Nguyễn Khuyến

Thủy tiên


Biết rằng gốc tích tự đâu ra?
Cốt cách thiên nhiên vẻ ngọc ngà
Trước án đặt vào trong bể đá
Sáng mai bỗng nở mấy chồi hoa.
Chuyên tay, còn kén chi phường lái?
Ngán nỗi: riêng vui với... lão già!
Thơm thối ngàn năm sau vẫn thấy
Mận đào bên xóm, chớ chua ngoa!



Nguyễn Khuyến

---

1. Tức Đào Tiềm

Tặng Học Trò Ði Làm Quan Cho Tây


Hay thật là hay đáo để!

Bảo một đàng quàng một nẻo;

Thôi thế thời thôi cũng được!

Phi đằng nọ tắc đằng kia.



Nguyễn Khuyến

---

Tổng vịnh Kiều


Kiều nhi giấc mộng khéo như cười,
Tỉnh dậy xuân xanh quá nửa rồi,
Số kiếp bởi đâu mà lận đận?
Sắc tài cho lắm cũng lôi thôi!
Cành hoa vườn Thúy^[1] duyên còn bén,
Giọt nước sông Tiền^[2] nợ chửa xuôi.
Chẳng trách chàng Kim đeo đẳng mãi,
Khăng khăng vớt lấy một phần đuôi^[3].



Nguyễn Khuyến

---

1. Nơi Kiều gặp gỡ Kim Trọng.
2. Tức sông Tiền Đường, nơi Kiều trầm mình.
3. Chỉ cuộc tái hợp của Kiều và Kim Trọng.

Cảnh trong nhà


Bên thần, bên phật, giữa thời ta,
Thần phật trong lòng há phải xa?
Nhân nghĩa lọ cầu vua Đế Thích
Hiếu trung khôn chúc phật Di Đà
Lầu son phủ tía nhường cho trẻ,
Nước biếc non xanh bạn với già
Ai hỏi: nào nhà quan tiến sĩ?
Bên thần, bên phật, giữa thời ta.



Nguyễn Khuyến

---

Trở về vườn cũ ^[1]


Vườn Bùi^[2] chốn cũ,
Bốn mươi năm lụ khụ lại về đây.
Trông ngoài sân đua nở mấy chồi cây,
Thú khâu hác lâm tuyền âu cũng thế.
Bành Trạch^[3] cầm xoang ngâm trước ghế,
Ôn công^[4] rượu nhạt chuốc chiều xuân.
Ngọn gió đông ngảnh lại lệ đầm khăn
Tính thương hải tang điền qua mấy lớp?
Ngươi chớ giận Lỗ hầu^[5] chẳng gặp.
Như lơ phơ tóc trắng lại làm chi
Muốn về sao chẳng về đi?



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Bùi Viên cựu trạch ca. Bài thơ này được sáng tác sau khi Nguyễn Khuyến từ chối chức Tổng đốc Sơn-Hưng-Tuyên cáo quan về ở ẩn.
2. Vườn Bùi, tức thôn Vị Hạ, xã Yên Đổ, nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục (Hà Nam) quê hương Nguyễn Khuyến.
3. Bành Trạch tức Đào Tiềm đời Tấn, cáo quan về ở ẩn.
4. Ôn công tức Tư Mã Quang đời Tống, khi cáo quan về ở ẩn chỉ uống rượu tiêu sầu.
5. Tức Lỗ Bình Công.

Trời nói


I ^[1]

Chót vót trên này có một tao!

Nào tao có muốn nói đâu nào!

Da tao xanh ngắt, pha đen trắng,

Chỉ tại dì Oa^[2] vá váy vào!


II ^[3]

Cao cao muôn trượng ấy là tao,

Dẫu pháo thăng thiên chẳng tới nào.

Nhắn nhủ dưới trần cho chúng biết,

Tháng ba, tháng tám tớ mưa dào.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả làm bài này khi đang làm gia sư cho Hoàng Cao Khải. Nhân con thứ hai là Hoàng Mạnh Trí vừa đỗ tú tài tây ở Pháp về, Hoàng Cao Khải làm tiệc mừng, mời nhiều nhà khoa bảng đến dự. Trong tiệc lấy đầu đề "Thiên hà ngôn tại!" (Trời có nói gì đâu! - chữ trong Luận ngữ) bảo các nhà khoa bảng làm thơ cho vui. Người thì nịnh bợ, người thì mỉa mai kín đáo, chỉ có Nguyễn Khuyến được mời ngồi ở hàng cao nhất, vẫn ngồi im lặng. Hoàng Cao Khải giục mãi, Nguyễn Khuyến mới đọc bài thơ này, tỏ ý khinh mạn.
2. Tức bà Nữ Oa luyện đá vá trời.
3. Bài thơ này cũng có tựa là Trời nói nên xếp chung 1 mục đặt số II

Tự thuật


Tháng ngày thấm thoát tựa chim bay,
Ông ngẫm mình ông, nghĩ cũng hay.
Tóc bạc bao giờ không biết nhỉ?
Răng long ngày trước hãy còn đây.
Câu thơ được chửa, thưa rằng được.
Chén rượu say rồi, nói chửa say.
Kẻ ở trên đời lo lắng cả,
Nghĩ ra ông sợ cái ông này.



Nguyễn Khuyến

---

Tự trào


Cũng chẳng giàu, mà cũng chẳng sang,
Chẳng gầy, chẳng béo, chỉ làng nhàng.
Cờ đang dở cuộc, không còn nước,
Bạc chửa thâu canh đã chạy làng.
Mở miệng nói ra gàn bát sách,
Mềm môi chén mãi tít cung thang.
Nghĩ mình lại gớm cho mình nhỉ,
Thế cũng bia xanh, cũng bảng vàng!



Nguyễn Khuyến

---

Uống rượu ở vườn Bùi ^[1]


Túy Ông^[2] ý chẳng say về rượu,
Say vì đâu, nước thẳm với non cao.
Non lặng ngắt, nước tuôn ào,
Tôi với bác xưa nay cùng thích thế.
Đời trước thánh hiền đều vắng vẻ,
Có người say rượu tiếng còn nay^[3].
Cho nên say, say khướt cả ngày,
Say mà chẳng biết rằng say ngã đùng.

Chu Bá Nhân^[4] thuở trước sang sông.
Chỉ tỉnh rượu ba ngày không phải ít.
Kêu gào thế cười chi cho mệt,
Chớ buồn chi nghe tiếng hát làng say
Xin người gắng cạn chén này.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Bùi Viên đối ẩm trích cú ca. Xem bài ở phần thơ chữ Hán.
2. Túy Ông (Ông say) tên hiệu của Âu Dương Tu đời Tống.
2. Dịch câu Cổ kim thánh hiền giai tịch mịch, Duy hữu ẩm giả lưu kỳ danh của Lý Bạch.
3. Tức Chu Nghị.

Văn tế Ngạc Nhi ^[1]


Than ôi!

Một phút sa cơ
Ra người thiên cổ

Nhớ ông xưa:

Cái mắt ông xanh,
Cái da ông đỏ,
Cái tóc ông quăn,
Cái mũi ông lõ,
Ðít ông cưỡi lừa
Miệng ông huýt chó.
Lưng ông đeo súng lục liên,
Chân ông đi giầy có mỏ.
Ông ở bên Tây,
Ông sang đô hộ.
Ðánh giặc Cờ Ðen,
Ðể yên con đỏ.

Nào ngờ:

Nó bắt được ông,
Nó chặt mất sỏ.
Cái đầu ông đây
Cái mình ông đó.
Khốn nạn thân ông,
Ðù cha mẹ nó!

Tôi:

Vâng lệnh quan trên,
Cúng ông một cỗ,
Này chuối một buồng
Này rượu một hũ,
Này xôi một mâm,
Này trứng một rổ,
Ông có linh thiêng,
Mời ông xơi hộ,
Ăn uống no say,
Nằm yên một chỗ.
Ối ông Ngạc Nhi ôi!
Nói càng thêm khổ.



Nguyễn Khuyến

---

1. Sau khi Francis Garnier (Ngạc Nhi) bị giết ở trận Cầu Giấy, Tổng đốc Hà Nội là Trần Đình Túc vâng lệnh triều đình tìm cách hòa hoãn với quân Pháp nên phải tổ chức lễ truy điệu. Nguyễn Khuyến là bậc đại khoa được cử viết bài văn tế này.

Về hay ở


Văng vẳng tai nghe tiếng chích chòe
Lặng đi kẻo động khách lòng quê.
Nước non có tớ càng vui vẻ,
Hoa nguyệt nào ai đã đắm mê?
Quyên đã gọi hè quang quác quác,
Gáy từng gáy sáng tẻ tè te.
Lại còn giục giã về hay ở?
Đôi gót phong trần vẫn khỏe khoe.



Nguyễn Khuyến

---

Về nghĩ nhà


Tóc bạc, lòng son chửa dám già
Ơn vua nhờ được nghỉ về nhà
Nước non cây cỏ còn như cũ
Ghế gậy cân đai thế cũng là
Đất rộng biết thêm đường gốc sậy
Ngày rồi nghe hết chuyện la-ga (?)
Ông trời có lẽ cho ta nhỉ
Có ý sinh ta phải có ta.


Nguyễn Khuyến

---

Vịnh hoa cúc


Trăm hoa đua nở, vắng ngươi hoài !
Trăm hoa tàn rồi mới thấy ngươi
Tháng rét một mình, thưa bóng bạn
Nhị thơm chẳng rữa, chạnh lòng ai.
Nhấp nhô lưng giậu xanh chồi trúc
Óng ả đầu hiên mướt ngọn mai.
Cất chén mỉm cười, vừa ý tớ
Bõ công vun xới đã lâu ngày.



Nguyễn Khuyến

---

Vịnh lụt


Tị trước^[1] Tị này^[2] chục lẻ ba,
Thuận dòng nước cũ lại bao la.
Bóng thuyền thấp thoáng giờn trên vách,
Tiếng sóng long bong vỗ trước nhà.
Bắc bậc người còn chờ chúa đến^[3],
Đóng bè ta phải rước vua ra^[4].
Sửa sang việc nước cho yên ổn,
Trời đã sinh ta ắt có ta.



Nguyễn Khuyến

---

1. Năm Quí Tị (1893) vỡ đê Nhị Hà.
2. Năm Ất Tị (1905), mười ba năm sau, lại có một trận lụt nữa.
3. Ý nói: chủ nhà phải trèo lên cao để tránh nước lụt.
4. Ý nói: người ta phải đem đầu rau (ông núc) đặt lên bè nổi để thổi nấu. Đầu rau có nơi gọi là vua bếp.

Vịnh mùa hè ^[1]


Biếng trông trời hạ nước non xa,
Ý khí ngày thường nghĩ đã trơ.
Cá vượt khóm rau lên mặt nước,
Bướm len lá trúc lượn rèm thưa.
Thơ Đào^[2] cửa miệng đưa câu rượu
Xóm Liễu^[3] quanh khe chịu tiếng khờ.
Nhân hứng cũng vừa toan cất chén,
Sấm đông rầm rập gió nồm đưa.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Hạ nhật ngẫu hứng. Xem bài ở phần thơ chữ Hán.
2. Tức là Đào Tiềm đời Tấn.
3. Tức Liễu Tôn Nguyên bị vua bắt tội, phải về quê, tự cho mình là ngu dại.

Vịnh núi An Lão


Mặt nước mênh mông nổi một hòn,
Núi già nhưng tiếng vẫn còn non^[1],
Mảnh cây thưa thớt đầu như trọc,
Ghềnh đá long lanh ngấn chửa mòn.
Một lá^[2] về đâu xa thẳm thẳm,
Nghìn nhà trông xuống bé con con.
Dẫu già đã hẳn hơn ta chửa?
Chống gậy lên cao gối chẳng chồn!



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả chơi chữ, tên núi là An Lão (lão: già) nhưng người ta thường nói "núi non".
2. Thuyền.

Vịnh sư


Đầu trọc lốc bình vôi,

Nhảy tót lên chùa ngồi.

I a kinh một bộ,

Lóc cóc mõ ba hồi.

Cơm chẳng cần cá thịt,

Ăn rặt oản, chuối, xôi.

Không biết câu tình dục,

Đành chịu tiếng bồ côi.



Nguyễn Khuyến

---

Vịnh tiến sĩ giấy

I

Rõ chú hoa man^[1] khéo vẽ trò,
Bỡn ông mà lại dứ thằng cu.
Mày râu mặt đó chừng bao tuổi.
Giấy má nhà bay đáng mấy xu?
Bán tiếng mua danh thây lũ trẻ,
Bảng vàng bia đá vẫn nghìn thu.
Hỏi ai muốn ước cho con cháu.
Nghĩ lại đời xưa mấy kiếp tu.


II

Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai.
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng^[2],
Nét son điểm rõ mặt văn khôi^[3].
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh thế mới hời^[4]!
Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh chọe,
Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi!



Nguyễn Khuyến

---

1. Người thợ làm nghề hàng mã.
2. Bảng đề tên từ học vị tiến sĩ trở lên.
3. Đầu làng văn. Ở đây chỉ người có đỗ đạt cao.
4. Giá rẻ.

Chế học trò ngủ gật


Trò trẹt chi bay học cạnh thầy,
Gật gà gật gưỡng nực cười thay!
Giọng khê nồng nặc không ra tiếng,
Mắt lại lim dim nhắp đã cay.
Đồng nổi^[1] đâu đây la liệt đảo,
Ma men^[2] chi đấy tít mù say.
Dễ thường bắt chước Chu Y^[3] đó
Quyển có câu thần vậy gật ngay.



Nguyễn Khuyến

---

1. Đồng nổi: tức lên đồng, các họ trò ngủ gật lên gật xuống giống lên đồng.
2. Chỉ người nghiện rượu.
3. Chu Y: Áo đỏ. Đây chỉ về một vị thần áo đỏ mà Âu Dương Tu khi đi chấm thi hễ thấy vị thần này gật đầu là ông đọc được một câu văn hay. Ông cứ ngỡ có người nào đó nhưng khi định thần lại thì không thấy có ai.

Khóc Vợ


Nhà chỉn rất nghèo thay,
nhờ được bà hay lam hay làm,
Thắt lưng bó que,
sắn váy quai cồng,
Tất tưởi chân nam chân xiêu,
Vì tớ đỡ đần trong mọi việc.


Bà đi đâu vội mấy,
để cho lão vất vơ vất vưởng,
Búi tóc củ hành,
buông quần lá tọa,
Gật gù tay đũa tay chén,
Cùng ai kể lể chuyện trăm năm?


Nguyễn Khuyến

---

Châu chấu đá voi


Châu chấu làm sao dám đá voi,
Đứng xem ta cũng nực cơn cười.
Loe xoe sấn lại dương đôi vế
Ngứa ngáy không hề động nửa đuôi.
Hay giở cuộc này ba chén rượu
Được thua chuyện ấy một trò chơi.
Nghĩ ra ta cũng thương mình nhỉ,
Theo đít còn hơn một lũ ruồi!



Nguyễn Khuyến
(Nam Phong số 7)
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Chế bác đồ mắc lừa gái ^[1]


Anh đồ ới hỡi anh đồ,
Mặt rỗ như tổ, da khô như sành.
Ngoài ba mươi tuổi xuân xanh,
Duyên sao sớm định rắp danh những ngày.
May sao may khéo là may,
Gặp anh Hai Cạo trao ngay một nàng.
Trông người lịch sự giỏi giang,
Hỏi người quê quán họ hàng nơi nao?
Thưa rằng: "Thiếp ở Từ Cao,
Rằng Phan là họ, rằng Cào là tên.
"Bước nhà gặp buổi truân chuyên,
Cánh bèo mặt nước sông tiền ngược xuôi.
Hay đâu duyên sự bởi trời,
Bách tùng nhờ bóng gửi người Đằng La".
Thầy nghe cô nói xót xa,
Ngọt ngào đầu lưỡi, đậm đà lỗ tai.
Con người thực cũng là người,
Tiền thời phỏng mất độ vài bốn quan.
Ít tiền mua được của ngon,
Máu tham thầy mới phát hoàn anh Hai.
Từ ngày gặp liễu Chương Đài,
Càng sâu nghĩa bể, càng dài tình sông.
Khi gối xếp, khi chăn bông,
Khi khăn bỏ giọt, khi mùng thắm che.
Khi chén rượu, khi cuộc chè,
Khi vui hớn hở giấc hòe tỉnh say.
Nắng mưa lần lửa tháng ngày,
Cô tiêu đã lắm, thầy vay cũng nhiều.
Yêu người, người lại chẳng yêu,
Chiều hoa hoa lại chẳng chiều mới căm
Có đêm thanh vắng bóng hằng,
Thầy đang dở chén, cô băng vội nằm.
Trời vừa dở trống canh năm,
Vớ đôi áo mỏng với răm áo dầy.
Thầy đương dở giấc nào hay,
Tỉnh ra cô đã bỏ thầy cô đi.
Duyên đâu gặp gỡ làm chi,
Người đâu điên đảo thế thì biết đâu.
Hớt hơ hớt hải tìm nhau,
Dạo quanh cửa trước cửa sau đi tìm.
Tìm em như thể tìm chim,
Rừng xanh núi đỏ biết tìm vào đâu.
Tìm em như thể tìm trâu,
Đồng kia bãi nọ biết đâu mà tìm.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. VXTĐ: Đọc bài này ngoài cái tựa ra thì nguyên bài không thấy gì là của tác giả Nguyễn Khuyến. Ai biết rõ về bài này xin nhắn giùm!

Chiều hè đến chơi nhà bác Đặng


Gậy men cỏ rậm dạo đường quai,
Quá bước lên nhà bác Đặng chơi.
Một lũ tóc râu ai tuổi tác,
Nửa phần làng xóm đã thay đời.
Trâu già nấp bụi, phì hơi nắng,
Chó nhách bên ao, cắn tiếng người.
Ngửa mặt ông kia chơi mấy thỏa,
Suốt hôm một sáo thổi lưng trời.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Chỗ lội làng Ngang


Đầu làng Ngang có một chỗ lội,
Có đền ông Cuội cao vòi vọi;
Đàn bà qua đấy vén quần lên
Chỗ thì đến háng, chỗ đến gối;
Ông Cuội ngồi trên mỉm mép cười,
Cái gì trăng trắng như câu cúi?
Đàn bà khép nép đứng liền thưa:
- Con chót hớ hênh ông xá tội;
- Thôi, thôi con có tội chi mà,
Lại đây ông cho giống ông Cuội;
Từ đấy làng Ngang đẻ ra người
Đẻ ra rặt những thằng nói dối.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Chơi núi Long Đọi


Hai mươi năm cũ lại lên đây,
Phong cảnh nhà chiền vẫn chửa khuây;
Chiếc bóng lưng trời am các quạnh,
Mảnh bia thuở trước bể dâu đầy;
Le te nghìn xóm quanh ba mặt,
Lố nhố muôn ông lẩn một thầy^[1].
Nghĩ lại bực cho dòng nước chẩy,
Đi đâu mà chảy cả đêm ngày.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Lố nhố trong đám tượng Phật có một nhà sư.

Chơi núi Yên Lão


Nghếch mắt non sông, hứng chợt đầy,
Hồn chơi phơi phới đã như bay;
Đìu hiu cảnh quạnh đành nên thưởng,
Tí tẻo lòng trần vẫn chửa khuây;
Người cũ xa xăm thương bóng chếch,
Bước xưa ngất ngưỡng ngại chân giầy;
Phen này sắp sửa đi chơi được,
Quan Án người toan gửi áo đây.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Chống lụt


Nhà ta, ta phải đắp cao nền,
Hễ nước lên thì tớ cũng lên.
Sóng cả, ba tầng đè xuống dưới,
Thềm cao, chín bậc bước lên trên.
Vách tường tự trước đều yên ổn,
Rường cột như nay lại vững bền.
Gặp hội thanh bình vui với bạn
Rượu bầu thơ túi, một con thuyền.



Nguyễn Khuyến
- Bản do ông Hoàng Ý Viên sao lục -
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Chúc thọ ^[1]


I
Một mừng non nước vùng ta,
Núi Côi trăm thước, bể Nha nghìn tầm;
Mấy khi trăng tối đêm tăm
Trăm năm để lại tiếng cầm sông Tương.
Chữ rằng: "thọ khảo vô cương".

II
Hai mừng gặp thuở nhiều lo,
Lo lo trời lại thêm cho tuổi trời;
Trời cho, nhưng cũng tại người,
Tấm son còn tạc muôn đời chưa quên,
Chữ rằng: "Vỉnh thủy phất huyên".

III
Ba mừng tiệc thọ ngày xuân
Áo xiêm rạng vẻ, chén thuần^[2] hương bay
Đào tiên cách mấy từng mây,
Vén tay lên bẻ thứ này là ba.
Chữ rằng: "Tích thiện chi gia".



Nguyễn Khuyến
Bản Văn đàn Bảo giám
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Theo quyển "Tam Nguyên Yên Đổ" của ông Hoàng Ý Viên thì bài này làm nhân dịp mừng thọ bà Hoàng Giáp Tam Đăng. Ông Hoàng Giáp Tam Đăng Phạm Văn Nghị là thầy dạy học của Nguyễn Khuyến.
2. Chai rượu ngọt.

Cối xay


Khen con Tạo hóa cũng tài thay!
Khéo tạc nên hình cái cối xay;
Tiếng nói ầm ầm như sấm động,
Miệng cười răng rắc tựa mưa bay;
Lưng đeo vai bạc trăm vành nặng
Dạ chứa lòng vàng một ngõng ngay;
Lại có hai tai thông sáng cả,
Gác ngoài danh lợi lắc đầu quay.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Con vịt


Cũng đủ lông xương, cũng đủ da
Chẳng ra ngan ngỗng, chẳng ra gà;
Co chân vùng vẫy miền trăng bạc
Nghểnh cổ ăn chơi chốn hải hà;
Đôi đức càn khôn sinh trứng mãi
Nhờ lò tạo hóa nở con ra.
Tiếng tuy rằng thấp, gan không bé,
Sấm sét ù ầm cũng chẳng xa.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Diễn bài thơ Lý Thái Bạch chơi núi Nam Sơn


Trời hôm bước xuống chân đèo,
Bóng trăng lẩn núi cùng theo người về;
Ngảnh mặt lại nhầm nhè nẻo tắt,
Dáng non xa xanh ngắt một mầu;
Nhà quê sẵn dủ dẻ nhau,
Trẻ thơ lần mở cửa lau khuyên chào.
Khóm lục trúc chen vào ngõ chặt,
Ngọn thanh la sẽ phất áo người.
Mừng rằng được chỗ nghỉ ngơi,
Rượu ngon chuốc chén đầy vơi ta cùng.
Tiếng ca lẩn, gió đông lác đác,
Khúc ngâm tàn xơ xác vẻ sao.
Mình say bác cũng lao đao,
Cho xong một cuộc, biết bao truyện đời!



Nguyễn Khuyến
- Bản do ông Hoàng Ý Viên sao lục -
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Đưa người làm mối


Tri âm xin tỏ với tri âm,
Một tỉnh tình tinh miệng lỡ lầm;
Nhấp nhoáng hạt trai ngờ hổ phách,
Mơ màng núc nác ngỡ vàng tâm!
Bắn tin bướm nhạn hoa còn đỏ,
Nghe nói vườn xuân sắc đã thâm.
Nhắn nhủ bà hàng đừng đóng ghế,
Bầu non kia đã phải ong châm.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Gửi bác Châu Cầu


Kim lan từ thuở nhỏ chơi bời,
Đôi lứa như ta, được mấy người?
Trời hẹn ngày, cho ba vạn sáu,
Ta chung tuổi, mới một trăm hai;
Kẻ già nét bút, chăm cùng trẻ,
Người khỏe tay đao^[1] độ lấy đời;
Từ trước bảng vàng nhà sẵn có,
Chẳng qua trong bác với ngoài tôi.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Nghề làm thuốc, dùng dao cầu thái thuốc.

Hát ru em


Nam nhi đứng ở trên đời,
Thông minh tai mắt là người trần gian.
Tang tích tang tịch tình tang,
Em thơ chị ẵm, em ngoan chị bồng.
Màn Đồng Tử, gối Ôn Công,
Lớn lên em phải ra công học hành.
Sớm khuya cử Khổng sân Trình,
Dốc lòng nấu sử sôi kinh chớ rời.
Học là học đạo làm người,
Làm người phải giữ lẽ trời dám sai.
Làm trai cho đáng nên trai,
Chớ đừng đi nghịch cho phai lòng vàng
Bé cần học, lớn làm quan,
Khắp triều chu tử, đều làng thi thư.
Chiêu ư tư, tịch ư tư,
Văn chương thầy nước, thi thư báu nhà.
Có công cách tri tu tề,
Khốn quẫn cũng biết, ngu si cũng hiền.
Khuyên thực là khuyên,
Hễ mà có chí thì nên
Cầu kiều đã bắc dịp lên đấy rồi.
Chị khuyên em phải nghe lời,
Đáp cao núi Thái, tát vơi ao Thù,
Chèo thuyền đến bến thầy Chu,
Bút nghiên làm dấu võng dù cân đai.
Tranh khôi đoại giáp dễ nhường ai,
Chị Hằng Nga vốn yêu người niên thiếu,
Chuyên, chuyên, em học cho chuyên,
Kìa người Tiến sĩ, Trạng nguyên,
Cũng là học vấn cần chuyên những ngày.
Cửa trời mở rộng đường mây,
Có công mài sắt có ngày nên kim.
Một nhà đầm thấm ơn trên,
Mở giòng phiệt duyệt rạng nền tổ tông,
Xênh xang áo phượng sân rồng,
Bõ công cha mẹ vẫy vùng áo xiêm,
Em ơi! em hỡi, em hời!
Muốn nên tai mắt ở đời,
Thì em phải nhớ lấy lời chị ru.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Hồ Tây


Bốn bề cảnh vắng teo,

Một vũng nước trong veo.

Phấp phới thuyền ai đó,

Xa xa một mái chèo.




Nguyễn Khuyến
- Trích Quốc Văn Cụ Thể, Bùi Kỷ -
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Hỏa lò đun nước


Ngẫm xem hòn đất thế mà to,
Đủ cả âm dương đúc một lò;
Thế vững tam sơn chăm việc nước,
Lòng thòng thất khướu sạch mầu tro;
Mặc người than củi đà không lụy,
Sẵn khách thang trà chẳng có lo;
Khắp cả bốn mùa dư kẻ quạt,
Phong lưu trời đất đã dành cho.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Hỏi đá


Bao nả giang sơn một gánh tròn,

Nghìn thu sương tuyết vẫn không mòn;

Biết chăng chỉ có ông Hà bá,

Mỉm mép cười thầm với nước non.




Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Khuyên người làm lẽ


Này hãy nín đi, hãy nín đi,
Lấy chồng làm lẽ có can chi;
Tôi đòi phận trước còn nhiều kẻ,
Hầu hạ duyên sau chẳng một dì;
Ví được sánh duyên người lịch sự,
Còn hơn chính thất kẻ ngu si.
Dẫu rằng cơm nguội nhà ngoài đó,
Cũng đủ phong lưu chẳng thiếu gì.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Mua quan tài


Ba vua bốn chúa bảy thằng con,
Thắm thoát xuân thu bảy chục tròn;
Ơn nước chưa đền danh cũng hổ,
Quan tài sẵn có chết thì chôn;
Giang hồ lang miếu trời đôi ngả,
Bị gậy cân đai đất một hòn;
Cũng muốn sống thêm mươi tuổi nữa,
Sợ ông Bành Tổ tống đồng môn.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Mục hạ vô nhân

-- Hát xẩm --


Chúng anh đây mục hạ vô nhân
Nghe em nhan sắc lòng xuân anh não nùng
Dù em má phấn chỉ hồng
Dửng dừng dưng anh chẳng thèm trông làm gì
Lấy anh, anh cho đi trước để làm vì
Tay thì dắt díu tay thì quàng vai
Vén tay sờ chốn em ngồi,
Em thì chẳng thấy, anh thời thở than.
Bâng khuâng như mất lạng vàng,
Cái sênh, cái trống, cái đàn ai mang?
Ai ơi thương kẻ dở dang
Miệng ca tay gẩy khúc đàn tương tư.
Chẳng yêu chẳng nể chẳng vì
Cũng liều nhắm mắt bước đi cho đành.
Một duyên hai nợ ba tình
Chữ duyên chi vướng, mối tình ai mang?
Kẻo còn đi nhớ về thương.
Kẻo còn để mối tơ vương bên lòng.
Đôi ta chút nghĩa đèo bòng
Dẫu mòn con mắt, tấm lòng dám sai
Ngại ngùng những bước chông gai,
Trần gian nhỡn nhục nào ai biết gì.
Chữ tình là chữ chi chi,
Yêu nhau phải bảo đường đi lối về.
Đôi ta đã trót lời thề,
Gần xa dắt díu đi về có đôi.
Đến đâu người đứng ta ngồi
Khi đàn khi hát những người chung quanh.
Tới nơi những chốn thị thành
Đôi bên hàng phố đắp danh đón mời
Đố ai biết chốn chợ Trời,
Dẫu ta lên khoắng một người nàng Tiên.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Mừng ông lão hàng thịt ăn thượng thọ 70 tuổi


Nay tiết mừng ông mới Bảy mươi,
Cổ hy[1] chưa dễ mấy lăm người.
Răng long nhưng hãy còn tinh mắt
Đầu bạc nhưng mà chửa tắc tai.
Bè bạn bày vai kèo[2] chén Lý[3]
Cháu con dưới gối múa sân Lai.[4]
Xưa nay vẫn giữ lòng chân thực
Chữ "đức giả xương" máu để đời.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Do câu " nhân sinh thất thập cổ lai hy ", ngưòi ta sinh ra sống được 70 tuổi,xưa nay rất hiếm có.
2. Rót rượu mời người khác uống.
3. Chén rượu của Lý Bạch ,nhà thơ uống rượu nổi tiếng.
4. Lão Lai,người nước Sở đời Xuân Thu, tuổi đã ngoài 70 còn cha mẹ, giả cách khóc như trẻ con để làm cho cha mẹ vui.

Mừng ông Ngũ Sơn làm Đốc học Hưng Yên


Lâu nay không gặp ngỡ xa đàng!
Ai biết rằng ra giữ mõ làng;
In sáo[1] vẽ cho thằng mặt trắng,[2]
Bẻ cò[3]tính lại cái lương vàng.
Chuyện đời hãy đắp tai cài trốc,
Lộc thánh đừng lừa nạc bỏ xương;
Cũng muốn ra chơi, chơi chửa được,
Gió thu hiu hắt đượm màu sương.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. In sáo: Pháp tắc về thi văn.
2. Mặt trắng: bạch diện chỉ học trò.
3. Bẻ cò: tục ngữ "So cò bẻ măng", chỉ sự tính toán chi li.

Ngẫu hứng


Nghĩ đời mà ngán cho đời!
Co cóp làm sao được với trời?
Chép miệng lớn đầu to cái dại,
Phờ râu chịu đấm mất phần xôi;
Được thua hơn kém lưng hồ rượu,
Hay dở khen chê một trận cười;
Dựa gối bên mành toan hóa bướm
Gió thu lạnh lẽo, lá vông rơi.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Nhân sinh thích chí


Nhân sinh ba vạn sáu nghìn ngày,
Thích chí cho nên lắm ngón hay;
Thi Lý ngâm nga khi mở quyển,
Đàn Nha tình tính lúc lần dây;
Đem cờ vua Thích vui bè bạn,
Mượn chén ông Lưu học tỉnh say;
Bốn cảnh phong quang cùng tuế nguyệt,
Dưới đời tri kỷ mấy mươi tay?



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tặng bạn mở Ty rượu


Rầy xem bác đã thỏa lòng chưa?
Chớp mắt làm nên biển với cờ;
Mùi thế thử chơi không chếnh choáng,
Giọng tình mới nhấp chửa say sưa;
Chen vòng tranh cạnh xoay đương tít,
Gióng cuộc ăn chơi thế cũng vừa.
Quả đất Hoài Châu tôi mới biết,
Mừng ông đọc bỡn mấy câu thơ.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---