Trần Tế Xương

Đại hạn


Dạo này đá chảy với vàng trôi^[1]
Thiên hạ mong mưa đứng lại ngồi
Ngày trước biết gì ăn với ngủ,
Bây giờ lo cả nước cùng nôi.
Trâu mừng ruộng nẻ cày không được
Cá sợ ao khô vượt cả rồi.
Tình cảnh nhà ai nông nỗi ấy,
Quạt mo phe phẩy một mình tôi.



Trần Tế Xương

---

1. ý nói quá nóng nực.

Đạo đức giả


Hỏi lão đâu ta, lão ở Liêm
Trông ra bóng dáng đã hom hem.
Lắng tai, non nước chừng nghe nặng^[1]
Chớp mắt trăng hoa giả cách nhèm.^[2]
Cũng đã sư mô cùng đứa trẻ,^[3]
Lại còn tấp tểnh với đàn em.
Xuân thu ướm hỏi đà bao tá?
Cái miếng phong tình vẫn chửa khem.



Trần Tế Xương

---

1. Nặng tai.
2. Giả mù sa mưa.
3. Ra vẻ ta đây.

Đất Vị Hoàng^[1]


Có đất nào như đất ấy không?
Phố phường tiếp giáp với bờ sông.
Nhà kia lỗi phép con khinh bố,
Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng.
Keo kiết người đâu như cứt sắt
Tham lam chuyện thở những hơi đồng.
Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh
Có đất nào như đất ấy không?



Trần Tế Xương

---

1. Vùng đất có sông Vị Hoàng chảy qua (thuộc tỉnh Nam Định trước đây), quê hương của Tú Xương.

Đau mắt


Vui chẳng riêng ai, ốm một mình,
Hỏi ai, ai cũng chỉ mần thinh.
Vừa đồng bạc lớn, ông Lang Xán^[1]
Lại mấy hào con, chú Ích Sinh.^[2]
Hỏi vợ, vợ còn đi chạy gạo,
Gọi con, con mãi đứng chơi đình.
Muốn mù trời chẳng cho mù nhỉ?
Gương mắt trông chi buối bạc tình?



Trần Tế Xương

---

1 & 2. Lang Sán, ích Sinh: tên các tiệm thuốc Bắc.

Đề ảnh


Cử Thăng, Huấn Mỹ, Tú Tây Hồ,

Ba đứa chung nhau một cái đồ.

Mới biết trời cho sum họp mặt,

Thôi đừng chê nhỏ lại chê to!



Trần Tế Xương

---

Để vợ chơi nhăng


Thọ kia mày có biết hay chăng?^[1]
Con vợ mày kia, xiết nói năng!
Vợ đẹp, của người không giữ được,
Chồng ngu, mượn đứa để chơi nhăng.
Ra đường đáng giá người trinh thục
Trong dạ sao mà những gió trăng.
Mới biết hồng nhan là thế thế,
Trăm năm trăm tuổi lại trăm thằng!



Trần Tế Xương

---

1. Một người Nam Định có tên là Thọ.

Đêm buồn


Trời không chớp bể chẳng mưa nguồn
Đêm nảo đêm nao tớ cũng buồn.
Ngao ngán tình chung cơn gió thoảng,
Nhạt nhèo quang cảnh bóng trăng suông.
Khăn khăn áo áo thêm rầy chuyện.
Bút bút nghiên nghiên khéo giở tuồng.
Ngủ quách sự đời thây kẻ thức,
Chùa đâu chú trọc đã hồi chuông.



Trần Tế Xương

---

Đêm dài


Sực tỉnh trông ra ngỡ sáng loà,
Đêm sao đêm mãi thế ru mà ?
Lạnh lùng bốn bể ba phần tuyết,
Xao xác năm canh một tiếng gà.
Chim chóc hãy còn nương cửa tổ,
Bướm ong chưa thấy lượn vườn hoa.
Nào ai là kẻ tìm ta đó,
Đốt đuốc mà soi kẻo lẫn nhà.



Trần Tế Xương

---

Đi hát mất ô


Đêm qua anh đến chơi đây,
Giày "dôn" anh dận, ô tay^[1] anh cầm.
Rạng ngày sang trống canh năm,
Anh dậy, em hãy còn nằm trơ trơ
Hỏi ô, ô mất bao giờ,
Hỏi em, em cứ ỡm ờ^[2] không thưa.
Chỉ e rầy gió mai mưa,
Lấy gì đi sớm về trưa với tình?



Trần Tế Xương

---

1. Có bản ghi là: ô Tây.
2. Có bản ghi là: ậm ờ.

Đi thi


Tấp tểnh người đi tớ cũng đi,
Cũng lều cũng chõng cũng vào thi
Tiễn chân, Cô^[1] mất hai đồng chẵn,
Sờ bụng, Thầy không một chữ gì.
Lộc nước còn mong thêm giải ngạch^[2]
Phúc nhà nay được sạch tràng quy.^[3]
Ba kỳ trọn vẹn, thêm kỳ nữa,
Ú, ớ, u, ơ ngọn bút chì.^[4]



Trần Tế Xương

---

1. 1. Tức vợ tác giả.
2. Mong lấy thêm người đỗ.
3. Tràng quy: trường qui -- phép tắc, thể lệ trường thi
4. Từ 1897, kì thứ tư phải thi chữ Quốc ngữ, các nhà Nho dùng bút chì để viết những chữ này.

Đi thi nói ngông


Ông trông lên bảng thấy tên ông
Ông tớp rượu vào, ông nói ngông.
Trên bảng năm hai thầy cử đội^[1]
Bốn kì mười bảy cái ưu thông.^[2]
Xướng danh tên gọi trên mình tượng^[3]
Ăn yến xem ra có thịt công.
Cụ xứ có cô con gái đẹp^[4]
Lăm le xui bố cưới làm chồng!



Trần Tế Xương

---

1. Thầy cử đội: 52 ông cử nhân đội tên mình, tức là mình đổ đầu, trên 52 người khác. Thực ra lệ thi chỉ lấy đậu có 50 cử nhân mà thôi, 52 vị cử nhân đứng dưới ông là nói xạo.
2. Ưu thông: Ưu là điểm cao tột bậc, ưu thông là suốt cả mấy lần đều ưu. Mỗi kỳ thi có 4 lần cho điểm, 4 kỳ là 16, nếu là ưu thông thì cũng chỉ có 16 cái ưu, mà đây là trường hợp rất hiếm, nhưng nhà thơ tự cho mình những 17 cái ưu thông.
3. Mình tượng: mình voi. Vị quan đọc danh sách thí sinh trúng tuyển thường ngồi trên mình voi có che lọng.
4. Cụ Hàn Doãn Trực, đỗ đầu xứ, có 2 con gái đẹp, đang kén chồng đỗ cử nhân.

Đổi thi


Nghe nói khoa này sắp đổi thi

Các thầy đồ cổ đỗ mau đi!

Dẫu không bia đá còn bia miệng

Vứt bút lông đi, giắt bút chì!



Trần Tế Xương

---

Đồng tiền


Phàm kim chi nhân, duy tiền nhi dĩ^[1]
Hết tiền tiêu, tráng sĩ cũng nằm co !
Chẳng dại khôn cũng chẳng thân sơ,
Có hơi kẽm, tha hồ ngang ngửa!

Thơ rằng :
Toán lai thế sự kim năng ngữ
Thuyết đáo nhân tình kiếm dục minh^[2]
Dơ dáng thay những mặt tài tình
Co quắp lắm cũng ra hình thủ lỗ^[3]
Tiền dẫu hết, hết rồi lại có
Chữ bất nhân tạc đó không mòn.
Ai ơi giữ lấy lòng son!



Trần Tế Xương

---

1. Người đời nay, thường chỉ tiền mới có thể giải quyết được mọi sự.
2. Tính lại việc đời thì vàng (tiền) có thể biết nói năng.
Nói đến nhân tình (cảnh con người) lưỡi kiếm muốn kêu lên.
3. Ý nói : kể cả những kẻ tài tình mà ham hố với đồng tiền quá cũng thành kẻ ki bo, bẩn thỉu.

Đùa bạn vào nhà pha


Cái cách phong lưu, lọ phải cầu,
Bỗng đâu gặp những chuyện đâu đâu.
Một ngày hai bữa cơm kề cửa,
Nửa bước ra đi, lính phải hầu.
Trong tỉnh, mấy toà quan biết mặt
Ban công ba chữ gác ngang đầu.^[1]
Nhà vuông thong thả nằm chờ mát,
Vùng vẫy tha hồ thế cũng âu!



Trần Tế Xương

---

1. Ban công ba chữ: ba chữ khẩu, tạo thành hình cái gông.

Đùa ông Hàn ^[1]


Hàn lâm tu soạn^[2] kém gì ai?

Đủ cả vung, nồi, cả cóng chai^[3]

Ví thử quyển thi ông được chấm,

Đù cha đù mẹ đứa riêng ai.



Trần Tế Xương

---

1. Tức hàn Triệu, vốn chỉ là tay nấu rượu, buôn bán, chạy được chút phẩm hàm.
2. Chức tu thư, ngang hàng thất phẩm.
3. Tu soạn toàn dụng cụ nấu rượu!

Gái buôn

I

Nước buôn như chị mới ăn người,
Chị thấy ai đâu chị cũng cười
Chiều khách quá hơn nhà thổ ế,
Đắt hàng như thể mớ tôm tươi.
Tiền hàng kẻ thiếu, mi thường đủ,
Giá gạo đâu năm, đấy vẫn mười.
Thả quýt nhiều anh mong mắm ngấu,
Lên rừng mà hỏi chú đười ươi!^[1]


II

Ai đấy ai ơi khéo hợm mình!
Giàu thì ai trọng, khó ai khinh
Thằng Ngô mất gánh, say câu chuyện
Chú lái nghiêng thoi, mắc giọng tình
Có khéo có khôn thì có của,
Càng già càng trẻ lại càng xinh
Xuống chân lên mặt ta đây nhỉ?^[2]
Chẳng biết rằng dơ dáng dạng hình!



Trần Tế Xương

---

1. Từ câu "Đười ươi giữ ống", tức là bị lừa
2. Xuống chân lên mặt: vênh váo kiêu căng với mọi người.

Gái góa nhà giàu


Ta thấy người ta vẫn bảo rằng:
Bảo rằng thằng Cuội ở cung trăng
Cõi đời cũng lắm nơi thanh quý,
Chị Nguyệt dung chi đứa tục tằn
Mình tựa vào cây, cây chó ỉa
Chân thò xuống giếng, giếng ai ăn
Con người như thế mà như thế
Như thế thì ra nghĩ cũng xằng.



Trần Tế Xương

---

Gần tết than việc nhà ^[1]


Bố ở một nơi con một nơi,
Bấm tay tháng nữa hết năm rồi.
Văn chương ngoại hạn, quan không chấm^[2]
Nhà cửa giao canh, nợ phải bồi^[3]
Tin bạn hoá ra người thất thổ^[4]
Vì ai nên nỗi quyển đâm vôi^[5]
Ba mươi mốt tuổi đà bao chốc
Lặn lội trèo non đã mấy hồi.



Trần Tế Xương

---

1. Bài này làm vào cuối năm Canh Tý (1900) sau khi nhà thơ thi trượt.
2. Ý nói bài ông bị phạm trường quy, bị đánh hỏng.
3. Giao canh: nhà cửa cầm cố để vay nợ, đến hạn không trả được, chủ nợ đi kiện, phải giao nhà cho chức trách trừ vào nợ.
4. Thất thổ: do chữ "Vong gia thất thổ", mất nhà, mất đất, hết nơi nương tựa. Vì đã quá tin bạn, cho bạn mượn văn tự nhà mình để đi cầm, sau bạn không trả được nợ, mình mất nhà.
5. Quyển đâm vôi: sau mỗi kỳ thi, trừ những quyển lấy đỗ, đệ vào Kinh hoặc giữ làm tang chứng, còn những quyển bị trượt đều đem ngâm làm bột giấy hoặc giã với vôi để làm vữa trát tường.

Giễu người thi đỗ


Một đàn thằng hỏng đứng mà trông,

Nó đỗ khoa này có sướng không!

Trên ghế bà đầm ngoi đít vịt,

Dưới sân, ông cử ngỏng đầu rồng.



Trần Tế Xương

---

Giễu ông đồ Bốn ở phố Hàng Sắt


Hỏi thăm quê quán ở nơi mô?
Không học mà sao vẫn gọi đồ.
ý hẳn người yêu mà gọi thế,
Hay là mẹ đẻ đặt tên cho?
Áo quần đĩnh đạc trông ra cậu,
Ăn nói nhề nhàng khác giọng Ngô
Hỏi mãi mới ra thằng bán sắt,
Mũi nó gồ gồ, trán nó giô.



Trần Tế Xương

---

Giễu ông đội


Việc thánh như ông đã hết lòng,

Hết lòng ra của lại ra công.

Từ rày thầy mẹ quan viên hội,

Thi khảo làm chi nó chửi ông.



Trần Tế Xương

---

Gửi người cũ ^[1]


Yêu nhau chẳng lấy được nhau nào
Mình nghĩ làm sao, tớ nghĩ sao ?
Trai gái bởi tay bà mụ nặn
Vợ chồng nguyên mối chị Hằng trao^[2]
Xa đi ngán nỗi lòng thương nhớ
Gần lại càng thêm dạ khát khao.
Bến Vị non Nùng xa cách mấy^[3]
Mà không buộc chặt sợi tơ đào?



Trần Tế Xương

---

1. Tức cô Tuyết, một cô đầu ở Hà Nội.
2. Tức bà Nguyệt.
3. Bến Vị Hoàng ở Nam Định, và núi Nùng ở Hà Nội.

Gửi ông Thủ khoa Phan ^[1]


Mấy năm vượt bể lại trèo non
Em hỏi thăm qua bác hãy còn.
Mái tóc Giáp Thìn đà nhuộm tuyết^[2]
Điểm đầu Canh Tý chửa phai son^[3]
Vá trời gặp hội, mây năm vẻ^[4]
Lấp bể ra công, đất một hòn^[5]
Có phải như ai mà chẳng chết?
Giương tay chống vững cột càn khôn.



Trần Tế Xương

---

1. Bài này viết về Phan Bội Châu
2. Giáp Thìn: năm 1904, năm Phan Bội Châu xuất dương.
3. Canh Tý: năm 1900, năm Phan Bội Châu đỗ thủ khoa (điểm đầu) trường Nghệ An.
4. Mây ngũ sắc tượng trưng cho vua: cụ Phan đã được vua Cường Để sang Nhật.
5. Chim tinh vệ lấp bể: ý nói khó thành công

Hát tuồng


Nào có ra chi lũ hát tuồng^[1]

Cũng hò, cũng hét, cũng y uông,

Dẫu rằng dối được đàn con trẻ,

Cái mặt bôi vôi nghĩ cũng buồn!^[2]



Trần Tế Xương

---

1. Ám chỉ bọn người tấp tểnh ra làm việc cho thực dân Pháp.
2. Mặt bôi vôi : nghĩa đen là hoá trang mặt, nghĩa bóng là bôi gio trát trấu lên mặt.

Hễ mai tớ hỏng


Hễ mai tớ hỏng, tớ đi ngay!
Giỗ tết từ đây nhớ lấy ngày!
Học đã sôi cơm nhưng chửa chín
Thi không ăn ớt thế mà cay!
Sách đèn phó mặc đàn con trẻ
Thưng đấu nhờ trông một mẹ mày.
"Cống hỉ", "mét xì" thông mọi tiếng
Chẳng sang Tàu cũng tếch sang Tây ...



Trần Tế Xương

---

Hóa ra dưa


Ước gì ta hoá ra dưa

Để cho người tắm nước mưa chậu đồng!

Ước gì ta hoá ra hồng

Để cho người bế người bồng trên tay!



Trần Tế Xương

---

Hỏi mình


Trải mấy mươi năm vẫn thế ru?
Rằng khôn, rằng dại, lại rằng ngu?
Những là thương cả cho đời bạc,
Nào có căm đâu đến kẻ thù
No ấm chưa qua vành mẹ đĩ
Đỗ đành may khỏi tiếng cha cu.
Phen này có dễ trời xoay lại,
Thằng bé con con đã chán cù



Trần Tế Xương

---

Hỏi đùa mình


Ông có đi thi ký lục không?

Nghe ông quốc ngữ học chưa thông

Ví dù nhà nước cho ông đỗ

Mỗi tháng lương ông được mấy đồng?



Trần Tế Xương

---

Hỏi ông trăng Ta lên ta hỏi ông trăng, Hoạ là ông có biết chăng sự đời, Ông cao, ông ở trên trời, Mà ông soi khắp nước người, nước ta. Năm châu cũng một ông mà, Kể riêng thì lại mỗi nhà mỗi ông. Trần Tế Xương

---

Hỏi ông trời Ta lên ta hỏi ông trời Trời sinh ta ở trên đời biết chi? Biết chăng cũng chẳng biết gì: Biết ngồi Thống Bảo[1], biết đi ả đầu Biết thuốc lá, biết chè Tầu, Cao lâu biết vị, hồng lâu biết mùi. Trần Tế Xương

---

1. Thống Bảo: tên một sòng bạc của Hoa kiều

Hỏng thi khoa Quý Mão


Trách mình phận hẩm lại duyên ôi!
Đỗ suốt hai trường^[1] hỏng một tôi
"Tế" đổi làm "Cao"^[2] mà chó thế!
"Kiện" trông ra "Tiệp"^[3] hỡi trời ôi!
Mong gì nhà nước còn thi nữa,
Biết rõ anh em chẳng chắc rồi.
Mũ áo biển cờ, làng có đất,
Ô hay, hương vận mãi chưa hồi!



Trần Tế Xương

---

1. Trường thi Hà Nội và Nam Định sáp nhập.
2. Tế, Cao: nhà thơ nguyên tên là Trần Tế Xương. Vì thi hỏng mãi đến khoa Quý Mão (1903), ông đổi chữ lótm lấy là Trần Cao Xương, nhưng hỏng vẫn hoàn hỏng!
3. Kiện, tiệp: hai chữ Hán này viết hơi giống nhau, nhưng chỉ cần viết nhầm chữ này sang chữ kia là dù bài thi có hay mấy cũng cứ bị đánh hỏng.

Hót của trời


Nó rủ nhau đi hót^[1] của trời,^[2]

Đang khi trời ngủ, của trời rơi.

Hót mau kẻo nữa kinh trời dậy,

Trời dậy thì bay chết bỏ đời.



Trần Tế Xương

---

1. hót: hốt.
2. Bọn quan lại vơ vét của dân.

Kể lai lịch ^[1]


Cũng võng cũng dù,
Cũng hèo cũng quất^[2]
Ăn, cậu cũng "thời";
Ngủ, bà cũng "giấc"^[3]
Tháng rét quạt lông,
Mùa hè bít tất.
Tráp tròn sơn đỏ, bà quyết theo trai,
Điếu ống xe dài, cậu đành lễ Phật.
Tai gài ngọn bút, anh kia dòng tịch sĩ xuất thân^[4]
Lưng giắt thẻ bài, chú nọ loại lính tuần được đất.^[5]
Hai cậu con đóng vai ấm tử, lối bếp bồi cậu cũng như nhau
Đôi đức bà lên mặt phu nhân, ngón đĩ thoã bà nào cũng nhất .
Nhất tắc mộ sư mô chi cực^[6], nay chùa này mai chùa khác, mở lòng từ tô tượng đúc chuông
Nhất tắc ham chài lái chi khu^[7], lên mành nọ xuống mành kia, che miệng thế đong dầu rót mật.

Thế mà:
Bà vẫn nghênh ngang,
Cậu càng phong vận.
Ý hẳn cậu còn tuổi trẻ, tính hãy thơ ngây
Quái thay bà đã về già, cũng còn lẩn thẩn...



Trần Tế Xương

---

1. Hồi đó ở Nam Định, có hai người đàn bà mà dư luận bàn tán nhiều, đó là mụ Quang và mụ bố Cao, đều là vợ quan lớn, đều góa chồng và đều lăng loàn đĩ thõa. Hai người ăn diện hết sức xa hoa và mỗi người đều cho con trai mình ăn diện như thế.
2. Hèo, quất: trang bị của lính hầu kiệu.
3. Lối nói "sang" của giới quí tộc.
4. Tịch sĩ: nho sĩ
5. Ý nói ông quan xuất thân chỉ là lính tuần.
6. Nhất tắc mộ sư mô chi cực: đại ý là, một người thì hết lòng mến mộ sư mô (chỉ mộ tuần Quang).
7. Nhất tắc ham chài lái chi khu: đại ý là, một người thì ham chơi lái buôn thuyền (chỉ mụ bố Cao).

Khen người Hàng Sắt


Qua đình Hàng Sắt đến nhà ông,
Nhà tẻo tèo teo lại gác chồng,
Vành sắt chất lên như thể núi,
Lưỡi cày xếp đó để làm chông.
Khách năm ba kẻ bi bô nói,
Gái một vài cô ngấp nghé trông.
Có phải nhà thuê ông tậu quách
Ở đây gần chợ lại gần sông.



Trần Tế Xương

---

Khoa Canh Tý


Hai đứa tranh nhau cái thủ khoa;

Tuân khoe văn hoạt, Nghị văn già^[1]

Năm nay đỗ rặt phường hay chữ,

Kìa bác Lê Tuyên cũng thứ ba!^[2]



Trần Tế Xương

---

1. Vũ Tuân đỗ đầu, Lê Sĩ Nghị đỗ thứ hai.
2. Lê Tuyên, một ông sức học rất kém.

Khóc em gái


Mệnh sao bạc thế hỡi em ơi!
Hai bốn hai lăm cũng một đời.
Bảng Hổ^[1] vừa treo, cầu Thước bắc^[2]
Cành hoa đã rụng, phím đàn rơi.
Cây tương tư héo, chồng rầu rĩ,
Thuyền độ sinh đưa, Phật rước mời.
Những muốn dựng bia làm kỉ niệm,
Lòng anh thương xót biết bao nguôi.



Trần Tế Xương

---

1. Bảng Hổ: bảng ghi tên những người đỗ cử nhân ở các kỳ thi Hương. Đây ý nói, ông chồng vừa đỗ cử nhân.
2. Cầu thước: cầu Ô Thước. Theo tích Ngưu Lang Chức Nữ: chim ô thước bắc cầu cho Ngưu Lang - Chức Nữ gặp nhau một lần vào ngày 7 tháng 7 âm lịch hàng năm.

Khóc vợ bạn


Quả núi Phong Châu mới bắc cầu
Thương anh về trước, chị về sau!
Tên đề bảng phấn ai không tiếc,
Tiếng khóc non xanh vượn cũng sầu
Có mẹ tưởng là vui gượng lại
Không chồng hồ dễ sống chi lâu!
Bắc thang lên hỏi ông cầm sổ,
Thăm thẳm mù xanh ngát một màu.



Trần Tế Xương

---

Không chiều đãi


Rước phải cô đào mới tẻo teo
Rác tai đà lắm sự ì èo!
Cầm, kì, thi, tửu, vui ra phá^[1]
Điền sản tư cơ mấy cũng nghèo.
Bạn ác không vay mà thúc lãi^[2]
Thói thành, dầu lịch cũng thành keo.^[3]
Thôi thôi xin kiếu cô từ đấy
Chiều đãi thì tôi cũng... váo đèo.^[4]



Trần Tế Xương

---

1. Chuyện cô "đào non" có thói vòi tiền quá thể, nên vui hoá ra phá tán.
2. Cô nàng như người bạn ác, thúc tiền như thúc lãi nợ.
3. Người thị thành lịch sự cũng phải xử keo.
4. Nói lái: đé... vào

Không học vần Tây


Mợ bảo vần Tây^[1] chẳng khó gì!

Cho tiền đi học để chờ thi.

Thôi thôi lạy mợ "xanh căng" lạy.^[2]

Mả tổ tôi không táng bút chì!



Trần Tế Xương

---

1. Vần Tây : chữ quốc ngữ.
2. Xanh căng: 50 (tiếng Pháp).

Không vay mà phải trả ^[1]


Nợ mướn van thay cũng chẳng xong
Không vay mà trả một trăm đồng.
Kìa người ăn ốc^[2] đà khôn chửa
Để tớ đền gà^[3] có hại không?
Nào cứ bao nhiêu, liền khúc ruột^[4]
Thôi đừng đeo đuổi, phất chân lông^[5]
Kìa câu đói ngủ^[6] gương còn đó
Xin chớ như ai chết cả ông.



Trần Tế Xương

---

1. Nhà thơ nể bạn đi bảo lĩnh với chủ nợ cho bạn vay tiền, bạn không trả được, ông phải trả thay.
2. Tục ngữ: Kẻ ăn ốc, người đổ vỏ.
3. Mượn ý "Phù thủy đền gà", ý nói làm phúc phải tội.
4. Tục ngữ: Đồng tiền nối liền khúc ruột. Đụng đến tiền là xót ruột.
5. Không chơi cờ bạc thì một mảy chân lông cũng không mất.
6. Tục ngữ: No chơi, đói ngủ. Ý nói đại loại phải biết mình là ai đừng để làm phiền người khác.

Làm lẽ thứ tư


Những trách cô mình tính lẳng lơ,
Làm hai chẳng muốn, muốn làm tư!
Say đường buôn bán nên không lãi,
Tính chuyện trăng hoa phải mắc lừa.
Ấy bởi lầm về anh bợm gốc
Thôi đừng trách lẫn tại ông tơ
Lời này nhắn bảo người son phấn
Nghĩ mối sầu kia đã biết chưa?



Trần Tế Xương

---

Lấy lẽ


Cha kiếp sinh ra phận má hồng,
Khéo thay một nỗi lấy chung chồng.
Mười đêm chị giữ mười đêm cả,
Suốt tháng em nằm suốt tháng không.
Hầu hạ đã toan phần cát luỹ^[1]
Nhặt khoan còn ỏm tiếng Hà Đông^[2]
Ai về nhắn bảo đàn em nhé,
Có ế thì tu, chớ chớ chung.



Trần Tế Xương

---

1. Cát lũy: dây leo, địa vị thấp hèn của người vợ lẽ.
2. Tiếng Hà Đông: tức tiếng sư tử Hà Đông. "Sư tử Hà Đông" là một thành ngữ xuất xứ từ điển cố Trung Quốc, chỉ người phụ nữ ghen tuông quá quắt.

Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu


Nhà nước ba năm mở một khoa
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.^[1]
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ^[2]
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.
Cờ kéo rợp trời, quan sứ đến,
Váy lê quét đất, mụ đầm ra.
Nhân tài đất Bắc nào ai đó?
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà!



Trần Tế Xương

---

1. Sau khi thực dân Pháp chiếm được Việt Nam (1884) trường thi hương Hà Nội bị xóa hẳn. Từ khoa 1886 trở đi, sĩ tử thuộc khu vực trường thi Hà Nội phải về thi cả ở trường Nam Định.
2. Lọ: lọ đựng nước uống và rửa ráy. Có thuyết nói là lọ mực vì từ khoa này học trò phải thi cả quốc ngữ.

Lên đồng


Khen ai khéo vẽ sự lên đồng
Một lúc lên ngay sáu bảy ông^[1]
Sát quỉ, ông dùng thanh kiếm gỗ,
Ra oai, bà giắt cái khăn hồng.
Cô giương tay ấn, tan tành núi,
Cậu chỉ ngọn cờ cạn rốc sông.
Đồng giỏi sao đồng không giúp nước?
Hay là đồng sợ súng thần công?



Trần Tế Xương

---

1. Một giá đồng do một vị thần linh nào đó nhập vào. Người lên đồng lần lượt"hầu" hàng chục giá (ông, bà, cô, cậu v.v ...).

Lụt năm Bính Ngọ ^[1]


Thử xem một tháng mấy lần mưa
Ruộng hoá ra sông, nước trắng bừa
Bát gạo Đồng Nai kinh chuyện cũ^[2]
Con thuyền Quý Tỵ nhớ năm xưa.^[3]
Trâu bò buộc cẳng coi buồn nhỉ?
Tôm tép văng mình đã sướng chưa!
Nghe nói miền Nam trời đã hạn
Sao không san sẻ nước cho vừa?



Trần Tế Xương

---

1. Năm Bính ngọ: 1906
2. Năm trước Bắc Kỳ bị lụt to, sau đó xảy ra nạn đói ghê gớm, phải chở gạo Nam Kỳ (Đồng Nai) ra phát chẩn, nhưng bộ tổ chức phát chẩn ăn cắp hết phần lớn rồi làm ẩu, đến nỗi dân đói đến đông quá, giày xéo lên nhau chết thêm một số khá đông.
3. Quý Tỵ: năm 1893 cũng có lụt to đến nỗi có thể chở thuyền vào trong đường phố, dân chết cũng chiều. Do đó có thành ngữ "Lụt trang Quý Tỵ".