Đại Nam Quốc Sử diễn ca

5. Quân Tây sơn rút về Nam


Bảo thành kinh lý đã yên,
Ngôi cao phó lại cháu hiền thừa gia.
Duy Kỳ nối giữ nghiệp nhà.
Cải nguyên Chiêu thống mới là sơ niên.
Huệ còn lưu ở Long biên,
Anh là Nguyễn Nhạc theo miền lại ra.
Rước mời ngày tiếp đôi ba,
Bệ từ, Nhạc mới lân la tự tình
”Đất, dân đâu cũng triều đình,
Giao lân rồi sẽ cất mình Nam qui.”
Nửa đêm ám hiệu cuốn kỳ
Bao nhiêu tài hóa chuyên về sạch không.
Bỏ Nguyễn Chỉnh ở Thăng long.
Cũng toan cắt cánh mở lồng với ai.
Về quê Chỉnh mới giả bài,
Rằng vâng mật chỉ hồi sai đất nhà.
Mộ quân hương dõng đem ra,
Ngoài là chống giặc, trong là giữ kinh.

6. Triều đình vua Lê Chiêu Thống


Cựu thần mấy kẻ công khanh,
Thoái hưu để việc miếu đình mặc ai?
Tân khoa còn có một hai,
Bùi Dương, Trần Án cũng người trung trinh.
Cùng nhau phụng sắc triệu binh,
Thổ hào củ tập vào kinh hộ tùy.
Phân vân tranh lập nhiều bề,
Kẻ phò Trịnh Lệ, người suy Trịnh Bồng.
Yến đô lại cứ tập phong,
Những mưu phò Trịnh, quên lòng tôn Lê.
Mậu Xưng, Tích Nhưỡng kể chi,
Phùng Cơ còn biết thị phi nhẽ thương,
Trách thay Trọng Tế họ Dương,
Cũng trong khoa bảng, cùng phường đai cân
Sao không biết nghĩa quân thần
Bầy mưu phế lập sắp quân vây thành.
Non sông còn mặt triều đình,
Bạc đen xem thấy nhân tình mà ghê.

7. Nguyễn Hữu Chỉnh chuyên quyền


Lê hoàng căm giận nhiều bề,
Mật thư sai sứ đưa về Nghệ an.
Chỉnh xưa tuy giả mưu gian,
Được thư rầy mới nở gan anh hùng.
Hịch bay đâu cũng nức lòng,
Tứ thành Tứ đột quân ròng hơn muôn,
Dặm trường thẳng ruổi chinh an
Nghệ, Thanh quét sạch mấy đoàn kiến ong,
Yến đô sức yếu thế cùng,
Theo Dương Trọng Tế qua vùng Bắc ninh.
Đại quân tiến đến kinh thành,
Long tân ngự duyệt, đại đình thưởng công.
Loan thư ban trước thềm rồng
Cha phong Bằng quận, con phong tước hầu.
Trăm quan ngôi thứ ở đầu,
Cánh vây sum họp, phủ lầu nghênh ngang.

1. Quân Tây sơn ra Bắc lần thứ hai


Bốn phương lại động khói lang,
Ngụy Tây riêng mặt bá vương một trời,
Nhạc, Qui Nhơn; Lữ, Đồng Nai;
Quảng Nam, Nguyễn Huệ; trong ngoài chia nhau.
Nhân cơ lại dấy qua mâu,
Văn Nhậm vâng lệnh quân phù kéo ra.
Qua Nghệ an, đến Thanh hoa,
Thổ sơn giáp trận Trinh hà áp binh.
Giặc ra đến đất Ninh bình,
Chỉnh đem hai vạn tinh binh quyết liều.
Một đêm thuyền trái buồm xiêu,
Vì con sơ suất, đền điều thua công.

2. Lê Chiêu Thống chạy dài


Văn Nhậm kéo đến Thăng long,
Lê Hoàng thảng thốt qua sông Nhị hà.
Bắc ninh cũng đất dân nhà.
Bạc thay Cảnh Thước sao mà bất nhân!
Nỡ nào quên nghĩa cố quân
Đóng thành không rước, sai quân cướp đường.
Ngự bào cũng nhuộm mầu sương,
Nguyệt Giang, Mục thị nhiều đường gian nguy.
Tây binh thừa thế cùng truy,
Cha con Nguyễn Chỉnh một kỳ trận vong.
Bắt phu canh giữ bên sông,
Kìa Dương Đình Tuấn cũng mong phù trì.
Chước đâu phản gián mới kỳ,
Để cho xa giá chạy về Chí linh.
Vội vàng chưa định hành dinh,
Mà Đinh Tích Nhưỡng nỡ tình đuổi theo!
Giải vây lại có thổ hào,
Lũ Hoàng Xuân Tú cũng đều cần vương,
Thừa dư vừa đến Thủy đường,
Kẻ về tấu tiệp, người sang đầu thành.
Bỗng đâu thuyền bạt vào Thanh,
Nước non man mác, quân tình ngẩn ngơ.

3. Nguyễn Huệ đặt chức Giám quốc ở Bắc hà


Văn Nhâm tự ấy lại giờ,
Vỗ về sĩ tốt, đợi chờ chúa công.
Huệ sao tàn nhẫn cam lòng,
Một gươm nỡ quyết chẳng dong tướng thần.
Mới đòi hào mục xa gần,
Xem nhân tình có mười phần thuận khộng?
Nguyễn Huy Trạc cũng hào hùng,
Một thang tiết nghĩa quyết lòng quyên sinh.
Biết thiên hạ chẳng thuận tình,
Lập người giám quốc đem binh lại về.

4. Quân nhà Thanh sang nước ta


Lê Hoàng truân kiển nhiều bề,
Mẹ con cách trở biết về nơi đâu?
Thái từ lạc tới Long châu,
Thổ quan dò hỏi tình đầu thủy chung.
Cứ lời đạt đến Quảng đông,
Gặp Tôn Sĩ Nghị cũng lòng mục lân,
Một phong biểu tấu chín lần,
Càn long có ý ân cần vì Lê.
Đền rồng ban ấn tử nê,
Đem quân bốn tỉnh trao về một tay.
Nam quan thẳng lối đường may,
Tắt qua trấn Lạng, sang ngay sông Cầu.
Tập công phá trại Nội hầu,
Theo đường Kinh bắc, tới đầu Nhị giang.
Rượu trâu đâu đã sẵn sàng,
Vua Lê mừng thấy đón đàng khao binh.
Tôn công quân lệnh túc thanh,
Tơ hào chẳng phạm, tấm thành cũng phu
Qua sông mới bắc cầu phù,
Tây luông quân đóng, Đông đô ngự vào.
Quốc vương sẵn ấn tay trao,
Truy tùy thưởng kẻ công lao nhọc nhằn.

5. Triều đình thời Lê mạt


Bao nhiêu hào kiệt xa gần,
Đua nhau đều đến cửa quân đầu thầm
Xưa sao vắng vẻ hơi tăm!
Rầy sao hiệp lực đồng tâm lắm người!
Viêm lương mới tỏ thói đời.
Dạ trong đã chán, mặt ngoài cũng khinh.
Song mà ỷ thế nhà Thanh.
Thờ ơ với kẻ nước mình mặc ai!
Cơ mưu những chắc lưng người.
Để cho đất nước trong ngoài mất trông!

6. Quang Trung đại phá quân Thanh


Quân Thanh đã được Thăng long,
Một hai rằng thế là xong việc mình.
Dùng dằng chẳng chịu tiến binh,
Nhác đường phòng thủ, mống tình đãi hoang.
Ngụy Tây nghe biết sơ phòng,
Giả điều tạ tội, quyết đường cất quân.
Dặm tràng nào có ai ngăn,
Thừa hư tiến bức đến gần Thăng long.
Trực khu đến lũy Nam đồng,
Quan Thanh dẫu mấy anh hùng mà đang?
Vua Lê khi ấy vội vàng,
Cùng Tôn Sĩ Nghị sang đàng Bắc kinh.
Qua sông lại sợ truy binh,
Phù kiều chém dứt, quân mình thác oan.

7. Cuộc lưu vong của Lê Chiêu thống


Ngẩn ngơ đến ải Lạng sơn,
Theo sau còn có quân quan mấy người.
Cầm tay Sĩ Nghị than dài,
Vì mình kiển bộ nên người luống công,
Nhẽ đâu lại giám bận lòng,
Xin về đất cũ để mong tái đồ.
Tôn công cũng có tiên trù,
Đã dâng một biểu xin cầu viện binh.
Quế Lâm còn tạm trú mình,
Bỗng đâu nghe chiếu nhà Thanh triệu về.
Phụng sai có sứ hộ tùy,
Sự đâu lại gặp những bề trở nan.
Sứ thần là Phúc Khang An,
Đã e xa cách, tại toan dối lừa.
Dần dà ngày tháng thoi đưa,
Lê hoàng luống những đợi chờ Yên kinh.
Tấc gang khôn tỏ sự tình,
Dẽ xem xon Tạo giúp mình hay không?
Từ khi tam phẩm gia phong,
Mới hay Thanh đế cam lòng thế thôi!
Lỡ làng đến bước xa xôi,
Nhưng trong đạo chúa nghĩa tôi chẳng dời.
Lê Hân, Lê Quýnh mấy người,
Như Tòng, Ích Hiểu cũng lời thệ minh,
Tòng vong đều kẻ trung trinh,
Mã đồng khen cũng có tình tôn quân.
Vua Lê phút lánh cõi trần,
Non sông cách diễn mấy lần xa xa,
Bình Tây nhờ Thánh triều ta,
Kẻ gần an chốn, người xa tìm về,
Sang Thanh mấy kẻ theo Lê,
Còn ai cũng động lòng quê ngậm ngùi.
Vận Lê đến thế là thôi,
Ba trăm sáu chục năm rồi còn chi?

Tổng kết


Mới hay có thịnh, có suy,
Hang sâu, núi cả có khi đổi dời.
Trước sau tính lại trăm đời,
Có trời, có đất, có người chủ trương.
Khai tiên là họ Hồng Bàng,
Thụy thay, Triệu đổi thường thường suy di,
Rồi ra hợp hợp chia chia,
Trải Đinh, Lê, Lý, Trần, Lê mấy đời,
Thiếu chi chuyện vãn đầy vơi!
Hiếm điều đắc thất, hiếm người thị phi!
Lại còn nhiều việc tín nghi,
Sự muôn năm cũ chép ghi rành rành.
Bút son vâng mệnh đan đình,
Gác lê lần giở sử xanh muôn đời.
Chuyện xưa theo sách diễn lời,
Phải chăng xin đã gương Trời rạng soi.


Lê Ngô Cát & Phạm Đình Toái