyền trêu ngươi?

"Mồ chồng ngọn cỏ còn tươi,

1260. "Lòng sao mà nỡ buông lời nguyệt hoa?

"Hổ han vậy cũng người ta,

"So loài cầm thú vậy mà khác chi?

"Vân Tiên! Anh hỡi cố tri,

"Suối vàng có biết thế ni chăng là?"

1265. Tay lau nước mắt trở ra,

Vội về sắm sửa tìm qua Đông Thành.

Võ Công hổ thẹn trong mình,

Năm ngày nhiễm bệnh thất tình, thác oan.

Thể Loan cùng mụ Quỳnh Trang,

1270. Mẹ con đóng cửa cư tang trong nhà.

Chương II

8. Nguyệt Nga vẽ tượng thờ Lục Vân Tiên


Thứ này tới thứ Nguyệt Nga,

Hà Khê phủ ấy theo cha học hành.

Kiều Công lên chức Thái Khanh,

Chỉ sai ra quận Đông Thành chăn dân.

1275. Ra tờ khắp hết xa gần,

Hỏi thăm họ Lục tìm lần tới nơi,

Đặng tin, tả thiếp sang mời,

Lục ông vâng lệnh tới nơi dinh tiền.

Kiều công hỏi chuyện Vân Tiên,

1280. Lục ông thấy hỏi bỗng liền khóc than.

Thưa rằng: - " Nghe tiếng đồn vang,

"Con tôi mắc bệnh giữa đàng bỏ thây.

"Biệt tin từ đấy nhẫn nay,

"Phút nghe người hỏi, dạ này xôn xang"

1285. Kiều Công trong dạ bàng hoàng,

Trở vào thuật lại cùng nàng Nguyệt Nga:

- "Lục ông người nói cùng cha,

"Duyên con rày đã trôi hoa, dạt bèo."

Riêng than chút phận tơ đào,

1290. Hán Giang chưa gặp, Ô Kiều lại rơi!

Nàng rằng: - "Quả thiệt như lời,

"Xin cha sai kẻ mời người vào trong."

Nguyệt Nga đứng dựa bên phòng.

Tay ôm bức tượng khóc ròng như mưa.

1295. Công rằng: - "Nào bức tượng xưa?

"Ái nhi con khá đem đưa người nhìn."

Lục ông không chớp mắt nhìn,

Tay chân mặt mũi giống in con mình.

Nguyệt Nga thưa lại phân minh,

1300. Lục ông khi ấy sự tình mới hay:

- "Thương con phận bạc lắm thay,

"Nguyền xưa còn đó, con rày đi đâu?"

Nguyệt Nga chi xiết nỗi sầu?

Lục ông thấy vậy càng đau gan vàng.

1305. Kiếm lời khuyên giải với nàng:

"Giải cơn phiền não kẻo mang lấy sầu.

"Người đời như bóng phù du,

"Sớm còn tối mất, công phu lỡ làng.

"Cũng chưa đồng tịch, đồng sàng,

1310. "Cũng chưa nên chữ tao khang đâu mà!

"Cũng như cửa sổ ngựa qua,

"Nghĩ nào mà ủ mặt hoa cho phiền?"

Nàng rằng: - " Trước đã trọn nguyền,

"Dẫu thay mái tóc, vẹn tuyền mối tơ."

1315. Công rằng: "Ơn trước ngãi xưa,

Liền đem vàng bạc tạ đưa cho người.

Lục ông cáo tạ xin lui:

- "Tôi đâu dám chịu của người làm chi?

"Ngỡ là con trẻ mất đi,

1320. "Hay đâu cốt cách còn ghi tượng này.

"Bây giờ con lại thấy đây,

"Tấm lòng thương nhớ dễ khuây đặng nào?"

Ngửa than: - " Đất rộng! Trời cao!

"Tre còn, măng mất, lẽ nào cho cân."

1325. Lục ông từ tạ lui chân!

Kiều Công sai kẻ gia thần đưa sang.

Nguyệt Nga nhuốm bệnh, thở than;

Năm canh lụy ngọc xốn xang lòng vàng:

"Nhớ khi thề thốt giữa đàng,

1330. "Chưa nguôi đoạn thảm, lại vương mối sầu.

"Công phu chờ đợi bấy lâu,

"Thà không cho gặp buổi đầu thời thôi!

"Biết nhau chưa đặng mấy hồi,

"Kẻ còn người mất. Trời ôi là trời !

1335. "Thề xưa tạc dạ ghi lời,

"Thương người quân tử biết đời nào phai?

"Tiếc thay một dự anh tài,

"Nghề văn, nghiệp võ nào ai dám bì?

"Thương vì đèn sách lòng ghi,

1340. "Uổng công, nào thấy tiếng gì là đâu?

"Thương vì hai tám tuổi đầu,

"Người đời như bóng phù du lỡ làng.

"Thương vì chưa đặng hiển vang,

"Nước trôi sự nghiệp, hoa tàn công danh.

1345. "Thương vì đôi lứa chưa thành,

"Nén hương bát nước ai dành ngày sau?

"Năm canh chẳng ngớt giọt châu,

"Mắt nhìn bức tượng ruột đau như dần.

"Dương gian nay chẳng đặng gần,

1350. "Âm cung biết có thành thân chăng là"?

Kiều Công thức dậy bước ra,

Nghe con than thở xót xa lòng vàng.

Khuyên rằng: - " Chớ khá ưu mang,

"Gẫm bề sống thác là đàng xưa nay.

1355. "Đàn cầm ai nỡ dứt dây,

"Chẳng qua máy tạo vần xây không thường."

Nàng rằng: - "Chi xiết nỗi thương,

"Khi không gãy cánh giữa đường chẳng hay.

"Nay đà loan phụng lỡ bầy,

1360. "Nệm nghiêng, gối chiếc phận này đã cam.

"Trăm năm thề chẳng lòng phàm,

"Sông Ngân đưa bạn, cầu Lam rước người.

"Thân con còn đứng giữa trời,

"Xin thờ bức tượng trọn đời thời thôi."

1365. Kiều công trong dạ chẳng vui:

- "Con đà giữ tiết cha xui lẽ nào?"

Chương II

9. Nguyệt Nga cống Phiên


Cảnh nhà ruột xót như bào,

Truyện ngoài đâu lại đưa vào tự nhiên.

Có người ngôi cả quý quyền,

1370. Thái sư chức trọng ngự tiền sắc phong.

Nghe đồn con gái Kiều Công,

Tuổi vừa hai tám tơ hồng chưa vương,

Thái sư dùng lễ vật sang,

Mượn người mai chước kết đàng sui gia.

1375. Kiều công khôn ép Nguyệt Nga,

Lễ nghi trả lại về nhà Thái sư.

Thái sư lòng chẳng rộng suy,

Đem điều oán hận mà ghi vào lòng.

Xảy đâu giặc Mọi hành hung,

1380. Ô Qua quốc hiệu binh nhung dấy loàn.

Đánh vào tới cửa Đồng Quan,

Sở vương phán hỏi lưỡng ban quần thần:

- "Sao cho vững nước an dân,

"Các quan ai biết mưu thần bày ra".

1385. Thái sư sẵn có cừu nhà,

Vội vàng quì gối tâu qua ngai vàng:

"Thưở nay giặc Mọi dấy loàn,

" Cũng vì ham sắc phá tàn Trung hoa.

"Muốn cho an giặc Ô qua,

1390. "Đưa con gái tốt giao hòa thời xong.

Nguyệt Nga là gái Kiều Công,

"Tuổi vừa hai tám má hồng đương xinh.

"Nàng là quốc sắc khuynh thành,

"Lại thêm hai chữ tài tình hào hoa.

1395. "Gả nàng về nước Ô qua,

"Chúa Phiên đẹp dạ, ắt là bãi binh".

Sở vương nghe tấu thuận tình,

Châu phê khiến sứ ra dinh Đông Thành:

"Sắc phong Kiều lão Thái khanh:

1400. Việc trong nhà nước trẫm đành cậy ngươi.

Nguyệt Nga nàng ấy nên người,

Lựa ngày tháng chín, hai mươi cống Hồ."

Kiều công vâng lệnh triều đô,

Trung quân đâu dám nói phô điều nào?

1405. Nguyệt Nga trong dạ như bào,

Canh chầy chẳng ngủ những thao thức hoài.

Thất tình trâm lược biếng cài,

Dựa màn, bỏ xả tóc dài, ngồi lo:

"Chiêu Quân xưa cũng cống Hồ,

1410. "Bởi ngươi Diên Thọ họa đồ gây nên.

"Hạnh Nguyên sau cũng chẳng yên,

"Vì người Lư Kỷ cựu hiềm còn ghi.

"Hai nàng chẳng đã phải đi,

"Một vì ngay chúa, một vì thảo cha.

1415. "Chiêu Quân nhảy xuống giang hà,

"Thương vua nhà Hán, nàng đà quyên sinh.

"Hạnh Nguyên nhảy xuống Trì Linh,

"Thương người Lương Ngọc duyên lành phôi pha.

Đến nay phận bạc là ta,

1420. "Nguyện cùng bức tượng trót đà chung thân.

"Tình phu phụ, nghĩa quân thần!

"Nghĩa xa cũng trọn, ơn gần cũng nên.

"Nghĩa tình nặng cả hai bên!

"Nếu ngay cùng chúa, lại quên ơn chồng.

1425. "Sao sao một thác thời xong!

"Lấy mình báo chúa, lấy lòng sự phu."

Kiều công nương gối đang lo,

Nghe con than thở mấy câu thêm phiền.

Kêu vào ngồi dựa trường tiền,

1430. Lấy lời giáo huấn cho tuyền thân danh:

- "Chẳng hay là việc triều đình,

"Nào cha có muốn ép tình chi con?"

Nàng rằng: - " Còn kể chi con?

"Bơ vơ chút phận mất còn quản bao.

1435. "Thương cha tuổi tác đã cao!

"E khi ấm lạnh buổi nào biết đâu!

"Tuổi già bóng xế ngành dâu,

"Sớm xem, tối xé,t ai hầu cho cha?"

Công rằng: - "Chi xá việc nhà?

1140. "Hãy an dạ trẻ mà qua nước người.

"Hôm nay đã tới mồng mười,

"Khá toan sắm sửa hai mươi tống hành."

Nàng rằng:- " Việc ấy đã đành!

"Còn lo hai chữ ân tình chưa xong.

1145. "Con xin sang lạy Lục ông,

"Làm chay bảy bữa trọn cùng Vân Tiên.

"Ngỏ cho ơn nghĩa vẹn tuyền

"Phòng sau xuống chốn hoàng tuyền gặp nhau.

Kiều công biết nghĩ trước sau,

1450. Ban cho tiền bạc cấp hầu đưa đi.

Lục ông ra đón một khi,

Nguyệt Nga vào đặt lễ nghi sẵn sàng.

Ngày lành giờ ngọ đăng đàn,

Ăn chay nằm đất cho chàng Vân Tiên.

1455. Mở ra bức tượng treo lên;

Trong nhà cho tới láng giềng đều thương.

Nguyệt Nga lớn tiếng khóc than:

- "Vân Tiên anh hỡi! Suối vàng có hay?"

Bảy ngày xong việc làm chay,

1460. Lại đem tiền bạc tạ rày Lục ông:

- "Trông chồng mà chẳng thấy chồng!

"Đã đành một chữ má hồng vô duyên!

"Rày vua sắc chỉ hòa Phiên,

"Quyết lòng xuống chốn cửu tuyền gặp nhau!

1465. "Chẳng chi cũng gọi là dâu,

"Muốn lo việc nước, phải âu việc nhà.

"Một ngày, một bước, một xa,

"Của này để lại cho cha dưỡng già."

Lạy rồi nước mắt nhỏ sa,

1470. Ngùi ngùi từ giã, bước ra trở về.

Tới nơi xe ngựa chỉnh tề,

Năm mươi thể nữ hầu kề chân tay.

Hai mươi nay đã đến ngày,

Các quan bảo hộ đưa ngay xuống thuyền.

1475. Nguyệt Nga vội khiến Kim Liên,

Lên mời thân phụ xuống thuyền xem qua.

Công rằng: - "Dạ đã xót xa!

"Con đừng bịn rịn cho cha thảm sầu!"

Nàng rằng: - "Non nước cao sâu,

1480. "Từ đây cách khỏi, khôn hầu thấy cha!

"Thân con về nước Ô Qua,

"Đã đành một nỗi làm ma đất người!

"Đôi phương Nam Bắc cách vời,

"Con xin gởi lại một lời làm khuây:

1485. - "Hiu hiu gió thổi ngọn cây,

"Ấy là hồn trẻ về đây thăm nhà."

Kiều công lụy ngọc nhỏ sa,

Các quan ai nấy cũng là đều thương.

Chẳng qua là việc quân vương,

1490. Cho nên phụ tử hai đường xa xôi!

Buồm trương, thuyền vội tách vời,

Các quan đưa đón, ngùi ngùi đứng trông!

Chương II

10. Nguyệt Nga nhảy xuống sông và được Phật cứu


Mười ngày vừa tới ải Đồng,

Mênh mông biển rộng, đùng đùng sóng xao.

1495. Đêm nay chẳng biết đêm nào,

Bóng trăng vặc vặc, bóng sao mờ mờ.

Trên trời lặng lẽ như tờ,

Nguyệt Nga nhớ đến tóc tơ chẳng tròn.

Than rằng: - "Nọ nước kìa non!

1500. "Cảnh thời thấy đó, người còn về đâu?"

Quan quân đều ngủ đã lâu,

Lén ra mở bức rèm châu một mình:

- "Vắng người có bóng trăng thanh,

"Trăm năm xin gởi chút tình lại đây.

1505. "Vân Tiên! Anh hỡi có hay?

"Thiếp nguyền một tấm lòng ngay với chàng."

Than rồi lấy tượng vai mang,

Nhắm giòng nước chảy vội vàng nhảy ngay.

Kim Liên thức dậy mới hay,

1510. Cùng quân thể nữ một bài đều lo,

Cùng nhau chẳng dám tri hô,

Liệu toan mưu kế chẳng cho lộ tình:

- "Việc này là việc Triều đình,

"Đốc quan hay đặng, ắt mình thác oan.

1515. "Muốn cho cẩn nhiệm trăm đàng,

"Kim Liên thế lấy làm nàng Nguyệt Nga.

"Trá hôn, về nước Ô qua,

"Ai mà vạch lá, ai mà tìm sâu?"

Tính xong chước ấy nhiệm mầu,

1520. Phút nghe thuyền đã đến đầu Ải quan.

Đốc quan xe giá đưa sang,

Kiệu trương lọng phụng rước nàng về Phiên.

Ai hay tì tất Kim Liên,

Đặng làm Hoàng hậu nước Phiên một đời.

1525. Nguyệt Nga mình xuống giữa vời.

Sóng thần đưa đẩy vào trong bãi lầy.

Bóng trăng vừa khuất ngọn cây,

Nguyệt Nga hồn hãy chơi rày Âm cung.

Xiết bao sương tuyết đêm đông,

1530. Mình nằm giữa bãi lạnh lùng ai hay?

Quan âm thương gái thảo ngay,

Bèn đem nàng lại bỏ rày vườn hoa.

Dặn rằng: - " Nàng Kiều Nguyệt Nga!

"Tìm nơi nương náu cho qua tháng ngày.

1535. "Đôi ba năm nữa gần đây,

"Vợ chồng sao sẽ sum vầy một nơi."

Nguyệt Nga giây phút tỉnh hơi,

Định hồn mới nghĩ mấy lời chiêm bao.

Thiệt hư chưa biết làm sao?

1540. Bây giờ biết kiếm nơi nào gởi thân?

Một mình luống những bâng khuâng,

Phút đâu trời đã rạng dấn vừng đông.

Một mình mang bức tượng chồng,

Xảy đâu lại gặp Bùi ông dạo vườn.

1545. Ông rằng: - " Nàng ở hà phương?

"Việc chi mà đến trong vườn hoa ta?"

Nàng rằng: - "Trận gió hôm qua,

"Chìm thuyền nên nỗi thân ra thế này.

"Tối tăm xẩy bước tới đây,

1550. "Xin ông soi xét thơ ngây lạc đường."

Bùi ông đứng ngắm tướng nàng,

Chẳng trang đài các cũng hàng trâm anh.

Đầu đuôi han hỏi sự tình,

Nàng bèn lấy thiệt việc mình thưa qua.

1555. Bùi ông mừng rước về nhà,

Thay xiêm đổi áo nuôi mà làm con.

Rằng: - "Ta sinh đặng chồi non,

"Tên là Bùi Kiệm hãy còn ở Kinh.

"Trong nhà không gái hậu sinh,

1560. Ngày nay lại gặp minh linh phước trời."

Nguyệt Nga đã ở an nơi,

Đêm đêm nghĩ lượng việc đời gần xa.

Một lo về nước Ô qua,

E vua bắt tội cha già rất oan.

1565. Hai lo phận gái hồng nhan,

Sợ khi bảo dưỡng, sau toan lẽ gì.

Chương II

11. Cha con Bùi Kiệm dỗ dành, Nguyệt Nga trốn đi


Nguyệt Nga luống những sầu bi,

Phút đâu Bùi Kiệm tới khi về nhà.

Từ ngày thấy mặt Nguyệt Nga,

1570. Đêm đêm trằn trọc phòng hoa mấy lần.

Thấy nàng thờ bức tượng nhân,

Nghiệm trong tinh ý, dần lân hỏi liền:

- "Tượng nầy sao giống Vân Tiên?

"Bấy lâu thờ có linh thiêng điều gì?"

1575. Nàng rằng: - "Hễ phận nữ nhi,

"Một câu "trinh tiết" phải ghi vào lòng.

"Trăm năm cho trọn chữ tòng,

"Sống sao thác vậy một chồng mà thôi."

Kiệm rằng: - " Nàng nói sai rồi,

1580. "Ai từng bán đắt mà ngồi chợ trưa?

"Làm người trong cõi nắng mưa,

"Bảy mươi mấy mặt, người xưa thể nào?

"Chúa xuân còn ở vườn đào,

"Ong qua bướm lại biết bao nhiêu lần.

1585. "Chúa Đông ra khỏi vườn xuân,

"Hoa tàn nhụy rữa là rừng bỏ hoang.

"Ở đời ai cậy giàu sang,

"Ba xuân dẫu hết ngàn vàng khôn mua.

"Hay chi những vãi ở chùa,

1590. "Một căn cửa khép bốn mùa lạnh tanh.

"Lênh đênh một chiếc thuyền tình,

"Mười hai bến nước biết mình vào đâu?

"Ai từng mặc áo không bâu?

"Ăn cơm không đũa, ăn trầu không cau?

1595. "Nàng sao chẳng nghĩ trước sau,

"Để ôm bức tượng bấy lâu thiệt mình."

Nàng rằng: - " Từng đọc sử kinh,

"Làm thân con gái chữ Trinh làm đầu.

"Chẳng phen thói nước Trịnh đâu,

1600. "Hẹn người tới giữa vườn dâu tự tình."

Kiệm rằng: - "Nàng thuộc sử kinh,

"Sao chẳng suy xét để mình nằm không.

"Hồ Dương, xưa mới góa chồng,

"Còn ham nhan sắc Tống Công cũng vừa.

1605. "Hạ Cơ lớn nhỏ cũng ưa,

"Sớm đưa Doãn Phụ, tối ngừa Trần Quân.

"Hán xưa Lữ hậu thanh xuân,

"Còn vừa Cao tổ mấy đành Dị Ky.

Đường xưa, Vő hậu thiệt gì,

1610. "Dị Tông khi trẻ, Tam Tư lúc già.

"Cứ trong sách vở nói ra,

"Một đời sung sướng cũng qua một đời.

"Ai ai cũng ở trong trời,

"Chính chuyên một kiếp chết thời ra ma.

1615. "Người ta chẳng lấy người ta,

"Người ta đâu lấy những lò tượng nhân?

"Làm chi thiệt phận hồng nhan,

"Học đòi Như Ý vẽ chàng Văn Quân."

Nguyệt Nga biết đứa tiểu nhân,

1620. Làm thinh toan chước thoát thân cho rồi.

Bùi ông ngon ngọt trau giồi,

Dỗ nàng cho đặng sánh đôi con mình.

"Làm người chấp nhất sao đành,

"Hễ là lịch sự có kinh, có quyền.

1625. "Tới đây duyên đã bén duyên,

"Trăng thanh gió mát cắm thuyền chờ ai ?

"Nhớ câu xuân bất tái lai,

"Ngày nay hoa nở, e mai hoa tàn.

"Làm chi thiệt phận hồng nhan,

1630. "Năm canh gối phụng nệm loan lạnh lùng.

"Vọng Phu xưa cũng trông chồng,

"Ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha.

"Thôi! thôi! khuyên hãy vì ta,

"Vầy cùng con lão một nhà cho xuôi."

1635. Nguyệt Nga giả dạng mừng vui,

Thưa rằng: - " Người có công nuôi bấy chầy!

"Tôi xin dám hỏi lời này,

"Hãy cho chầm chậm sẽ vầy nhân duyên.

"Tôi xin lạy tạ Vân Tiên,

1640. "Chay đàn bảy bữa cho tuyền thủy chung."

Cha con nghe nói mừng lòng,

Dọn nhà sắm sửa động phòng cho xuê.

Chiếu hoa gối sách bộn bề,

Cỗ đồ bát bửu mượn về chưng ra.

1645. Xảy vừa đến lúc canh ba,

Nguyệt Nga lấy bút đề vài câu thơ.

Dán trên vách phấn một tờ,

Vai mang bức tượng một giờ ra đi.

Hai bên bờ bụi rậm rì,

1650. Đêm khuya vắng vẻ, gặp khi trăng lờ.

Lạ chừng đường sá bơ vơ,

Có bầy đôm đốm sáng nhờ đi theo.

Qua truông rồi lại lên đèo,

Dế ngâm non nỉ, ve kêu não nùng.

1655. Dày sành đạp sỏi thẳng xông,

Vừa đâu trời đã vừng đông ló đầu.

Nguyệt Nga đi đặng hồi lâu,

Tìm nơi bàn thạch ngõ hầu nghỉ chân.

Người ngay Trời Phật cũng gần!

1660. Lão bà chống gậy trong rừng bước ra.

Hỏi rằng: - "Nàng phải Nguyệt Nga?

"Khá mau gắng gượng về nhà cùng ta!

"Khi đêm nằm thấy Phật bà,

Người đà mách bảo nên già phải đi."

1665. Nguyệt Nga bán tín bán nghi;

Đánh liều nhắm mắt theo đi về nhà.

Bước vào thấy những đàn bà,

Làm nghề dệt vải lụa là mà thôi.

Nguyệt Nga đành dạ ở rồi,

1670. Từ đây mới hết nổi trôi chốn nào!

Hỏi thăm ra chốn Ô Sào,

Quan san mấy dặm đi nào tới nơi!

Chương III

1. Vân Tiên khỏi mù về quê thăm cha và sang tạ ơn Kiều Công


Đoạn này tới thứ ra đời:

Vân Tiên thuở ấy ở nơi chùa chiền.

1675. Nửa đêm nằm thấy ông tiên,

Đem cho linh dược mắt liền sáng ra.

Kể từ nhuốm bệnh đường xa,

Tháng ngày thấm thoát kể đà sáu năm.

Tuổi cha rày đã năm lăm,

1680. Trạnh lòng nhớ tới dầm dầm lụy sa.

Vân Tiên trở lại quê nhà;

Hớn Minh đưa khỏi năm ba dặm đường.

Tięn rằng: - "Ta lại cố hương,

"Ơn nhau sau gặp khoa trường sẽ hay!"

1685. Minh rằng: - "Tôi vốn chẳng may,

"Ngày xưa mắc phải án đày trốn đi.

"Dám đâu bày mặt ra thi,

"Đã đành hai chữ qui y chùa này!"

Tiên rằng: - "Chẳng kíp thì chầy,"

1690. "Sao sao cũng tính sum vầy cùng nhau!

"Mấy năm hẩm hút tương rau;

"Khó nghèo nỡ phụ, sang giầu nỡ quên.

"Lúc hư còn có lúc nên,

"Khuyên người giữ dạ cho bền thảo ngay."

1695. Hớn Minh trở lại am mây,

Vân Tiên về một tháng chầy tới nơi.

Lục ông nước mắt tuôn rơi:

- "Ai dè còn sống trên đời thấy cha!"

Xóm giềng, cô bác gần xa,

1700. Đều mừng chạy tới chật nhà hỏi thăm.

Ông rằng: - "Kể đã mấy năm,

"Con mang tật bệnh ăn nằm nơi nao?"

Tiên rằng: - "Hoạn nạn xiết bao,

"Mẹ con phần mộ nơi nào viếng an?"

1705. Đặt bày lễ vật nghiêm trang.

Đọc bài văn tế trước bàn minh sinh:

- "Suối vàng hồn mẹ hiển linh,

"Chứng cho con trẻ lòng thành ngày nay.

"Tưởng bể nguồn nước cội cây,

1710. "Công cao ngàn trượng, ngãi dày chín trăng.

"Suy người nằm giá khóc măng,

"Hai mươi bốn thảo đâu bằng người xưa."

Vân Tiên nước mắt như mưa,

Tế rồi hỏi việc khi xưa ở nhà.

1715. Ông rằng: - "Có Kiều Nguyệt Nga,

"Bạc vàng đem giúp cửa nhà đặng xuê.

"Nhờ nàng nên mới ra bề,

"Chẳng chi khó đói bỏ quê đi rồi."

Vân Tiên nghe nói hỡi ôi!

1720. Trạnh lòng nghĩ lại một hồi giây lâu...

Hỏi rằng: - "Nàng ấy ở đâu?

"Đặng con tới đó đáp câu ân tình."

Lục ông thuật việc triều đình,

Đầu đuôi chuyện vãn tỏ tình cùng Tiên:

1725. - "Kiều công rày ở Tây Xuyên,

"Cũng vì mắc nịnh biếm quyền đuổi ra."

Tiên rằng: - "Cám nghĩa Nguyệt Nga,

"Tôi xin qua đó thăm cha nàng cùng."

Tây xuyên ngàn dặm thẳng xông,

1730. Đến nơi ra mắt, Kiều công khóc liền:

- "Nguyệt Nga rày ở nước Phiên,

"Biết sao cho đặng đoàn viên cùng chàng!

"Ai dè Hồ Việt đôi phương,

"Cũng vì máy tạo, én nhàn rẽ nhau.

1735. "Thấy chàng dạ lại thêm đau,

"Đất! Trời! Sao nỡ phân nhau cho đành?

"Hẹp hòi đặng chút nữ sanh,

"Trông cho chồi quế trổ ngành mẫu đơn."

Nói thôi lụy nhỏ đòi cơn:

1740. - "Cũng vì một sự oán hờn nên gây.

"Thôi con ở lại bên này,

"Hôm mai thấy mặt cho khuây lòng già."

Vân Tiên từ ấy lân la,

Ôn nhuần kinh sử chờ khoa ứng kỳ.

Chương III

2. Vân Tiên thi đậu đi dẹp giặc


1745. Năm sau lệnh mở khoa thi,

Vân Tiên vào tạ xin đi tựu trường.

Trở về thưa với thung đường,

Kinh sư ngàn dặm một đường thẳng ra.

Vân Tiên dự trúng khôi khoa,

1750. Đương trong Nhâm tí thiệt là năm nay,

Nhớ lời thầy nói thật hay :

"Bắc phương gặp chuột, con rày nên danh."

Vân Tiên vào tạ Triều đình,

Lệnh ban y mão hiển vinh về nhà.

1755. Xảy nghe tin giặc Ô Qua,

Phủ vây quan ải binh ba bốn ngàn.

Sở vương phán trước ngai vàng,

Chỉ sai Quốc Trạng dẹp loàn cho xong.

Trạng nguyên tâu trước bệ rồng:

1760. - "Xin dâng một tướng anh hùng đề binh,

"Có người họ Hớn tên Minh,

Sức đương Hạng Võ, mạnh kình Trương Phi.

"Ngày xưa mắc án trốn đi,

"Phải về nương náu từ bi ẩn mình."

1765. Sở vương phán trước triều đình,

Chỉ truyền: - tha tội Hớn Minh đòi về.

Sắc phong phó tướng bình Di

Tiên, Minh tương hội xiết gì mừng vui.!

Nhất thanh phân phát oai lôi,

1770. Tiên phong, hậu tập, cổ hồi tấn binh.

Quan sơn trực chỉ đăng trình,

Lãnh cờ bình tặc phá thành Ô Qua,

Làm trai ơn nước nợ nhà,

Thảo cha ngay chúa mới là hùng anh.

1775. Phút đâu binh đáo quan thành,

Ô qua xem thấy xuất hành cự đương.

Tướng Phiên đôi gã đường đường,

Một chàng Hỏa Hổ, một chàng Xích Long.

Lại thêm Cốt Đột nguyên nhung,

1780. Mắt hùm râu đỏ, tướng hung lạ lùng.

Hớn Minh ra sức tiên phong,

Đánh cùng Hỏa Hổ, Xích Long một hồi.

Hớn Minh chùy giáng đường lôi,

Hai chàng đều bị một hồi mạng vong.

1785. Nguyên nhung Cốt Đột nổi xung,

Hai tay xách búa đánh cùng Hớn Minh.

Hớn Minh thần lực nan kình,

Thấy chàng hóa phép, chùn mình trở lui.

Vân Tiên đầu đội kim khôi,

1790. Tay cầm siêu bạc, mình ngồi ngựa ô.

Một mình nhắm trận xông vô.

Thấy người Cốt Đột biến đồ yêu ma.

Vội vàng quay ngựa trở ra,

Truyền đem trảm cẩu máu thoa ngọn cờ.

1795. Ba quân gươm giáo đều giơ,

Yêu ma xem thấy một giờ đều tan!

Phép tà Cốt Đột hết phương,

Bừng bừng nổi giận đánh chàng Vân Tiên.

Trung quân tả hữu lưỡng biên,

1800. Trạng Nguyên, Cốt Đột đánh liên tối ngày.

Sa cơ Cốt Đột chạy ngay,

Trạng nguyên giục ngựa kịp rày đuổi theo.

Đuổi qua khỏi đặng bảy đèo,

Nguyên nhung Cốt Đột vận nghèo nài bao.

1805. Chạy ngang qua núi Ô Sào,

Phút đâu sa ngựa xuống hào, thương ôi!

Trạng nguyên chém Cốt Đột rồi,

Đầu treo cổ ngựa phản hồi bản quân.

Ôi thôi bốn phía đều rừng,

1810. Trời đà tối mịt, lạc chừng gần xa.

Một mình lạc nẻo vào ra,

Lần theo đường núi phút đà tam canh.

Một mình trong chốn non xanh;

Biết ai mà hỏi lộ trình trở ra?

Chương III

3. Vân Tiên và Nguyệt Nga gặp nhau


1815. Đoạn này tới thứ Nguyệt Nga,

Ở đây tính đã hơn ba năm rồi.

Đêm khuya chong ngọn đèn ngồi:

"Chẳng hay trong dạ bồi hồi việc chi,

- "Quan Âm thuở trước nói chi,

1820. "Éo le phỉnh thiếp lòng ghi nhớ hoài.

"Thôi đành đá nát vàng phai,

"Cũng nguyền xuống chốn dạ đài gặp nhau."

"Khôn trông mồng bảy đêm thâu,

"Khôn trông bầy quạ đội cầu đưa sao.

1825. "Phải chi hỏi đặng Nam Tào

"Đêm nay cho đến đêm nào gặp nhau?"

Nguyệt Nga gượng giải cơn sầu,

Xảy nghe nhạc ngựa ở đâu tới nhà.

Kêu rằng: - "Ai ở trong nhà,

1830. "Đường về quan ải chỉ ra cho cùng."

Nguyệt Nga ngồi sợ hãi hùng,

Vân Tiên xuống ngựa thẳng xông bước vào.

Lão bà ứng hỏi: - "Người nào

"Đêm khuya, lạ mặt, dám vào nhà ta?"

1835. "Ở đây vốn những đàn bà,

"Sao là nam tử, phép mà chẳng kiêng".

Vân Tiên mới nói sự tình:

"Tôi là Quốc trạng trào đình sai ra.

"Đem binh giẹp giặc Ô Qua,

1840- . "Lạc đường đến hỏi thăm nhà bà đây."

Lão bà nghe nói sợ thay:

- "Xin ông chớ chấp tôi nay mụ già!"

Vân Tiên ngồi nhắm Nguyệt Nga;

Đoái nhìn bức tượng, lòng đà sinh nghi.

Hỏi rằng: - "Bức ấy tượng chi?

1845. "Khen ai khéo vẽ dung nghi giống mình.

"Đầu đuôi chưa rő sự tình!

"Xin bà khá nói tính danh cho tường."

Lão bà chẳng dám lời gian:

1850. - "Tượng nầy vốn thiệt chồng nàng ngồi đây."

Tiên rằng: - "Nàng xích lại đây,

"Nói trong tên họ tượng này, ta nghe."

Nguyệt Nga lòng rất kiên dè,

Mặt thời giống mặt, người e lạ người.

1855. Ngồi che tay áo, hổ ngươi,

Vân Tiên thấy vậy mỉm cười một khi.

Rằng: "Sao nàng chẳng nói đi?

"Hay là ta hỏi động chi chăng là?"

Nguyệt Nga khép nép thưa qua:

1860. - "Người trong bức tượng tên là Vân Tiên.

"Chàng đà về chốn cửu tuyền.

"Thiếp làm trọn đạo lánh miền gió trăng."

Vân Tiên nghe nói hỏi phăng:

- "Chồng là tên ấy vợ rằng tên chi?"

1865. Nàng bèn tỏ thiệt một khi,

Vân Tiên vội vã xuống quỳ chắp tay,

Thưa rằng: - "Nay gặp nhau đây,

"Xin đền ba lạy, sẽ bày nguồn cơn.

"Nặng lời thệ hải minh sơn,

1870. "Mang ơn trước phải đền ơn cho rồi.

"Vân Tiên vốn thiệt là tôi,

"Gặp nhau thôi đã phỉ rồi ước mơ."

Nguyệt Nga bảng lảng bơ lơ,

Nửa tin rằng "Bạn" nửa ngờ rằng "Ai"!

1875. Thưa rằng: "Đã thiệt rằng ngài,

"Khúc nhôi xin cứ đầu bài phân qua."

Vân Tiên dẫn tích xưa ra,

Nguyệt Nga khi ấy khóc oà như mưa.

Ân tình càng kể càng ưa,

1880. Mảng còn bịn rịn trời vừa sáng ngay.

Xảy nghe quân ó vang dầy,

Tứ bề rừng bụi khắp bày can qua.

Vân Tiên lên ngựa trở ra,

Thấy cờ đề chữ hiệu là: Hớn Minh.

1885. Hớn Minh khi ấy dừng binh,

Anh em mừng rỡ tỏ tình cùng nhau.

Minh rằng: - "Tẩu tẩu ở đâu,

"Đặng em ra mắt chị dâu thể nào."

Vân Tiên đem Hớn Minh vào,

1890. Nguyệt Nga đứng dậy miệng chào có duyên.

Minh rằng: - "Tưởng chị ở Phiên,

"Quyết đem binh mã qua miền Ô Qua.

"May đâu sum hiệp một nhà."

"Giặc đà an giặc, âu ca hồi trào."

1895. Tiên rằng: - "Nàng tính thế nào?"

Nàng rằng: - "Phu tướng hồi trào tâu lên.

"Ngỏ nhờ lượng cả bề trên,

"Lệnh tha tội trước mới nên về nhà."

Trạng nguyên từ giã lão bà,

1900. Dặn dò gởi lại Nguyệt Nga ít ngày:

- "Tôi về đem bức tượng này,

"Tâu xin miễn tội rước ngay về nhà."

Chương III

4. Vân Tiên thắng trận về triều


Tiên, Minh lên ngựa trở ra,

Đem binh trở lại triều ca đề huề.

1905. Sở vương nghe Trạng nguyên về,

Sai quân tiếp rước vào kề bên ngai.

Sở vương bước xuống kim giai,

Tay bưng chén rượu thưởng tài Trạng nguyên,

Phán rằng: - "Trẫm sợ nước Phiên,

1910. "Có người Cốt Đột phép tiên lạ lùng.

"Nay trừ Cốt Đột đà xong,

"Thiệt trời sinh Trạng giúp trông nước nhà.

"Phải chi trước có Trạng ra,

"Làm chi nên nỗi Nguyệt Nga cống Hồ."

1915. Lệnh truyền: khai yến trào đô,

Rày mừng trừ đặng giặc Ô Qua rồi.

Trạng nguyên quì tấu một hồi:

Nguyệt Nga các việc khúc nhôi rõ ràng.

Sở vương nghe tấu ngỡ ngàng:

1920. - "Bấy lâu Trẫm tưởng rằng nàng ở Phiên.

"Chẳng ngờ nàng với Trạng nguyên,

"Cùng nhau trước có nhân duyên thuở đầu."

Thái sư trước bệ quì tâu:

- "Ô Qua dấy động qua mâu cũng vì.

1925. "Trá hôn oan ấy nên gây,

"Nguyệt Nga vốn thiệt tội thì khi quân."

Trạng nguyên mặt đỏ bừng bừng,

Bèn đem bức tượng quì dâng làm bằng.

Sở vương xem tượng phán rằng:

1930. "Nguyệt Nga trinh tiết ví bằng người xưa,

"Thái sư trước chẳng lo ngừa,

"Thiếu chi dân thứ mà đưa tới nàng.

"Dầu cho nhật nguyệt rõ ràng,

"Khôn soi chậu úp, cũng mang tiếng đời.

1935. "Ngay gian chứng có đất trời,

"Việc nầy vì trẫm nghe lời nên oan".

Trạng nguyên tâu trước trào đàng:

- "Thái sư trữ dưỡng tôi gian trong nhà.

"Trịnh Hâm là đứa gian tà,

1940. "Hại tôi buổi trước cũng đà có phen."

Sở vương phán trước bệ tiền:

- "Những ngờ tướng giỏi tôi hiền mà thôi.

"Cùng là đạo chúa nghĩa tôi,

"Thái sư ý muốn cướp ngôi cửu trùng.

1945. "Hán xưa có gã Đổng Công,

"Nuôi thằng Lữ Bố cướp dòng nhà Lưu.

"Đời xưa tôi nịnh biết bao,

"Thái sư nay có khác nào người xưa.

"Thấy người trung chính chẳng ưa,

1950. "Rắp ranh kế độc, lập lừa mưu xa.

"Đến nay mới rõ chính tà,

"Cũng vì thuở trước tại ta lỗi dùng.

"Thôi thôi! Trẫm cũng rộng dung,

"Thái sư cách chức về cùng dân gian.

1955. "Trịnh Hâm là đứa bạo tàn,

"Giao cho Quốc Trạng liệu toan pháp hình.

"Nguyệt Nga là gái trung trinh,

"Sắc phong "Quận chúa" hiển vinh trào đàng.

"Kiều công xưa mắc tội oan;

1960. "Nay cho phục chức làm quan Đông Thành.

"Trạng nguyên dẹp giặc đã bình,

"Kiệu vàng tán bạc, hiển vinh về nhà.

Bãi chầu chư tướng đều ra,

Trạng nguyên thỉnh hết đình hoa sang ngồi.

1965. Họ Vương, họ Hớn, họ Bùi,

Cùng nhau ăn uống, đều vui, đều cười.

Trạng nguyên mới hỏi một lời:

- "Trịnh Hâm tội ác các người tính sao?"

Truyền quân dẫn Trịnh Hâm vào,

1970. Mặt nhìn khắp hết miệng chào "Các anh!"

Minh rằng: - "Ai mượn kêu anh?

"Trước đà đem thói chẳng lành thời thôi!

"Kéo ra chém quách cho rồi!

"Để chi gai mắt đứng ngồi căm gan?"

1975. Trực rằng: - "Minh nóng nói ngang,

"Giết ruồi ai dụng gươm vàng làm chi?

"Xưa nay những đứa vô nghì,

"Dầu cho có sống làm gì nên thân?"

Hâm rằng: - "Nhờ lượng cố nhân,

1980. "Vốn tôi mới dại một lần xin dung!"

Trạng rằng: - "Hễ đứng anh hùng,

"Nào ai có giết đứa cùng làm chi?

"Thôi! Thôi! Ta cũng rộng suy;

"Truyền quân mở trói, đuổi đi cho rồi."

1985. Trịnh Hâm khỏi thác rất vui,

Vội vàng cúi lạy, chân lui ra về.

Còn người Bùi Kiệm máu dê,

Ngồi chai bề mặt như về thịt trâu.

Hớn Minh, Tử Trực vào tâu,

1990. Xin đưa Quốc Trạng kịp chầu vinh qui.

Còn người Bùi Kiệm chẳng đi,

Trong lòng hổ thẹn mình vì máu dê.

Trạng nguyên xa giá chỉnh tề,

Sai quân hộ vệ rước về Nguyệt Nga.

1995. Bạc vàng đem tạ lão bà,

Đón nàng lên kiệu thẳng qua Đông thành.

Võng điều, gươm bạc, lọng xanh,

Trạng nguyên, Tử trực, Hớn Minh lên đàng.

***

Trịnh Hâm về tới Hàn giang,

2000. Sóng thần nổi dậy, thuyền chàng chìm ngay.

Trịnh Hâm bị cá nuốt thây,

Rày trời quả báo lẽ nầy rất ưng.

Thấy vầy, nên dửng dừng dưng!

Làm người ai nấy xin đừng bất nhân.

Chương III

5. Vân Tiên gặp Tiểu đồng


Tiểu đồng trước giữ mộ phần,

Ngày qua, tháng lại, đã gần ba năm.

Của đi quyên giáo mấy năm,

Tính đem hài cốt về thăm quê nhà.

Hiềm chưa thuê đặng người ta,

2010. Còn đương thơ thẩn vào ra Đại Đề.

Trạng nguyên khi ấy đi về,

Truyền quân bày tiệc, lo bề tế riêng:

- "Tiểu đồng hồn bậu có thiêng,

"Thỏa tình thầy tớ lòng thiềng ngày nay."

2015. Đọc văn nhớ tới châu mày,

Đôi hàng lụy ngọc tuôn ngay ròng ròng.

Người ngay Trời cũng động lòng,

Phút đâu ngó thấy tiểu đồng đến coi.

Trạng nguyên còn hãy sụt sùi,

2020. Ngó lên bài vị lại xui lòng phiền!

Tiểu đồng ngắm ngửa nhìn nghiêng:

- "Ông nầy sao giống Vân Tiên cũng kỳ!

"Ông nào thác xuống âm ty,

"Ông nào còn sống nay thì làm quan?"

2025. Trạng nguyên khi ấy hỏi chàng:

- "Phải ngươi Đồng tử mắc nàn chốn nay?"

Mấy năm tớ mới gặp thầy,

Cùng nhau kể nỗi đắng cay muôn vàn.

Ai dè còn sống bổn quan,

2030. Công lao gìn giữ mồ hoang đã rồi."

Trạng nguyên khi ấy mừng vui,

Tớ thầy sum hiệp tại nơi Đại Đề.

Chương III

6. Mẹ con Võ Thể Loan ra đón Vân Tiên


Đoạn thôi xa giá ra về,

Tuần du phút đã gần kề Hàn giang.

2035. Võ Công từ xuống suối vàng,

Thể Loan cùng mụ Quỳnh Trang đeo sầu.

Mẹ con những mảng lo âu:

"Nghe Vân Tiên sống, gặp chầu công danh.

"Cùng ta xưa có ân tình,

2040. "Phải ra đón rước lộ trình họa may"

Loan rằng: - "Mình ở chẳng hay,!

"E người còn nhớ những ngày trong hang."

Trang rằng: - "Con có hồng nhan,

"Cho chàng thấy mặt thời chàng ắt ưa!

2045. "Dầu chàng có nhớ tích xưa,

"Mẹ con ta lại đổ thừa Võ Công"!

Cùng nhau bàn luận đã xong.

Soi gương đánh sáp để phòng rước duyên.

Nay đà tới thứ Trạng nguyên,

2050. Hàn giang vừa tới lệnh truyền đóng quân.

Bạc vàng, châu báu, áo quần,

Trạng nguyên đem tạ đáp ơn Ngư, Tiều,

Ngư, Tiều nay đặng danh biêu,

Ơn ra một thuở, của nhiều trăm xe.

2055. Trạng nguyên chưa kịp trở về,

Thấy Quỳnh Trang đã đứng kề trong quân.

Trang rằng: - "Tưởng chữ hôn nhân,

"Mẹ con tôi đến lễ mừng Trạng nguyên.

"Võ Công đã xuống hoàng tuyền,

2060. "Xin thương lấy chút thuyền quyên phận này."

Trạng rằng: - "Bưng bát nước đầy,

"Đổ ngay xuống đất hốt rày sao xong.

"Oan gia, nợ ấy trả xong.

"Thiếu chi nên nỗi mà mong tới đòi."

2065. Hớn Minh, Tử Trực đứng coi,

Cười rằng: - " Hoa khéo làm mồi trêu ong.

"Khen cho lòng chẳng thẹn lòng!

"Còn mang mặt đến đèo bòng nổi chi!

"Ca ca sao chẳng chịu đi.

2070. "Về cho tẩu tẩu để khi xách giày?"

Mẹ con đứng thẹn thuồng thay!

Vội vàng cúi lạy chân quày bước ra.

Trở về chưa kịp tới nhà,

Thấy hai ông cọp nhảyy ra đón đàng.

2075. Thảy đều bắt mẹ con nàng,

Đem vào lại bỏ trong hang Thương Tùng

Bốn bề đá lấp bịt bùng!

Mẹ con than khóc khôn trông ra rồi!

Trời kia quả báo mấy hồi,

2080. Tiếc công son điểm phấn dồi bấy lâu.

Làm người cho biết nghĩa sâu,

Gặp cơn hoạn nạn cùng nhau cho tròn.

Đừng đừng theo thói mẹ con,

Thác đà mất kiếp, tiếng còn bia danh.