Phan Bội Châu

Gà gáy sáng

Mưa sấm âm thầm giữa buổi khuya,
Chốc vang tiếng trống tẻ te te.
Tác lên vừa lúc năm canh rạng,
Kêu lớn cho người bốn bể nghe.
Vỗ cánh ba hồi khua chúng dậy,
Chẻ then muốn cửa rước xuân về.
Nhẽ nào cam được non sông ấy?
Một gáy vừng đông bỗng lập lòe.


Phan Bội Châu

---

Xem gương trong lúc bệnh

I

Tủm tỉm xem gương quá nực cười,
Mặt mình mình ngỡ mặt nhà ai!
Mắt xanh dường biển thêm sâu hoáy,
Râu bạc hơn sương lại khí dài.
Cồn má đen thui trồi núi sắt,
Lông mày trắng toát vạch đường vôi.
Gan vàng một khối nghe sôi mãi,
Biết đã sờn chưa, sẽ hỏi trời.

II

Người ở đời này bệnh quá đông,
Muôn người e chẳng một người không.
Hình cưa mặt hộc dân hàng lũ,
Mắt thỏ râu chồn cụ mấy ông?
Áo mũ dễ gì che mũi khỉ?
Đầu cằm khó nỗi vẽ nên rồng.
Đời này há lẽ đời ma bệnh,
Gương có thần chăng, ngán kẻ trông.


Phan Bội Châu
--- 1934 ---

---

Mừng Tết

Mừng lúc gặp tam đương thai thái
Cờ gió đông phấp phới trước thềm hoa.
Đàn chim oanh cất tiếng nhặt khoan.
Xui giục khách mở màn ngồi dậy nói.
À Tết, Tết rày đà tới đó,
Tết những gì xin hỏi họ nhà ta?
Kìa nhà pháo nổ, kìa cửa treo hoa;
Kìa xôi thịt heo gà mâm cỗ trực,
Rằng vui vẻ, ừ vui vẻ thật.
Gánh cu li chưa vứt, tính sao đây?
Tết sao Tết lại Tết đi!
Tết bầy nô lệ ấy thì Tết ta!
Tết dân chủ cộng hòa kìa Tết hộ,
Tết ma vương ai trông ngó vào đâu?
Rồi đây lại cuộc bể dâu,
Xin ai ngó lại về sau kẻo mà!
Mấy câu mừng Tết gọi là...


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---

Xã hội bé con


Trên bờ cát bạc trắng phau phau,
Dưới bờ nước biếc chảy veo veo,
Đá con lố nhố năm bảy hòn,
Xúm nhau ngồi chơi lũ bé con.
Bé gái bé trai bảy tám tuổi,
Lao xao tiếng cười pha tiếng nói,
Ngó xem cũng thành một xã hội.
Mình vừa đi qua hỏi nó chơi,
Chúng nó không thèm đáp một lời.
Trông thấy vui vui đi không dứt,
Lại bên chúng nó xen vào ngồi,
Mới biết chúng nó con làng chài,
Nó thấy mình lại không đoái hoài,
Đoạn rồi chúng nó chia công buổi:
Đứa đi bắt rạm, đứa hái củi
Đứa chạy xuống thuyền lấy chén đọi.
Luôn dịp ngồi dai xem nó làm,
Lúc đó gió mát lại trời im.
Ba đứa gái bé đi bắt rạm,
Bắt rạm đưa về nói lảm nhảm.
Hai ba đứa trai mang củi về,
Bắt tay nhau ngồi chung một đám,
Nhóm lửa đốt rạm, đốt rồi xơi,
Vừa ăn vừa cùng nói chuyện chơi.
Ăn rạm xong rồi kéo nhau tắm,
Lùm bùm, đứa hụp, đứa lội bơi.
Tắm xong lên bãi hái quả sung,
Quả xanh, quả chín bày lung tung,
Trong tay mỗi đứa bấy nhiêu quả,
Dắt nhau về thuyền cười ha hả.
Ngồi xem một buổi trời đầu hôm,
Đầu non vừa lú trăng lưỡi liềm.
Trông trăng lại nghĩ thú làm người,
Như lũ trẻ con khi mới rồi,
Rõ là bình đẳng thật tự do,
Không lớn, không bé, không thứ ngôi,
Làm đến bao nhiêu ăn bấy nhiêu.
Không ai nạnh tị, ai tranh nhiều,
Không ai lười biếng, không ai kiêu
Thế cũng Hi Hoàng, cũng Thuấn Nghiêu...


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---

Vô đề

I

Một xó nằm co một lão ngông
Mắt lòng soi khắp nỗi dân cùng.
Ước thân này hóa nghìn muôn nước,
Dạo bắc rồi nam, tây rồi đông.

II

Dân khổ bao nhiêu đau bấy nhiêu,
Nước kia ai đắm, lửa ai thiêu?
Trơ trơ thế mãi, trơ trơ mãi,
Hạn lụt còn lưa, lại cái nghèo!

III

Trót chẳng đi đâu mãi cứ ngồi,
Cứ ngồi nhưng lại muốn đi hoài,
Muốn đi mà lại đi chưa đặng,
Thôi hãy ngồi suông thủng thẳng chơi.


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---

Tết cu li


Nghĩ tới anh em phải choáng đầu,
Tết ai nào phải Tết mình đâu?
Kiếm cơm năm suốt mười hai tháng.
Bán sức, ngày vừa ít chục xu.
Con đói vì khô hai vú sữa,
Thân còn thêm cực mấy phen xâu,
Tết hoài Tết hủy, vui chi tá?
Pháo láng giềng kêu tởm điếc mù!


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tết nhà văn


Tết mới qua đi, Tết lại về,
Nghe người Tết, Tết, khiến mình ghê,
Bếp không, pháo láo ngoài sân nổ,
Bụng trống, thơ điên trước cửa đề.
Say gượng chén chè mua thú mướn,
Nhồi mềm đầu óc bán bài thuê.
Tết như thế hử? Âu đừng Tết,
Bốn bể năm châu nợ bốn bề.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tết Công thương


Loanh quanh ngày tháng sống qua thì
Còn vắt tiền mua cái tiếng "si"
Bạc nợ nhà băng đòi riết tới
Vốn nhà phố xá bán không đi
Giàu sang mừng thấy vui xuân mới
Túng bấn thêm cho tháng nhuận trì
Thôi lại tết cùng ba chén rượu
Còn trời còn đất mặc chi chi!


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tết Thợ thuyền


Biết bao máy móc cướp trơn nghề,
Tết lấy gì đây? Sợ Tết về.
Tiền bạc bòn trong mười ngón ép,
Tháng ngày qua trọn một đời thuê.
Mua vui những tưởng ma trêu chọc,
Bán dại còn e nợ bốn bề.
Cặm cụi lo co xong mấy bữa,
Tết gì cực quá hỡi xanh tê!


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tết Thầy tu


Rằng Tết thời vui chẳng mấy ai,
Duy mình vui Tết nhất trên đời.
Hương hoa vô số người mê cúng
Chè oản tha hồ Phật sống xơi.
Sướng tột là không xâu thuế tới
Giờ thừa lại có kiệu cờ chơi.
Rày nghe hội Phật cùng lan khắp
Cứ việc Nam mô tụng niệm hoài.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tết Nhà giàu


Than trách thây ai trẻ với già
Ta vui cái thú sống riêng ta
Xe hơi chen chúc dừng đầy ngõ
Áo gấm vào ra rộn cả nhà
Tiếng chúc tiếng mừng xen tiếng pháo
Câu cười, câu tán lẫn câu ca
Tết như thế mãi vui đâu hết
Sông biển mây rừng chán ngó xa


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Đá tự thuật

I

Tên tôi là Đá vẫn trời trao,
Hàn thử phong sương trải biết bao.
Một tấm gan bền thi với đạn,
Muôn cân xương cứng chọi cùng dao.
Đau trời khuyết phải liều thân vá,
Tức biển sâu, nên ném khối vào,
Đoàn thể may còn vô số mạnh,
Ức muôn hòn chất thấy non cao.

II

Trót mang lấy tiếng đá từ xưa,
Với sắt thi gan há phải vừa!
Giáng búa nghìn cân thây kệ nó,
Dựng bia muốn thuở phải chờ ta.
Vá trời đặng kín tha hồ luyện,
Ghép đất cho bằng chẳng quản xa.
Phỏng khiến lòng trời là đất cả,
Những tuồng mềm nắn có đâu mà!

III

Liếc mắt trên đời chán những tuồng,
Thấy mềm thì nắn, rắn thì buông.
Phải thi gan sắt xông nghìn đạn,
Từng trải lòng son khắp vạn truông
Hùm mới hiện hình non biết mặt
Chim đà ngậm giận biển quay luồng.
Chờ thay cuộc mới ta làm khánh
Nam Bắc vang lừng với tiếng chuông.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Hỡi con chim cu kia ơi

Hỡi con chim cu kia ơi!
Khi xưa mày ở trên trời,
Mày bay mày nhảy theo bầu bạn.
Nước, trời sinh ra cho mày uống,
Ruộng, người cày có lúa cho mày ăn,
Cớ làm sao mày quên bản quên căn?
Chốn rừng xanh mày nỡ phụ,
Nơi đồng bằng mày cũng lánh xa!
Mày tham chi chút bả vinh hoa?
Búp tre non mày không đỗ,
Ngọn tre già vắng tiếng mày kêu?
Ở trong lòng mày chỉ gáy choh chủ mày yêu!
Nước đầy vơi mày không quản,
Lúa ít nhiều đã có chủ mày lo!
Ta nghĩ cái phúc mày cũng đã to,
Nước không lo mà cũng mát dạ,
Lúa không lo mà cũng no lòng!
Hỡi con chim cu kia ơi!
Ta nghĩ: Mày không nòi không giống,
Không tổ, không tông... thảy chẳng ra gì!
Mày gáy làm chi cúc cu cu!
Hỡi con chim cu kia ơi!


Phan Bội Châu

---

Năm mới 1936

Thì giờ là của báu,
Đi mau như nước chảy lau lảu
Mới năm một ngàn chín trăm ba mươi lăm,
Đã thấy năm một ngàn chín trăm ba mươi sáu.
Năm cũ không ra sao!
Năm mới sẽ thế nào?
Trái đất quay hoài không biết mệt,
Con ma "khủng hoảng" không chịu chết.
Duy có người đời khéo nhố nhăng,
Tết lại Tết đi cứ dặng Tết.
Cái Tết mặt trời,
Đi lại mừng tuổi ầm xe hơi!
Rồi đây Tết mặt trăng,
Danh thiếp chúc năm gửi lăng xăng!
Mỗi năm mỗi lần rộn như vậy,
Không biết khi nào trái đất kia thôi chạy!


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Phan Bội Châu khóc cháu ^*

Thoát nghe đến tiếng cụ nghè Ôn,
Dầu cháu cũng thương, chẳng lọ con,
Chín suối bao giờ quên lịch sử,
Nghìn thu chưa dễ thác linh hồn.
Bác còn nhớ cháu khi trò chuyện,
Nay đã hồn xưa nợ nước non!
Khóc chẳng làm gì, thôi phải hát,
Sống như thác vậy, chết như còn.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

* Một cô cháu gái, cháu của cụ nghè Nguyễn Xuân Ôn.

Ngồi dưới cây tùng tức cảnh


I

Say nhìn lơ lửng bóng cây tùng,
Dì gió tình cờ lại bỡn ông.
Đưa tới mùi hoa, hương thấu não,
Thổi tan hơi nắng, mát đầy hông.
Mây khoe tuồng mới đàn lá gấm,
Chim nhớ duyên xưa hót núi sông.
Thoạt nghĩ ba mươi năm trở ngược,
Dốc hồ, gọi bể, với trời không.


II

Hỏi trời, ông có hiểu chăng ông?
Lão ấy là ai? Bạn với tùng.
Lạnh chẳng sờn gan, sương hết phép,
Nóng càng tươi lá, nắng ghê lòng.
Bao phen gió sấm từng nuôi hạc,
Chờ dịp mây mưa sẽ hóa rồng.
Trời cũng cười cho đời tẻ nhỉ?
Một cây cổ thụ, một thằng ngông.


III

Một ông đầu bạc cạnh tùng xanh,
Ngắm cũng vô tình, cũng hữu tình.
Trước mặt non cao trơ trọi lá,
Sau cơn gió dữ lẻ loi mình,
Lòng mười phần đỏ gương trời dọi,
Sóng bốn mùa reo phách quỷ kinh.
Thế giới nắng nồng, riêng mát mẻ,
Mây râm màn phủ khắp xung quanh.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Bệnh trung cảm tác

Đau đi đau lại cứ đau hoài,
Chết quách thời xong, khéo sống dai!
Có lẽ lòng trời khuyên bác gắng,
Hay là gan đất sợ ông xơi?
Chưa mang bộ xác đi theo quỷ,
Hãy vác chòm râu ngạo với đời.
Tính tuổi gần đây vừa bảy chục,
So cùng Bành Tổ hãy còn trai.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Bệnh hạ huyết lại phát, có bạn gái cho tiền uống thuốc


Thân này đáng chết sống là thừa,
Bệnh có người thương, thiệt chẳng ngờ!
Bạc giấy mấy tờ, ơn đáng vạn,
Lòng son một tấm, nghĩa từ xưa.
Còn trời ắt hẳn nòi chưa diệt,
Không nước, thôi đành của cũng lưa
Sẽ mướn nường trăng soi thấu dạ,
Nghìn thu vàng đá mấy hàng thơ.


Phan Bội Châu
--- 1936 ---

---

Tình tự với rượu

I

Buồn tẻo, buồn teo, hỡi chị men,
Thôi thời với chị kể nhân duyên.
Non sông nợ cũ đền chưa trắng,
Gió sấm luồng xưa rủi đã đen.
Thân vẫn còn đây trời ngó xuống,
Đời như xáo nữa, đất bùng lên.
Ừ năm ba chén cười hay khóc,
Khóc lại cười ư cũng đảo điên.


II

Mưa khéo trêu nhau gió chọc nhau,
Núi sông bỏ chặt những dây sầu.
Bà đâu vắng ngắt bà cùng chén,
Bạn luống trông hoài, bạn với bầu
Khấn nguyện đàn sau chim đỉnh núi.
Kêu rêu hồn nước cuốc đêm thu
Trời ơi, chớ bảo say là quấy!
Trời nếu như tôi cũng gật gù.


III

Muốn tạ thần thơ, thần cứ tiến
Toan đuổi ma sầu, ma lại đến,
Có sống thôi đi đỡ với đời,
Chẳng say thời cũng chi hơn chén,
Văn minh nhảy nhót gái xô trai,
Phấn đấu lung tung vàng lẫn vện,
Giốc hồ đạp án nói trời kêu,
Này ta quyết với trời già, kiện!


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Trách trời hạn

I

Hạn bắc rồi nam hạn hạn hoài,
Hạn sao ngông thế hỡi ông trời!
Đồng phơi xương trắng no đàn chó,
Giếng thấy bùn đen vắng tiếng người.
Già trẻ xôn xao trơ mắt khóc,
Trâu bò đủng đỉnh ngó nhau cười.
Dân e chết ráo ôi trời hỡi!
Trơ trọi mình ông sướng với ai?


II

Hạn mãi trời toan giết chúng con,
Mấy lâu mong nước, nước đâu còn!
May chi cô cóc chưa khan tiếng,
Tội quá thân lươn dám quản bùn.
Khô quá đồng vàng trên sáu thẻ,
Rồi đây giá gạo dưới ba lon.
Nếu ông cứ hạn này mãi mãi.
Dốc cả sông mà chảy cả non.


III

Thần hạn rồi đây đến thế nào?
Mỡ dầu trăm họ rẻ hơn bèo,
Nam phương hóa đức càng dong tới.
Đông để xuân phong lựa dịp vào.
Mây luống bồi hồi rồng dưới giếng,
Lửa e chan chứa cá trong ao.
Nếu hi sinh lão mà mưa tới,
Chi chút thân già dám tiếc sao?


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Trông mưa

Ông nhác ông mưa, lại giả mưa,
Vừa mừng vừa sợ bị ông lừa.
Đồng điền ba tháng thiêu như lửa,
Chày cối liền năm lặng tựa tờ.
Thở ngốt hơi trâu phường chợ búa.
Kêu khan giọng cuốc bạn cày bừa.
Bắc thang lên tột xanh xanh hỏi:
Keo nước làm chi mãi bây giờ?


Phan Bội Châu

---

Đêm mưa vịnh chơi

I

Mưa sao mưa mãi mãi hoài,
Thần nắng đi đâu chẳng tới nơi?
Bốn vách rêu đầy liền trét đất,
Năm canh ếch gáy, sấm vang trời.
Cha xanh e muốn tù con chứ?
Thầy nước hay toan chọc lão chơi?
Xung quá quyết nhào luôn bốn bể,
Ngập thời ngập nốt kể gì ai!

II

Trông ngoài mấy tháng khát khao mưa
Mưa chết chòm này chẳng ngán thơ?
Nước sẵn oai quyền lên đáo để,
Trời dư giọt mắt khóc bơ vơ!
Phu xe luống sợ đi trơn té,
Cụ lớn thêm mừng giấc dậy trưa!
Ai chớ tưởng nhầm minh gió sấm
Tiếng trùng tiếng ếch tiếng ngâm thơ...


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Đậu thuyền dưới chùa Thiên Mụ, đụng trời mưa


Một ông già một chiếc thuyền con,
Đầu chẳng vui gì cũng chẳng buồn.
Bầu bạn với trời trên mặt nước,
Láng giềng cùng Phật dưới sườn non.
Gió năm ba trận ngang rồi dọc,
Trăng một vài hôm khuyết lại tròn.
Đụng nhịp thình lình, mừng đáo để:
Sau cơn can hạn chốc mưa dồn.


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Nói chuyện với cây cừa bên thuyền


Nhân duyên lạ thiệt lão cùng mầy,
Chung chiếc thuyền con bấy tháng ngày,
Lấp biển đây đã khô tủy đá,
Che trời đó cũng sói đầu cây.
Nếu còn thời thế cho xoay ngón,
Há lẽ anh hùng mãi bó tay?
Thôi lão cùng mầy trò chuyện khoác
Chán chi hùm gió với rồng mây.


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Đề cây hoàng mai ở trước bia cô Ấu Triệu^[1]


May sao hoàng chủng trổ ra mầy^[2]
Muôn tía nghìn hồng nhượng bậc thầy!
Sẵn chất vàng mười chi lọ nhuộm?
Thấy ai trắng nhất, chẳng hề say.^[3]
Trước mồ liệt nữ chung hồn phách.
Trên bảng khôi nguyên trổ mặt mày.
Ai hỡi tìm xuân, này sẽ bảo:
Xuân thay, bản sắc chẳng hề thay!


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

1. Nữ chí sĩ Lê Thị Đàn.
2. Hoàng chủng: giống cây trổ sắc (hoa) vàng, ngụ ý nói giống da vàng.
3. Không ham hố sắc trắng kẻ khác (nghĩa bóng: không say - vì mê thích hoặc vì ngã lòng - trước bọn người da trắng).

Tạ ơn người bạn gái cho cái bao đầu

Tôi vẫn là một lão đầu trần đã trót mấy năm nay. Than ôi! Nửa đời hồ hải, chiếc bóng càn khôn, dưới chân tôi đành vô địa khả dung, mà trên đầu tôi cũng vô thiên khả đái. Nên tôi đi ra chỉ đầu trần lủi thủi, nhưng tự trong lòng tôi cho như thế là thích hợp lắm!
Ai ngờ có người bạn tôi thương, không muốn tôi mang một quả đầu già trơ trọi dưới ngọn gió thu heo hắt, nghỉ cho tôi một cái mũ chụp đầu. Chỉ thắt thành dây, tốn công mười ngón, vải xe làm mũ đáng giá nghìn vàng.
Tôi nhờ cái bao đầu đó mà đầu tôi mới cản ngự được cái phong hàn. Tôi cảm kích ơn người, chẳng biết lấy gì đền trả.
Ruột tằm chưa héo, phải nhả vài lời tạ ơn:

Tuy vẫn đầu suông vẫn cứ đầu,
Trời kia chung đội với ai đâu!
Còn vai còn sọ càng như thế,
Bao nắng bao mưa cũng mặc dầu!
Ghê những xiêm đai mà cỏ rác,
Biết đâu khăn yếm, chẳng mày râu!
Ơn người tri kỉ thương đầu bạc,
Vấn vít tơ tình mãi mãi lâu!


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Tự trào

Nhân xem bức ảnh mình 32 năm trước

Râu mày trơ trẽn với non sông,
Thiệt phải mình chăng? Lòng hỏi lòng.
Sấm điếc gió câm trời đất trọi,
Muông qua chim lại tháng ngày chung.
Có đôi (ném) xác thịt, đôi không đặng,
Toan vớt đồng bào, vớt chẳng xong.
Biết nói cùng ai, cười với bóng,
Ông xanh xanh hỡi thấu chăng ông?


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Vịnh hoa hàm tiếu

Lời dẫn:
Trước sân tôi có trồng một cây hoa hàm tiếu, hoa nó vàng lợt mà thơm, thường lúc đêm khuya người vắng, mùi hương càng nồng; mà lạ nhất là hoa nó chỉ ngậm nụ cho đến khi kết quả mới thôi. Người thưởng hoa chẳng bao giờ thấy lòng hoa. Ở trong làng hoa như nó, có sắc mà chẳng lòe đời, có hương mà chẳng cầu tục biết, có lẽ một bực dật nhân sĩ trong loài hoa chăng?
Đối hoa cảm xúc thành bài thi này:

Dở cười dở khóc ngán tuồng đời,
Cười với ai, hay khóc với ai?
Đành ngậm máu son chờ Phật nhả,
Cố ôm lòng đỏ đợi trời soi.
Nghiêng thành nghiêng nước thây đồ quỷ,
Như ngọc như vàng chán mặt ngoài!
Nhắn hỏi đông hoàng tri kỉ chứ,
Khi vui chẳng lọ miệng đùa cười.


Phan Bội Châu
--- 1937 ---

---

Tặng cô gái bé bơi xuồng


Gởi thân vào áng dinh hoàn,
Khác gì một lá giữa ngàn rừng xanh?
Thuyền con lơ lửng một mình,
Lại còn trống troảng như hình không ta.
Thình lình thấy chiếc xuồng qua,
Có cô gái bé mười ba tuổi đầu.
Vóc cô non yếu mặc dầu,
Nhưng tài chèo chống lại giàu hơn trai.
Giữa cơn mưa gió nhàm trời,
Mà mình bát cạy^[1] như chơi mới kì.
Hứng lên xúc cảnh thành thi,
Có bài tứ tuyệt cậy mây gởi thuyền.

Thơ rằng:
Chẳng vẩy vây mà cũng thạo bơi,
Chiếc xuồng xuống ngược lại lên xuôi.
Kinh dòng cản gió nên như thế,
Trông gió xoay buồm lọ kể ai.


Phan Bội Châu
--- 1938 ---

---

1. Bát, cạy: lái phải, lái trái.

Mừng Đông Dương tạp chí


"Kê kí minh hĩ!
Đông phương minh hĩ!"^[1]
Đọc hai câu thơ ấy, vội mừng ngâm.
Đêm năm canh ảm đạm âm thầm
Gáy một tiếng vang ầm ba bốn mặt!
Thôi giục vừng hồng trên quả đất,
Sau tiếng gà gáy bỗng thấy mặt trời lên.
Màn mây mù quét sạch, hiện thanh thiên,
Luồng đau khổ đánh tan, trình hỉ khí^[2]
Nào bạn lao nông, nào nhà chính trị,
Nào làng văn sĩ, nào cửa thần quyền.
Thời thế ấy quyết vai liền cánh rập.
Nước quạnh non khơi dầu mấy lớp,
Máu chung ruột thịt há đôi đường?
Gì danh, gì lợi, chi màng!
Đồng tâm hai chữ đá vàng chẳng phai!
Ai ơi! Đông dã dựng rồi,
Rập nhau ta dựng vũ đài ta lên!
Chí bền, vạn sự phải nên!


Phan Bội Châu
--- 1938 ---

---

1. "Gà gáy, phương Đông đã sáng!".
2. Trình hỉ khí: bộc lộ rõ khí tượng mừng vui.

Khóc báo Dân


Oe oe một tiếng chốc trăm năm,
Trông thấy khôn ngăn giọt lụy ngầm.
Thần thánh vẫn thiêng sao thảm đạm!
Giang sơn chưa chết há âm thầm?
Vài hồi trống tủi sai đường tính,
Mấy lũ dân đen miệng nó câm.
Còn vợ còn chồng còn đẻ nữa,
Trên đường sự sống phải đồng tâm!


Phan Bội Châu
--- 1938 ---

---

Bánh mì

Mì kia gốc phải nước mình không?
Nghe tiếng rao mì thốt động lòng.
Chiếc bánh não nùng mùi đất lạ,
Bát cơm đau đớn máu cha ông.
Văn minh những vỏ chưng ba mặt,
Thấm thía tim gan lệ mấy dòng.
Nhớ lại sáu mươi năm trở ngược.
Say mì lắm kẻ bán non sông.


Phan Bội Châu
--- 1939 ---

---

Một mình ngồi thuyền

Trên nước tiêu dao một chiếc tròng,
Chẳng chi là rắn chẳng chi rồng,
Ông tù đặc biệt lòng trời đất,
Lão ngốc vô danh bóng núi sông.
Ba chục năm xưa chim mặt biển,
Bảy tư tuổi mới cọp trong lồng.
Sầu vài li rượu gì gì nữa,
Đôi nắm xương tàn vạn sự xong.


Phan Bội Châu
--- 1940 ---

---

Ngồi thuyền đụng trời mưa trách trời


Một chiếc tròng con đủng đỉnh chơi,

Ông còn mang nước xối vào tôi!

Thánh hiền ba chén con chi thú?

Mây mạng tư bề ngán quá đời!


Phan Bội Châu
--- 1940 ---

---

Than thở một mình tính không ngủ được

I

Không ăn không nói cũng không làm
Khóc ngấm cười thầm trước gió nam.
Còn dính mùi đời nên nuốt gắng,
Chưa xong mở miệng phải phô thàm^[1]
Ba chung rượu cạn tiên pha quỉ.
Một cuộc cờ xoay thánh lẫn phàm.
Mua nước không tiền đành chịu khát,
Khát xong toan dốc cả sông Lam.

II

Bạn với ai đây, với một mình,
Ngoài ba chén rượu chợt vô tình,
Cu li, phú lít, nghề chưa thạo,
Cụ bếp, ông bồi nghiệp chửa rành
Toan học đĩ giai, đà quá nhảm,
Muốn theo làng hát miệng không lanh
Chỉ hay một việc là ông cách,^[2]
Chợ ế hàng thừa phải ngậm thinh.

III

Chẳng trách gì ai chỉ trách mình,
Vì mình nhầm lỗi uổng tài tình.
Miệng cười ghê gớm đen pha bạc,
Đống cát lô nhô sỏi với sành.
Toan, dạ ấy phơi, lòng ấy tỏ,
Nhưng chân chưa vững bước chưa lanh,
Hỏi trời, trời biết say hay tỉnh,
Muốn hét to lên, lại ngậm thinh.


Phan Bội Châu

---

1. Nói bậy.
2. Ông cách: cách mạng.

Tiêu khiển ngâm


Thẩn thơ thơ thẩn thẩn thơ,
Khi vào ngồi ngó khi ra đứng dòm.
Địa cầu lăn sớm rồi hôm,
Mưa xong liền nắng, gió nồm liền nam.
Hỏi ông có chuyện chi làm?
Ba li rượu trắng, một hòm thơ son.
Hỡi ông, chớ nói bé con,
Thơ đuổi giặc, rượu chiêu hồn đặng đâu!
Ông từng ba chục năm thâu,
Đông Kinh, Hương Cảng khắp Tàu qua Xiêm.
Biết bao chân cứng đá mềm,
Mùng trời chiếu đất lấy đêm làm ngày.
Nay ông khoanh cẳng bó tay.
Chắc ông rách mắt chau mày nghiến răng.
Sao ông đủng đỉnh thung thăng,
Ngâm liều say tít như mừng như điên.
Ông nghe xưa Sở Khuất Nguyên,
Gieo thân trung ái vào miền dòng sông.
Lại như đời Hán Tử Phòng.
Thù Hàn rửa sạch, Xích Tùng bạn chơi.
Chứ ông thiệt quá nực cười,
Chiếc thuyền lơ lửng rông chơi cái gì?
........
Đã không như cụ Khuất Nguyên,
Thì nên tịch cốc tùng tiên cho rồi.
Hay chi than vắn thở dài,
Chi bằng liều vứt cái đời mới gan,
Chẳng tiên chẳng tục dở dang.
E ông tiếc nắm xương tàn hay sao?
Xương tàn ai có tiếc đâu.
Khổ vì gánh nặng trên đầu chưa xong.
Bắc Nam lần lượt tin hồng,
Đầu gành quốc quốc bên sông kêu hè.
Thôi thì ta hãy ngồi nghe,
Hồn đi rồi chắc hồn về rày mai.


Phan Bội Châu
--- 1940 ---

---

Tạ lỗi cô men

Mình từ tránh niên
Mắc bệnh uất phiền
Nỗi lo trời sụp
Nỗi tủi sức hèn.
Tấm thân góc bể
Chiếc bóng bên đèn.
Nhiều khi buồn quá
Cơ hồ phát điên!
Tìm phương giải uất,
Đụng gặp cô men.
Bên hồ trước chén,
Địa đảo thiên điên
Vừa ngâm vừa dốc
Đọc thánh đọc hiền.
Từ đó với cô,
Ríu rít tình duyên.
Hễ nghe cô tới,
Kì lạc vô biên.
Nhưng khổ yêu cô,
Tất phải có tiền.
Tiền còn, cô tới,
Tiền hết, cô quên!
Vì có như thế,
Mình khó lưỡng tuyền.
Muốn được lòng cô,
Sự tiền phải lo
Mà sự lo tiền.
Lại càng gay go.
Trời ách thằng ngu,
Túi vẫn không xu.
Gần đây mấy tháng.
Trong túi càng khô,
Thần tiền tránh xa,
Cô men vắng nhà.
Ma sầu ríu rít,
Như ngẩn như ngơ.
Trên trời dưới đất,
Trơ một mình ta!
---
Nghĩ cho ra chước,
Tính xuôi tính ngược.
Hạn định mỗi ngày
Cùng cô hai giác...^[1]

Phan Bội Châu
--- 1940 ---

---

1. Hai giác: hai hào.

Ngâm trong khi ốm

Vóc hạc xương mai tuyết nặng nề,
Hồn thơ như tỉnh lại như mê
Trong đau dòng giống, mây tan tác,
Ngoài cảm non sông, bụi bốn bề.
Thần thánh mơ màng trời giấc mớ
Ma tà lồng loạt nguyệt canh khuya,
Đông qua có lẽ xuân về chóng
Ai chớ lòng chồn để xác ve.


Phan Bội Châu

---

Gửi phường hậu tử


Mạc sầu tiền lộ vô tri kỉ
Thiên hạ hà nhân bất thức quân?^[1]
Bảy mươi tư tuổi trót phong trần,
Nay được bạn mới tinh thần hoạt hiện^[2]
Những ước anh em đầy bốn biển,
Nào ngờ trăng gió nhốt ba gian!
Sống xác thừa, mà chết cũng xương tàn,
Câu tâm sự gởi chim ngàn cá biển,
Mừng được đọc bài văn sinh vãn:^[3]
Chữ đá vàng in mấy đoạn tâm can...
Tiếc mình nay sức mỏng, trí thêm khan,
Lấy gì đáp khúc đàn tri kỉ?
Nga nga hồ: chí tại cao sơn,
Dương dương hồ: chí tại lưu thủy!^[4]
Đàn Bá Nha mấy kẻ thưởng âm,
Bỗng nghe qua, khóc trộm lại thương thầm:
Chung Kì chết, e quăng cầm không gảy nữa!
Nay đương lúc tử thần chờ trước cửa,
Có vài lời ghi nhớ về sau,
Chúc phường hậu tử tiến mau!


Phan Bội Châu
--- 1940 ---

---

1. Trích hai câu trong Đường thi, bài Biệt Đông Đại của Cao Thích, nghĩa là:
Chớ buồn lối trước không tri kỉ,
Thiên hạ ai người chẳng biết ông?
2. Hoạt hiện: thể hiện sức sống.
3. Sinh vãn: tế sống.
4. Hai câu trích dẫn trong sách Liệt tử, lời Chung Tử Kì nhận xét tiếng đàn của bạn là Bá Nha, nghĩa là:
Tiếng vút lên ấy: chí hướng đặt vào nơi núi cao;
Tiếng cuồn cuộn ấy: chí hướng đặt vào nơi nước chảy.