Bạn có muốn phản ứng với tin nhắn này? Vui lòng đăng ký diễn đàn trong một vài cú nhấp chuột hoặc đăng nhập để tiếp tục.


 
Trang ChínhTrang Chính  PortalPortal  GalleryGallery  Tìm kiếmTìm kiếm  Latest imagesLatest images  Đăng kýĐăng ký  Đăng Nhập  
Tìm kiếm
 
 

Display results as :
 
Rechercher Advanced Search
Latest topics
» Gửi em ở cuối sông Hồng
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Feb 17, 2023 8:01 am by Vân Nhi

» Tôi đi học
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptySat Sep 07, 2019 4:23 pm by Vân Nhi

» Trần Hưng Đạo
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyWed Jun 06, 2018 4:53 pm by Vân Nhi

» Huyền Chi
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyMon Jun 04, 2018 4:35 pm by Vân Nhi

» Guitar đường phố: đỉnh của đỉnh
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue May 29, 2018 7:45 am by Vân Nhi

» Quan Âm Thị Kính
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri May 25, 2018 2:02 pm by Vân Nhi

» Thanh Tịnh
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyMon May 21, 2018 3:25 pm by Vân Nhi

» Thuyền viễn xứ
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu May 03, 2018 2:19 pm by Vân Nhi

» Xuân Tâm
Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Jul 06, 2017 1:49 pm by Vân Nhi

March 2024
MonTueWedThuFriSatSun
    123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031
CalendarCalendar
Most Viewed Topics
Lý Bạch
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Nguyễn Khuyến
Bùi Giáng
Đoạn Trường Tân Thanh
Vũ Hoàng Chương
Chế Lan Viên
Đại Nam Quốc Sử diễn ca
Trần Tế Xương
Quách Tấn
Keywords
Lược nguyễn miền dương đoạn những Thiên thầy quách Xương châu Luật Khuyến trường dũng Pháp khuất phan Trần Đường Liên nhân thảm xuân Trọng trinh

 

 Việt Nam Sử Lược Q2

Go down 
Tác giảThông điệp
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Aug 31, 2012 2:17 pm

Lệ Thần
TRẦN TRỌNG KIM


越 南 史 略
V I Ệ T - N A M
S Ử - L Ư Ợ C

(HISTOIRE DU VIÊT-NAM)

QUYỂN II

IN LẦN THỨ TƯ
Sửa-chữa cẩn-thận


NHÀ XUẤT-BẢN
TÂN VIỆT - HANOI
In và phát-hành tại Saigon
1951

Việt Nam Sử Lược Q2  Trantrongkim

Lệ Thần Trần Trọng Kim
(1882-1953)

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Aug 31, 2012 2:38 pm

Mục lục
TỰ CHỦ THỜI ĐẠI
(Thời-kỳ Nam Bắc phân-tranh)

Tựa
Chương I.
Chương II.
Chương III.
Chương IV.
Chương V.
Chương VI.
Chương VII.
Chương VIII.
Chương IX.
Chương X.
Chương XI.
Chương XII.
Lịch Triều lược kỷ
Nam triều - Bắc triều
Trịnh Nguyễn phân tranh
Sự chiến tranh
Công việc họ Trịnh làm ở ngoài Bắc
Công việc họ Nguyễn làm ở miền Nam
Người Âu châu sang nước Nam
Vận trung suy của chúa Nguyễn
Họ Trịnh mất nghiệp chúa
Nhà Hậu Lê mất ngôi vua
Nhà Nguyễn Tây Sơn
Nguyễn vương nhất thống nước Nam
CẬN KIM THỜI ĐẠI

Chương I.
Chương II.
Chương III.
Chương IV.
Chương V.
Chương VI.
Chương VII.
Chương VIII.
Chương IX.
Chương X.
Chương XI.
Chương XII.
Chương XIII.
Chương XIV.
Chương XV.
Chương XVI.
Nguyễn thị Thế tổ
Thánh tổ
Thánh tổ (tiếp theo)
Hiến tổ
Dực Tông
Chế độ tình thế nước Việt Nam cuối đời Tự Đức
Nước Pháp lấy Nam kỳ
Giặc giã ở trong nước
Quân nước Pháp lấy Bắc kỳ lần thứ nhất
Tình thế nước Nam từ năm Giáp Tuất về sau
Quân nước Pháp lấy Bắc kỳ lần thứ hai
Cuộc bảo hộ của nước Pháp
Chiến tranh với nước Tàu
Loạn ở Trung kỳ
Việc đánh dẹp ở Trung kỳ và ở Bắc kỳ
Công việc của người Pháp tại Việt Nam - Tổng kết
NIÊN BIỂU


Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Aug 31, 2012 2:45 pm

TỰA


Sử là sách không những chỉ để ghi chép những công việc đã qua mà thôi, nhưng lại phải suy xét việc gốc ngọn, tìm tòi cái căn nguyên những công việc của người ta đã làm để hiểu cho rõ những vận hội trị loạn của một nước, những trình độ tiến hóa của một dân tộc. Chủ đích là để làm cái gương chung cổ cho người cả nước được đời đời soi vào đấy mà biết cái sự sinh hoạt của người trước đã phải lao tâm lao lực những thế nào, mới chiếm giữ được cái địa vị ở dưới bóng mặt trời này.

Người trong nước có thông hiểu những sự tích nước mình mới có lòng yêu nước yêu nhà, mới biết cố gắng học hành, hết sức làm lụng, để vun đắp thêm vào cái nền xã hội của tiên tổ đã xây dựng nên mà để lại cho mình. Bởi những lẽ ấy cho nên phàm dân tộc nào đã có đủ cơ quan và thể lệ làm cho một nước độc lập, thì cũng có sử cả. Nước Việt ta khởi đầu có sử từ đời nhà Trần, vào quãng thế kỷ thứ XIII. Từ đó trở đi nhà nào lên làm vua cũng trọng sự làm sử. Nhưng cái lối làm sử của ta theo lối biên niên của Tàu, nghĩa là năm nào tháng nào có chuyện gì quan trọng thì nhà làm sử chép vào sách. Mà chép một cách rất vắn tắt cốt để ghi lấy chuyện ấy mà thôi, chứ không giải thích cái gốc ngọn và sự liên can việc ấy với việc khác là thế nào.

Nhà làm sử lại là người làm quan, vua sai coi việc chép sử, cho nên dẫu thế nào sự chép sử cũng không được tự do, thường có ý thiên vị về nhà vua, thành ra trong sử chỉ cần chép những chuyện quan hệ đến nhà vua, hơn là những chuyện quan hệ đến sự tiến hóa của nhân dân trong nước. Vả, xưa nay ta vẫn chịu quyền chuyên chế, vẫn cho việc nhà vua là việc nước. Cả nước chỉ cốt ở một họ làm vua, cho nên nhà làm sử cứ theo cái chủ nghĩa ấy mà chép sử, thành ra sử đời nào cũng chỉ nói chuyện những vua đời ấy mà thôi. Bởi vậy xem sử ta thật là tẻ, mà thường không có ích lợi cho sự học vấn là mấy.

Sử của mình đã không hay, mà người mình lại không mấy người biết sử. Là vì cái cách học tập của mình làm cho người mình không có thể biết được sử nước mình. Bất kỳ lớn nhỏ, hễ ai cắp quyển sách đi học thì chỉ học sử Tàu,chứ không học sử nước nhà. Rồi thơ phú văn chương gì cũng lấy điển tích ở sử Tàu, chứ chuyện nước mình thì nhất thiết không nói đến. Người mình có ý lấy chuyện nước nhà làm nhỏ mọn không cần phải biết làm gì. Ấy cũng là vì xưa nay mình không có quốc văn, chung thân chỉ đi mượn tiếng người, chữ người mà học, việc gì cũng bị người ta cảm hóa, chứ tự mình thì không có cái gì là cái đặc sắc, thành ra thật rõ như câu phương ngôn: " Việc nhà thì nhác, việc chú bác thì siêng!"

Cái sự học vấn của mình như thế, cái cảm tình của người trong nước như thế, bảo rằng lòng vì dân vì nước mở mang ra làm sao được?

Nhưng dẫu thế nào mặc lòng, nước ta đã có sử ta thì cũng có thể bởi đó mà biết được những sự đã qua ở nước ta, và có thể bởi đó mà khảo cứu được nhiều việc quan hệ đến vận mệnh nước mình từ xưa đến nay xoay vần ra làm sao. Hiềm vì sử nước ta thì làm bằng chữ Nho cả, mà chữ Nho thì từ rày trở đi chắc rồi mỗi ngày một kém đi. Hiện nay số người đọc được chữ Nho còn nhiều, mà trong nước còn không có mấy người biết được chuyện nước nhà, huống chi mai sau này chữ Nho bỏ không học nữa, thì sự khảo cứu về những việc quan hệ đến lịch sử nước mình sẽ khó biết bao nhiêu!

Nay nhân sự học ở nước ta đã thay đổi, chữ quốc ngữ đã phổ thông cả trong nước, chi bằng ta lấy tiếng nước nhà mà kể chuyện nước nhà, ta soạn ra bộ VIỆT NAM SỬ LƯỢC, xếp đặt theo thứ tự, chia ra từng thời đại, đặt thành chương, thành mục rõ ràng, để ai ai cũng có thể xem được sử, ai ai cũng có thể hiểu được chuyện, khiến cho sự học sử của người mình được tiện lợi hơn trước.

Bộ VIỆT NAM SỬ LƯỢC này, Soạn giả chia ra làm 5 thời đại. Thời đại thứ nhất là Thượng cổ thời đại, kể từ họ Hồng Bàng cho đến hết đời nhà Triệu. Trong thời đại ấy, từ chương thứ III, bàn về xã hội nước Tàu trước đời nhà Tần, phần nhiều là những chuyện hoang đường huyền hoặc cả. Những nhà chép sử đời trước cũng theo tục truyền mà chép lại, chứ không có di tích gì mà khảo cứu cho đích xác. Tuy vậy, Soạn giả cũng cứ theo sử cũ mà chép lại, rồi cũng phê bình một đôi câu để tỏ cho độc giả biết rằng những chuyện ấy không nên cho là xác thực.

Thời đại thứ nhì là Bắc thuộc thời đại, kể từ khi vua Vũ đế nhà Hán lấy đất Nam Việt của nhà Triệu, cho đến đời Ngũ Quí, ở bên ta có họ Khúc và họ Ngô xướng lên sự độc lập. Những công việc trong thời đại ấy, thì sử cũ của nước ta chép rất là sơ lược lắm. Vì rằng trong thời đại Bắc thuộc, người mình chưa được tiến hóa, sự học hành còn kém, sách vở không có, cho nên về sau những nhà làm sử của ta chép đến thời đại này cũng không kê cứu vào đâu được, chỉ theo sử Tàu mà chép lại thôi. Vả, người Tàu lúc ấy vẫn cho mình là một xứ biên địa dã man, thường không ai lưu tâm đến, cho nên những chuyện chép ở trong sử, cũng sơ lược lắm, mà đại để cũng chỉ chép những chuyện cai trị, chuyện giặc giã, chứ các công việc khác thì không nói đến.

Thời đại Bắc thuộc dai dẳng đến hơn một nghìn năm, mà trong thời đại ấy dân tình thế tục ở nước mình thế nào, thì bấy giờ ta không rõ lắm, nhưng có một điều ta nên biết là từ đó trở đi, người mình nhiễm cái văn minh của Tàu một cách rất sâu xa, dẫu về sau có giải thoát được cái vòng phụ thuộc nước Tàu nữa, người mình vẫn phải chịu cái ảnh hưởng của Tàu. Cái ảnh hưởng ấy lâu ngày đã trở thành ra cái quốc túy của mình, dẫu ngày nay có muốn trừ bỏ đi, cũng chưa dễ một mai mà tẩy gội cho sạch được. Những nhà chính trị toan sự đổi cũ thay mới cũng nên lưu tâm về việc ấy, thì sự biến cải mới có công hiệu vậy.

Thời đại thứ ba là Thời đại tự chủ, kể từ nhà Ngô, nhà Đinh cho đến Sơ diệp nhà Hậu Lê. Nước mình từ thời đại ấy về sau là một nước độc lập, tuy đối với nước Tàu vẫn phải xưng thần và chịu cống, nhưng kỳ thực là không ai xâm phạm đến cái quyền tự chủ của mình.

Buổi đầu, nhà Đinh, nhà Lê mới dấy lên, còn phải xây đắp cái nền tự chủ cho vững bền, phải lo sửa sang việc võ bị để chống với kẻ thù nghịch, cho nên sự văn học không được mở mang lắm. Về sau đến đời nhà Lý, nhà Trần, công việc ở trong nước đã thành nền nếp, kẻ cừu địch ở ngoài cũng không quấy nhiễu nữa, lại có nhiều vua hiền tôi giỏi nối nhau mà lo việc nước, cho nên từ đó trở đi việc chính trị, việc tông giáo và việc học vấn mỗi ngày một khai hóa ra, làm cho nước ta thành một nước có thế lực, bắc có thể chống được với Tàu, nam có thể mở rộng thêm bờ cõi. Nhà Lý và nhà Trần lại có công gây nên cái quốc hồn mạnh mẽ, khiến cho về sau đến đời Trần mạt, nhân khi họ Hồ quấy rối, người Tàu đã toan đường kiêm tính, người mình biết đồng tâm hiệp lực mà khôi phục lại giang sơn nhà. Kế đến nhà Lê, trong khoảng một trăm năm về buổi đầu, nước mình cũng có thể gọi là thịnh trị, nhất là về những năm Quang Thuận (1460-1469) và Hồng Đức (1470-1497), thì sự văn trị và võ công đã là rực rỡ lắm. Nhưng về sau gặp những hôn quân dung chúa, việc triều chính đổ nát, kẻ gian thần dấy loạn. Mối binh đao gây nên từ đó, người trong nước đánh giết lẫn nhau, làm thành ra nam bắc chia rẽ, vua chúa tranh quyền. Ấy thật là một cuộc biến lớn ở trong nước vậy.

Thời đại thứ tư là Nam Bắc phân tranh, kể từ khi nhà Mạc làm sự thoán đoạt cho đến nhà Tây Sơn. Trước thì nam Lê, bắc Mạc, sau thì Nguyễn nam, Trịnh bắc, sự cạnh tranh càng ngày càng kích liệt, lòng ghen ghét càng ngày càng dữ dội. Nghĩa vua tôi mỏng mảnh, đạo cương thường chểnh mảng: nước đã có vua lại có chúa. Trong Nam ngoài Bắc mỗi nơi một giang sơn, công việc ở đâu chủ trương ở đấy. Tuy vậy việc sửa đổi ở ngoài Bắc cũng có nhiều việc hay, mà việc khai khẩn trong Nam thật là ích lợi. Nhưng cuộc thành bại ai đâu dám chắc, cơn gió bụi khởi đầu từ núi Tây Sơn, làm đổ nát cả ngôi vua cùng nghiệp chúa. Anh em nhà Tây Sơn vẫy vùng không được 20 năm, thì bản triều nhà Nguyễn lại trung hưng lên, mà đem giang sơn về một mối, lập thành cái cảnh tượng nước Việt Nam ta ngày nay vậy.

Thời đại thứ năm là Cận kim thời đại, kể từ vua Thế tổ bản triều cho đến cuộc Bảo hộ bây giờ. Vua Thế tổ khởi đầu giao thiệp với nước Pháp-lan-tây để mượn thế lực mà đánh Tây Sơn. Nhưng về sau vì những vua con cháu Ngài đổi chính sách khác, nghiêm cấm đạo Thiên chúa và đóng cửa không cho ngoại quốc vào buôn bán. Những đình thần thì nhiều người trí lự hẹp hòi, cứ nghiễm nhiên tự phụ, không chịu theo thời mà thay đổi. Đối với những nước ngoại dương, thì thường hay gây nên sự bất hòa, làm cho nước Pháp phải dùng binh lực để bênh vực quyền lợi của mình. Vì những chính sách ấy cho nên mới thành ra có cuộc Bảo hộ.

Đại khái đó là những mục lớn trong những phần mà Soạn giả đã theo từng thời đại để đặt ra. Soạn giả đã cố sức xem xét và góp nhặt những sự ghi chép ở các sách chữ Nho và chữ Pháp[1], hoặc những chuyện rải rác ở các dã sử, rồi đem trích bỏ những sự huyền hoặc đi mà soạn ra bộ sách này, cốt để người đồng bang ta biết được chuyện nước nhà mà không tin nhảm những sự huyễn hoặc. Thời đại nào nhân vật ấy và tư tưởng ấy, Soạn giả cứ bình tĩnh cố theo cho đúng sự thực. Thỉnh thoảng có một đôi nơi Soạn giả có đem ý kiến riêng của mình mà bàn với độc giả, thí dụ như chỗ bàn về danh hiệu nhà Tây Sơn thì thiết tưởng rằng sử là của chung cả quốc dân, chớ không phải riêng cho một nhà một họ nào, cho nên mới phải lấy công lý mà xét đoán mọi việc và không vị tình riêng để phạm đến lẽ công bằng vậy.

Độc giả cũng nên biết cho rằng bộ sử này là bộ Sử lược chỉ cốt ghi chép những chuyện trọng yếu để hãy tạm giúp cho những người hiếu học có sẵn quyển sách mà xem cho tiện. Còn như việc làm thành ra bộ sử thật là đích đáng, kê cứu và phê bình rất tường tận, thì xin để dành cho những bậc tài danh sau này sẽ ra công mà giúp cho nước ta về việc học sử. Bây giờ ta chưa có áo lụa, ta hãy mặc tạm áo vải, tuy nó xấu xí nhưng nó có thể làm cho ta đỡ rét. Nghĩa là ta hãy làm thế nào cho những thiếu niên nước ta ngày nay ai cũng có thể biết một đôi chút sự tích nước nhà, cho khỏi tủi quốc hồn. Ấy là cái mục đích của Soạn giả, chỉ có thế thôi. Nếu cái mục đích ấy mà có thể tới được thì tưởng bộ sách này là bộ sách có ích vậy.



TRẦN TRỌNG KIM

1. Những sách mà Soạn giả đã dùng để kê cứu sẽ kể riêng ra ở trang cuối quyền này, để độc giả có nghi hoặc điều gì, thì có thể tìm những sách ấy tra soát lại.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Aug 31, 2012 3:04 pm

NHÀ HẬU LÊ
後 黎

Thời kỳ phân tranh
( 1533 - 1788 )

CHƯƠNG I

LỊCH TRIỀU LƯỢC KỶ
1. Nam triều - Bắc triều
2. Trịnh Nguyễn phân tranh


Nước Nam ta từ khi Ngô Vương Quyền đánh đuổi được quân Nam Hán, vua Đinh Tiên Hoàng dẹp yên được loạn Thập nhị Sứ quân lập thành một nước tự chủ, đời nọ qua đời kia kế truyền được non 600 năm. Đến đầu thập lục thế kỷ, bởi vì vua nhà Lê hoang dâm vô độ, bỏ việc chính trị đổ nát, cho nên trong nước loạn lạc, nhà Mạc nhân dịp mà làm sự thoán đoạt. Nhà Lê tuy đã mất ngôi, nhưng lòng người còn tưởng nhớ đến công đức của vua Thái tổ và vua Thánh Tông, cho nên lại theo phò con cháu nhà Lê trung hưng lên ở phía nam, lập ra một Triều đình riêng ở vùng Thanh Hóa, Nghệ An để chống nhau với nhà Mạc. Ấy là thành ra Nam triều và Bắc triều; hai bên đánh nhau trong năm sáu mươi năm trời.

Đến khi nhà Lê nhờ có họ Trịnh giúp rập, dứt được nhà Mạc, tưởng là giang sơn lại thống nhất như cũ, ai ngờ họ Trịnh và họ Nguyễn lại sinh ra lòng ghen ghét, gây nên mối thù oán, rồi mỗi họ hùng cứ một phương, chia nước ra làm hai mảnh: họ Nguyễn giữ xứ Nam, họ Trịnh giữ xứ Bắc, mỗi họ chiếm giữ một xứ để làm cơ nghiệp riêng của mình. Từ đó giang sơn chia rẽ, Nam Bắc phân tranh, ấy là một thời đại riêng trong lịch sử nước ta vậy.

Nhà Hậu Lê 後 黎 từ khi trung hưng lên, con cháu vẫn giữ ngôi làm vua, nhưng quyền chính trị ở cả họ Trịnh 鄭. Còn ở phía nam thì từ sông Linh Giang trở vào là cơ nghiệp của họ Nguyễn 阮. Tuy vậy, hai họ chỉ xưng chúa, chứ không xưng vua, và bề ngoài vẫn tôn phù nhà Lê. Sau này ta hãy chép tóm cả các đời vua và các đời chúa để cho rõ sự kế truyền. Còn những công việc về thời bấy giờ thì ta sẽ bàn riêng rẽ từng mục cho rõ ràng.

I. NAM TRIỀU BẮC TRIỀU
NAM TRIỀU 南 朝

BẮC TRIỀU 北 朝

LÊ TRANG TÔNG 莊 宗 (1533-1548)
Niên hiệu: Nguyên Hòa 元 和
Trang Tông húy là Duy Ninh 維 寧 con rốt vua Chiêu Tông. Ông Nguyễn Kim 阮 淦 lập ngài lên làm vua ở đất Cầm Châu (Lào), sau đưa ngài về Thanh Hóa, lập hành điện ở Vạn Lại 萬 賴.
Trang Tông làm vua được 16 năm, thọ 31 tuổi.
LÊ TRUNG TÔNG 黎 中 宗 (1548-1556)
Niên hiệu: Thuận Bình 順 平
Trung Tông húy là Duy Huyên 維 暄, con vua Trang Tông. Ngài làm vua được 8 năm, thọ 28 tuổi.
LÊ ANH TÔNG 黎 英 宗 (1556-1573)
Niên hiệu: Thiên Hữu 天 祐 (1557) – Chính Trị 正 治 (1558-1571) - Hồng Phúc 洪 福 (1572-1573)
Anh Tông húy là Duy Bang 維 邦, cháu huyền tôn ông Lê Trừ 黎 除, anh vua Thái tổ ngày trước. Vua Trung Tông không có con, cho nên ông Trịnh Kiểm mới đi tìm ngài về lập nên làm vua.
Khi Trịnh Kiểm mất rồi, quyền về Trịnh Tùng, ngài phải trốn về Nghệ An. Trịnh Tùng sai người đuổi theo bắt về giết đi. Ngài làm vua được 16 năm, thọ 42 tuổi.
LÊ THẾ TÔNG 黎 世 宗 (1573-1599)
Niên hiệu: Gia Thái 嘉 泰 (1573-1577) – Quang Hưng 光 興(1578-1599)
Thế Tông húy là Duy-Đàm 維 潭, con thứ 5 vua Anh Tông. Trịnh Tùng lập ngài lên làm vua từ lúc còn 7 tuổi.
Trong đời ngài làm vua, Trịnh Tùng dứt được họ Mạc, lấy lại đất Đông Đô. Ngài làm vua được 27 năm, thọ 33 tuổi.
THÁI TỔ MẠC ĐĂNG DUNG
太 祖 莫 登 庸 (1527-1529)
Niên hiệu: Minh Đức 明 德
THÁI TÔNG MẠC ĐĂNG DOANH
太 宗 莫 登 瀛 (1530-1540)
Niên hiệu: Đại-chính 大 正
Nhà Lê trung hưng lên ở Thanh hóa.
HIẾN TÔNG MẠC PHÚC HẢI
憲 宗 莫 福 海 (1541-1546)
Niên hiệu: Quảng-hòa 廣 和
TUYÊN TÔNG MẠC PHÚC NGUYÊN
宣 宗 莫 福 源 (1546-1561)
Niên hiệu: Vĩnh-định 永 定 (1547) - Cảnh-lịch 景 曆(1548-1553) - Quang-bảo 光 寶 (1554-1561)
Mạc Phúc Nguyên cố đánh lấy Thanh Hóa nhưng không được.
MẠC MẬU-HỢP 莫 茂 洽 (1562-1592)
Niên hiệu: Thuần-phúc 淳 福 (1562-1565) - Sùng-khang 崇 康 (1566-1577) - Diên-thành 延 成 (1578-1585) - Đoan-thái 端 泰(1586-1587) - Hưng-trị 興 治(1588-1590) - Hồng-ninh 洪 寧 (1591-1592)
Mạc mậu Hợp làm vua được 30 năm. Sau bị Trịnh Tùng bắt được đem về chém ở Thăng Long và đem đầu vào bêu ở Thanh Hóa.
Nhà Mạc mất ngôi từ đấy. Nhưng con-cháu được nhờ nhà Minh bênh vực, còn được giữ đất Cao Bằng ba đời nữa.






II. TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH

Lê Kính Tông 黎 敬 宗 (1600-1619)
Niên hiệu: Thận Đức 慎 德 (1600)-Hoằng-định 弘 定 (1601-1619)
Kính Tông húy là duy-tân 維 新, con vua Thế Tông. Ngài làm vua đến năm kỷ-mùi (1619) bị Trịnh Tùng bắt phải thắt cổ mà tự tận. Trị-vì được 20 năm, thọ 32 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
BÌNH AN VƯƠNG TRỊNH TÙNG 鄭 松 (1570-1620)
Miếu hiệu là: Thành-tổ
Triết Vương
Trịnh Tùng tranh quyền của anh, nối nghiệp Trịnh Kiểm đánh phá nhà Mạc, lấy lại đất Đông Đô. Lập ra nghiệp chúa Trịnh, nhưng vẫn tôn vua Lê.










ĐOAN QUẬN CÔNG
NGUYỄN HOÀNG 阮 潢
(1600-1613)
Truy tôn là Thái tổ Gia Dụ Hoàng đế, đương thời gọi là chúa Tiên.
Ông Nguyễn Hoàng là con thứ hai ông Nguyễn Kim, vào trấn đất Thuận Hóa và Quảng Nam lập ra nghiệp chúa Nguyễn.
Lấy đất của Chiêm Thành lập ra phủ Phú-yên. Mất năm Quí Sửu (1613), thọ 89 tuổi.
THỤY QUẬN CÔNG
NGUYỄN PHÚC NGUYÊN
阮 福 源 (1613-1635)
Truy tôn là Hi Tông Hiến văn Hoàng đế, đương thời gọi là chúa Sãi. Ngài là con thứ 6 ông Nguyễn Hoàng, cải họ là Nguyễn Phúc 阮 福.

LÊ THẦN TÔNG 黎 神 宗 (1619-1643) (lần thứ nhất)
Niên hiệu: Vĩnh Tộ 永 祚 (1620-1628) - Đức Long 德 隆 (1629-1643)
Dương Hòa 陽 和 (1635-1643)
Thần Tông húy là Duy-Kỳ 維 祺, con vua Kính Tông. Làm vua đến năm Quí Mùi (1643) thì nhường ngôi cho Thái tử, mà làm Thái thượng hoàng.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Tùng mất năm Quí Hợi (1635).
THANH ĐÔ VƯƠNG TRỊNH TRÁNG 鄭 梉
(1623-1657)
Miếu hiệu là: Văn tổ Nghị vương.
Trịnh Tráng đánh họ Mạc ở Cao Bằng và khởi sự đánh nhau với họ Nguyễn ở đất Quảng Bình.


Ông Nguyễn Phúc Nguyên chống với họ Trịnh ở Quảng Bình. Mất năm Ất Hợi (1635), thọ 73 tuổi.
NHÂN QUẬN CÔNG NGUYỄN PHÚC LAN 阮 福 瀾
(1653-1648)
Truy tôn là Thần Tông Hiếu chiêu Hoàng đế, đương thời gọi là chúa Thượng.
Ông Nguyễn Phúc Lan là con thứ hai chúa Sãi, đánh nhau với họ Trịnh ở Quảng Bình.
LÊ CHÂN TÔNG 黎真宗 (1634-1649)
Niên hiệu: Phúc Thái 福 泰
Chân Tông húy là Duy Hữu 維 祐, con vua Thần Tông, làm vua được 6 năm, thọ 20 tuổi.
Trong đời ngài, vua nhà Minh là Quế vương đóng ở Quảng Tây sai sứ sang phong cho ngài là An Nam quốc vương.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Tráng đánh họ Nguyễn ở phía nam.






Ông Nguyễn Phúc Lan mất năm mậu-tí (1648), thọ 48 tuổi.
DŨNG QUẬN CÔNG NGUYỄN PHÚC TẦN 阮 福 瀕
(1648-1687)
Truy tôn là Thái Tông Hiếu triết Hoàng đế, đương thời gọi là chúa Hiền.
Ông Nguyễn Phúc Tần
đánh nhau với họ Trịnh ở đất Nghệ An. Lấy đất Chiêm Thành lập ra phủ Ninh Hòa và phủ Diên Khánh (tức là đất Khánh Hòa bây giờ).
LÊ THẦN TÔNG (1649-1662) (lần thứ hai)
Niên hiệu : Khánh Đức (慶 德) (1649-1652) - Thịnh Đức (盛 德) (1653-1657) – Vĩnh Thọ (永 壽) (1658-1661) - Vạn Khánh (萬 慶) (1662)
Chân Tông mất không có con. Trịnh Tráng lại rước Thần Tông Thái thượng hoàng về làm vua. Lần thứ hai này ngài làm vua được 13 năm thì mất, thọ 56 tuổi.

TRỊNHNGUYỄN
Trịnh Tráng mất năm đinh-dậu (1657).
TÂY VƯƠNG TRỊNH TẠC
鄭 柞 (1657-1682)
Miếu hiệu: Hoằng tổ Dương vương
Trịnh Tạc đánh con cháu nhà Mạc lấy lại đất Cao Bằng. Đặt ra lệ vào chầu vua không lạy, sớ tấu không viết tên, và đặt giường ngồi ở bên tả ngai vua ngự.
Nguyễn Phúc Tần (Chúa Hiền)





LÊ HUYỀN TÔNG 黎 玄 宗 (1663-1671)
Niên hiệu : Cảnh Trị 景 治
Huyền Tông húy là Duy Vũ 維 禑, con thứ hai vua Thần Tông. Trong đời ngài làm vua mới khởi đầu thông sứ với nhà Thanh, và cấm đạo Gia-tô. Ngài làm vua được 9 năm thọ 18 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Tạc

Nguyễn Phúc Tần
(Chúa Hiền)
LÊ GIA TÔNG 黎 嘉 宗 (1672-1676)
Niên hiệu : Dương Đức 陽 德 (1672-1773) - Đức-nguyên 德 元 (1674-1675)
Gia Tông húy là Duy Hội 維 禬, con thứ ba vua Thần Tông. Lúc ngài lên hai tuổi thì Thần Tông mất, Trịnh Tạc đem về nuôi trong phủ. Khi vua Huyền Tông mất, không có con, Trịnh Tạc lập ngài lên làm vua, được 4 năm, thọ được 15 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Tạc

Nguyễn Phúc Tần
(Chúa Hiền)
LÊ HI TÔNG 黎 熙 宗 (1676-1705)
Niên hiệu: Vĩnh Trị 永 治 (1678-1680) – Chính Hòa 正和 (1680-1705)
Hi Tông húy là Duy Hợp 維 祫, con thứ tư vua Thần Tông. Khi Thần Tông mất, bà Trịnh-thị mới có thai được bốn tháng. Trịnh Tạc đem về nuôi ở bên phủ. Gia Tông mất không có con, Trịnh Tạc lập lên làm vua được 29 năm rồi truyền ngôi cho Thái tử mà làm Thái thượng hoàng.
TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Tạc mất năm nhâm-tuất (1682).
ĐỊNH VƯƠNG TRỊNH CĂN
鄭 根
(1682-1709)
Miếu hiệu là: Chiêu tổ Khang vương
Trịnh Căn làm chúa được 28 năm thì mất, truyền ngôi chúa cho cháu huyền tôn là Trịnh Cương.




Nguyễn Phúc Tần mất năm đinh-mão (1687), thọ 68 tuổi.
HOẰNG QUỐC CÔNG NGUYỄN PHÚC TRĂN
阮 福 溱 (1687-1691)
Truy tôn là Anh Tông Hiếu nghĩa Hoàng đế, đương thời gọi là chúa Nghĩa.
Lập phủ ở Phú Xuân là chỗ kinh đô bấy giờ. Mất năm Tân Mùi (1691), thọ 43 tuổi.
TỘ QUỐC CÔNG NGUYỄN PHÚC CHU 阮 福 淍
{1691-1725)
Truy tôn là Hiến Tông Hiếu minh Hoàng đế, đương thời gọi là Quốc chúa.
Ông Nguyễn Phúc Chu lấy hết nước Chiêm Thành (nay là đất Bình Thuận) và lại lấy đất Gia Định, Hà Tiên của Chân Lập.
LÊ DỤ TÔNG 黎 裕 宗 (1706-1929)
Niên hiệu: Vĩnh Thịnh 永 盛 (1706-1719) - Bảo Thái 保 泰 (1720-1729)
Dụ Tông húy là Duy Đường 維 禟, làm vua được 24 năm, bị Trịnh Cương bắt phải truyền ngôi cho Thái tử là Duy Phương. Mất năm Tân Hợi (1731), thọ 52 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Căn mất năm kỷ-sửu (1709).
AN ĐÔ VƯƠNG TRỊNH CƯƠNG 鄭 棡 (1709-1729)
Miếu hiệu là: Hi tổ Nhân vương.
Mất năm Kỷ Dậu (1729).

Nguyễn Phúc Chu mất năm Ất Tị (1725), thọ 51 tuổi, có 146 người con.
ĐỈNH QUỐC CÔNG NGUYỄN PHÚC TRÚ 阮 福 澍
(1725-1738)
Truy tôn là Túc Tông Hiếu-ninh Hoàng đế mở mang đất Gia Định, và bảo hộ nước Chân Lạp.
LÊ ĐẾ DUY PHƯƠNG 黎維 祊 (1729-1732)
Niên hiệu: Vĩnh Khánh 永 慶
Duy Phương làm vua được 3 năm, bị Trịnh Giang vu cho tư thông với vợ Trịnh Cương, phải bỏ, giáng xuống làm Hôn Đứccông, rồi đến năm Nhâm Tí (1732) thì bị giết.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Cương mất.
UY NAM VƯƠNG TRỊNH GIANG 鄭 杠 (1729 - 1740)
Miếu hiệu là: Dụ tổ Thuận vương
Trịnh Giang làm chúa xa xỉ và hung ác quá độ,
giặc giã nổi lên rất nhiều.
Nguyễn Phúc Trú



LÊ THUẦN TÔNG 黎 純 宗 (1732-1735)
Niên hiệu: Long Đức 龍 德
Thuần Tông húy là Duy Tường 維 祥. Ngài là con vua Dụ Tông, trước đã được lập làm Thái tử, sau bị Trịnh Cương bỏ để lập Duy Phương. Trịnh Giang lại bỏ Duy Phương lập ngài lên làm vua, mất năm Ất Mão (1735) thọ 37 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Giang Nguyễn Phúc Trú
LÊ Ý TÔNG 黎 懿 宗 (1735-1740)
Niên hiệu : Vĩnh Hữu 永 祐
Ý Tông húy là Duy Thìn 維 祳 con vua Dụ Tông, Trịnh Giang bỏ con vua Thuần Tông mà lập ngài.
Năm Canh Thân (1740) Trịnh Doanh bắt ngài phải nhường ngôi cho con vua Thuần Tông, rồi làm Thái thượng hoàng, mất năm Kỷ Mão (1759), thọ 41 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Giang bị bỏ năm Canh Thân (1740), làm Thái thượng vương. Em là Trịnh Doanh lên thay.
MINH ĐÔ VƯƠNG TRỊNH DOANH 鄭 楹 (1740-1767)
Miếu hiệu là: Nghị tổ Ân vương
Trịnh Doanh đánh dẹp giặc giã trong nước.
Nguyễn Phúc Trú mất năm mậu-ngọ (1738), thọ 43 tuổi.
VÕ VƯƠNG NGUYỄN PHÚC KHOÁT 阮 福 濶 (1738-1765)
Truy tôn là Thế tông Hiếu võ Hoàng đế.
Ông Nguyễn Phúc Khoát đánh Chân Lạp mở thêm đất ở Gia Định.
LÊ HIỂN TÔNG 黎 顯 宗 (1740-1786)
Niên hiệu : Cảnh Hưng 景 興
Hiển Tông húy là Duy Diêu 維 祧, con vua Thuần Tông. Làm vua được 46 năm, thọ 70 tuổi.

TRỊNH NGUYỄN
Trịnh Doanh mất năm đinh-hợi (1767).
TĨNH ĐÔ VƯƠNG TRỊNH SÂM 鄭 森
(1767-1782)
Miếu hiệu là: Thánh tổ Thịnh vương
Trịnh Sâm dẹp yên giặc ở xứ Bắc. Lấy đất Thuận Hóa và Quảng Nam của chúa Nguyễn. Nhưng vì say đắm nàng Đặng Thị Huệ, mới bỏ con trưởng lập con thứ, làm thành ra cái mối biến loạn. Mất năm Nhâm Dần (1782).
TÔN ĐÔ-VƯƠNG TRỊNH CÁN 鄭 澣. Làm chúa được 2 tháng bị quân Tam phủ bỏ đi, lập anh là Trịnh Khải lên làm chúa.
ĐOAN NAM VƯƠNG TRỊNH KHẢI 鄭 楷
(1783-1786)
Bị Tây Sơn bắt được, phải tự tử năm Bính Ngọ (1786).


Võ vương Nguyễn Phúc Khoát xưng vương hiệu năm Ất Dậu (1765).
ĐỊNH VƯƠNG NGUYỄN PHÚC THUẦN 阮 福 淳
(1765-1777)
Truy tôn là Diệu Tông Hiếu định Hoàng đế.
Đời ngài làm chúa bị Trương Phúc Loan chuyên quyền. Quân Tây Sơn nổi lên đánh phía nam, quân họ Trịnh đánh phía bắc.
Sau quân chúa Trịnh vào lấy mất Phú Xuân, Định vương chạy vào Gia Định bị tướng Tây Sơn là Nguyễn văn Huệ giết mất. Ngài thọ 24 tuổi.
NGUYỄN VƯƠNG NGUYỄN PHÚC ÁNH 阮 福 暎
tức là vua Thế tổ Cao Hoàng đế nhà Nguyễn khởi binh ở Gia Định.
LÊ MẪN ĐẾ 黎 愍 帝 (1787-1788)
Niên hiệu: Chiêu Thống 昭 統
Mẫn đế là cháu đích tôn vua Hiển Tông. Ngài bị quân Tây Sơn đánh thua chạy sang Tàu cầu cứu, sau đánh thua lại trở sang Tàu, bị quan Tàu làm nhục, rồi mất ở Yên Kinh.

TRỊNH NGUYỄN
ÂN-ĐỘ-VƯƠNG TRỊNH BỒNG 鄭 槰. Khi quân Tây Sơn về Nam rồi, đảng họ Trịnh lại lập Trịnh Bồng lên làm chúa. Vua gọi Nguyễn Hữu Chỉnh ra đánh họ Trịnh, Trịnh Bồng bỏ đi tu. Nguyễn vương Nguyễn Phúc Ánh khôi phục đất Gia Định.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 04, 2012 9:26 am

CHƯƠNG II
NAM-TRIỀU BẮC-TRIỀU
(1527-1592)
1. Chính trị nhà Mạc
2. Việc nhà Mạc giao thiệp với nhà Minh
3. Họ Nguyễn khởi nghĩa giúp nhà Lê
4. Quyền về họ Trịnh
5. Trịnh Tùng thống lĩnh binh quyền
6. Khôi phục thành Thăng Long
7. Nhà Mạc mất ngôi
8. Việc nhà Hậu Lê giao thiệp với nhà Minh
9. Con cháu nhà Mạc ở Cao Bằng


1. CHÍNH TRỊ NHÀ MẠC. Năm Đinh Hợi (1527) Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê lên làm vua, đặt niên hiệu là Minh Đức.

Nhà Mạc tuy đã làm vua, nhưng còn sợ lòng người nhớ nhà Lê, cho nên công việc gì cũng theo phép nhà Lê cả, rồi lại tặng phong cho những người vì nhà Lê mà tuẩn tiết, và lục dụng những con cháu các quan cựu thần, phong cho quan tước để dụ về với mình. Nhưng mà kẻ thì trốn tránh vào ở chỗ sơn lâm, kẻ thì đi ra ngoại quốc, kẻ thì đổi họ tên, không mấy người chịu phục. Lại có kẻ tức giận vì họ Mạc làm điều gian ác, tụ họp những người nghĩa khí nổi lên đánh phá, như Lê Công Uyên 黎 公 淵, Nguyễn Ngã 阮 我, Nguyễn thọ Trường 阮 壽 長, khởi nghĩa ở đất Thanh Hóa, nhưng vì thế lực không đủ, cho nên phải thua. Sau lại có Lê Ý 黎 意 nổi lên đánh họ Mạc ở đất Mã Giang, mấy phen đã được thắng trận, nhưng cũng vì khinh địch cho nên đến nỗi phải bắt.

Mạc Đăng Dung bắt chước lối nhà Trần, làm vua được ba năm thì nhường ngôi cho con là Mạc Đăng Doanh 莫 登 瀛 rồi về ở Cổ Trai, làm Thái thượng hoàng.

Năm Canh Dần (1530) Mạc Đăng Doanh lên làm vua, đặt niên hiệu là Đại Chính. Đăng Doanh tuy làm vua nhưng công việc trong nước thường do Đăng Dung quyết đoán cả.

Mạc Đăng Doanh làm vua được 10 năm, đến năm Canh Tí (1540) thì mất, truyền ngôi lại cho con là Mạc Phúc Hải.

Mạc Phúc Hải 莫 福 海, lên nối ngôi, đổi niên hiệu là Quảng Hòa 廣 和.

2. VIỆC NHÀ MẠC GIAO THIỆP VỚI NHÀ MINH. Từ khi nhà Mạc cướp ngôi nhà Lê rồi, quan nhà Lê đã có người sang kêu cầu bên Tàu để xin viện binh. Vua nhà Minh đã sai quan đi đến Vân Nam cùng với quan Tuần phủ sở tại tra xét bên An Nam thực hư thế nào.

Quan nhà Lê sang Vân Nam kể rõ việc họ Mạc làm điều thí nghịch. Quan nhà Minh tâu với vua xin cử binh mã sang đánh.

Việc định sang đánh họ Mạc không phải là vua nhà Minh có vị gì họ Lê, nhưng chẳng qua cũng muốn nhân lúc nước Nam có biến, lấy cớ mà sang làm sự chiếm giữ như khi trước sang đánh họ Hồ vậy. Ta phải biết rằng phàm những việc nước nọ giao thiệp với nước kia thì thường là người ta mượn tiếng « vị nghĩa » mà làm những việc « vị lợi » mà thôi.

Năm Đinh Dậu (1537) vua nhà Minh bèn sai Cừu Loan 仇 鸞 làm Đô đốc, Mao bá Ôn 毛 伯 温 làm Tán lý quân vụ, đem quân sang đóng gần cửa Nam Quan rồi truyền hịch đi mọi nơi, hễ ai bắt được cha con Mạc Đăng Dung thì thưởng cho quan tước và hai vạn bạc. Lại sai người đưa thư sang cho Mạc Đăng Dung bảo phải đưa sổ ruộng đất nhân dân sang nộp và chịu tội, thì được tha cho khỏi chết.

Mạc Đăng Dung sai bọn Nguyễn Văn Thái 阮 文 泰 sang sứ nhà Minh để xin hàng.

Đến tháng 11 năm Canh Tí (1540), Mạc Đăng Dung thấy quân nhà Minh sửa soạn sang đánh, sợ hãi quá chừng, bèn để Mạc Phúc Hải ở lại giữ nước, rồi cùng với bọn Vũ như Quế 武 如 桂 cả thảy hơn 40 người, tự trói mình ra hàng, sang chịu tội ở cửa Nam Quan, lạy phục xuống đất để nộp sổ điền thổ và sổ dân đinh, lại xin dâng đất 5 động : là động Tê Phù, động Kim Lạc, động Cổ Xung, động Liễu Cát, động La Phù và đất Khâm Châu. Lại đem vàng bạc dâng riêng cho nhà Minh.

Quan nhà Minh tuy làm bộ hống hách nói đem binh sang đánh, nhưng cũng sợ phải cái vạ như mấy năm bình định ngày trước, và lại được tiền bạc của Đăng Dung rồi, cái lòng nhiệt thành vị quốc cũng nguội đi, cho nên mới tâu với vua nhà Minh xin phong cho Mạc Đăng Dung làm chức Đô thống sứ 都 統 使 hàm quan nhị phẩm nhà Minh.

Mạc Đăng Dung đã làm tôi nhà Lê mà lại giết vua để cướp lấy ngôi, ấy là một người nghịch thần ; đã làm chủ một nước mà không giữ lấy bờ cõi, lại đem cắt đất mà dâng cho người, ấy là một người phản quốc. Làm ông vua mà không giữ được cái danh giá cho trọn vẹn, đến nỗi phải cởi trần ra trói mình lại, đi đến quì lạy ở trước cửa một người tướng của quân nghịch để cầu lấy cái phú quí cho một thân mình và một nhà mình, ấy là một người không biết liêm sỉ.

Đối với vua là nghịch thần, đối với nước là phản quốc, đối với cách ăn ở của loài người, là không có nhân phẩm ; một người như thế ai mà kính phục? Cho nên dẫu có lấy được giang sơn nhà Lê, dẫu có mượn được thế nhà Minh bênh vực mặc lòng, một cái cơ nghiệp dựng lên bởi sự gian ác hèn hạ như thế, thì không bao giờ bền chặt được. Cũng vì cớ ấy cho nên con cháu họ Lê lại trung hưng lên được.

3. HỌ NGUYỄN KHỞI NGHĨA GIÚP NHÀ LÊ. Khi Mạc Đăng Dung làm sự thoán đoạt thì các quan cựu thần trốn tránh đi cũng nhiều. Thủa ấy có người con ông Nguyễn Hoằng Dụ 阮 弘 裕, tên là Nguyễn Kim 阮 淦 (hay là Nguyễn Hoằng Kim)[1] làm quan Hữu vệ Điện tiền Tướng quân An thanh hầu 右 衛 殿 前 將 軍 安 清 侯, trốn sang Ai Lao. Vua nước ấy là Xạ Đẩu 乍 斗 cho đến xứ Sầm Châu 岑 州 (thuộc Trấn Man phủ, đất Thanh Hóa). Ông Nguyễn Kim đến ở Sầm Châu rồi cho người đi tìm con cháu nhà Lê để đồ sự khôi phục. Đến năm Quí Tị (1532) tìm được một người con rốt vua Chiêu Tông tên là Duy Ninh 維 寧 lập lên làm vua, tức là Trang Tông 莊 宗.

Khi ấy lại có một người tướng giỏi tên là Trịnh Kiểm 鄭 檢, ở làng Sóc Sơn, huyện Vĩnh Lộc, phủ Quảng Hóa. Ông Nguyễn Kim thấy người có tài, gả con gái là Ngọc Bảo cho, để cùng ra sức giúp nhà Lê, dứt nhà Mạc.

Vua tôi nhà Lê nương náu ở Sầm Châu để chiêu tập quân sĩ, mãi đến năm Canh Tí (1540), ông Nguyễn Kim mới đem quân về đánh Nghệ An. Năm Nhâm Dần (1542) Trang Tông mới cất quân về đánh Thanh Hóa và Nghệ An, qua năm sau (1543) thì thu phục được đất Tây Đô, quan Tổng trấn nhà Mạc là Dương Chấp Nhất 楊 執 一 ra hàng.

4. QUYỀN VỀ HỌ TRỊNH. Năm Ất Tị (1545) ông Nguyễn Kim đem quân tiến lên đánh Sơn Nam, đi đến huyện Yên Mô, bị Dương Chấp Nhất là hàng tướng nhà Mạc đánh thuốc độc chết. Những binh quyền giao cả lại cho con rể là Trịnh Kiểm.

Trịnh Kiểm rút quân về Thanh Hóa, lập hành điện ở đồn Vạn Lại (thuộc huyện Thụy Nguyên, Thanh Hóa) để cho vua ở, rồi chiêu mộ những kẻ hào kiệt, luyện tập quân sĩ, tích trữ lương thảo để lo việc đánh họ Mạc.
Bấy giờ có những người danh sĩ như là các ông Phùng Khắc Khoan 馮 克 寬 (tức là trạng Bùng), ông Lương hữu Khánh 梁 有 慶 đều vào giúp nhà Lê. Giang sơn bấy giờ chia làm hai: từ Thanh Hóa trở vào thuộc nhà Lê, làm Nam Triều ; từ Sơn Nam trở ra thuộc về họ Mạc, làm Bắc triều.

Năm Bính Ngọ (1546) Mạc Phúc Hải mất, truyền ngôi lại cho con là Mạc Phúc Nguyên 莫 福 源, niên hiệu Vĩnh Định.

Năm Mậu Thân (1548) vua Trang Tông mất, Trịnh Kiểm lập Thái tử tên là Duy Huyên 維 暄 lên làm vua, được 8 năm thì mất, tức là Trung Tông.
Vua Trung Tông mất không có con, mà bấy giờ dòng dõi họ Lê cũng không có ai, việc binh quyền thì ở trong tay Trịnh Kiểm cả.

Tục truyền rằng Trịnh Kiểm đã lưỡng lự muốn tự xưng làm vua, nhưng còn chưa dám định hẳn bề nào, các quan cũng không ai biết làm thế nào cho phải. Sau Trịnh Kiểm cho người đi lẻn ra Hải Dương hỏi ông Nguyễn Bỉnh Khiêm 阮秉謙[2], tức là trạng Trình, xem nên làm thế nào.

Ông Nguyễn Bỉnh Khiêm không nói gì cả, chỉ ngảnh lại bảo đầy tớ rằng : "Năm nay mất mùa, thóc giống không tốt, chúng mày nên tìm giống cũ mà gieo mạ". Nói rồi lại sai đầy tớ ra bảo tiểu quét dọn chùa và đốt hương, để ông ra chơi chùa, rồi bảo tiểu rằng: "Giữ chùa thờ Phật thì ăn oản".

Sứ giả về kể chuyện lại cho Trịnh Kiểm nghe. Trịnh Kiểm hiểu ý, mới cho người đi tìm con cháu họ Lê. Sau tìm được người cháu huyền tôn ông Lê Trừ 黎 除, là anh vua Thái tổ, tên là Duy Bang 維 邦, ở làng Bố Vệ, huyện Đông Sơn, rước về lập lên làm vua.

Bấy giờ nhà Lê thì lo đánh họ Mạc để khôi phục lại đất Đông đô, nhà Mạc thì muốn trừ họ Lê để nhẤt thống thiên hạ. Nhưng từ khi ông Nguyễn Kim mất rồi, và trong mấy năm về đời vua Trung Tông, Trịnh Kiểm cứ giữ thế thủ ở đất Thanh Hóa, để sửa sang việc binh lương, đợi ngày ra đánh họ Mạc.
Nhà Mạc sai Mạc Kính Điển 莫 敬 典, là chú Mạc Phúc Nguyên cầm quân đi đánh họ Lê.

Mạc Kính Điển đem binh vào đánh Thanh Hóa cả thảy kể hơn mười phen, phen nào cũng phải thua trở về, Trịnh Kiểm cũng ra đánh Sơn Nam kể vừa 6 lần, nhưng không có lần nào được toàn thắng. Chỉ có năm Kỷ Mùi (1559) Trịnh Kiểm đem 6 vạn quân ra đánh mặt Bắc, đã lấy được những tỉnh Sơn Tây, Hưng Hóa, Thái Nguyên, Kinh Bắc, Lạng Sơn, và các huyện ở mặt Hải Dương, tưởng đã sắp thành công, nhưng lại bị Mạc Kính Điển đem một đạo quân đi đường bộ vào đánh Thanh Hóa nguy cấp lắm, Trịnh Kiểm lại phải bỏ miền Bắc về giữ đất Tây Đô. Thành ra hai bên cứ giữ nhau mãi: nhà Lê tuy đã trung hưng, nhưng giang sơn vẫn chưa thu lại được như cũ, mà nhà Mạc có làm vua, thì cũng chỉ làm vua ở miền Bắc mà thôi.

Năm Tân Dậu (1561) vua nhà Mạc là Phúc Nguyên mất, con là Mạc Mậu Hợp 莫 茂 洽 lên nối ngôi làm vua.

Việc tranh chiến vẫn cứ như trước: khi thì Trịnh Kiểm ra đánh Sơn Nam, khi thì Mạc Kính Điển vào đánh Thanh Hóa, hai bên không bên nào được hẳn.

5. TRỊNH TÙNG THỐNG LĨNH BINH QUYỀN. Năm Canh Ngọ (1570) Trịnh Kiểm mất, trao quyền lại cho con trưởng là Trịnh Cối 鄭 檜 để lo việc đánh dẹp. Nhưng Trịnh Cối hay say đắm tửu sắc, tướng sĩ không mấy người phục ; lại có em là Trịnh Tùng 鄭 松 ý muốn cướp quyền của anh, bèn cùng với bọn Lê Cập Đệ 黎 及 第, Trịnh Bách 鄭 柏 rước vua về đồn Vạn Lại, rồi chia quân ra chống với Trịnh Cối.

Đương khi hai anh em họ Trịnh đánh nhau, thì Mạc Kính Điển lại đem hơn 10 vạn quân vào đánh Thanh Hóa, Trịnh Cối liệu thế địch không nổi, bèn đem quân về hàng họ Mạc, được giữ quan tước như cũ. Quân nhà Mạc thừa thế tiến lên đến sông Mã Giang, tràn sang đóng ở đất Hà Trung, rồi đến vây đánh An Trường (thuộc huyện Thụy Nguyên) là chỗ vua nhà Lê đóng.

Bấy giờ vua Anh Tông về ở Đông sơn, phong cho Trịnh Tùng làm Tả thừa tướng, tiết chế chư quân, để chống giữ với quân nhà Mạc. Trịnh Tùng sai các tướng giữ mọi nơi rất là chắc chắn. Mạc Kính Điển đánh mãi không được, lâu ngày hết lương phải rút quân về Bắc.

Quân nhà Mạc rút về rồi, vua phong cho Trịnh Tùng làm Thái úy Trưởng quốc công 太 尉 長 國 公, và thăng thưởng cho các tướng sĩ. Lại sai ông Phùng Khắc Khoan đi chiêu tập những hoang dân ở Thanh Hóa về yên nghiệp làm ăn, và chỉnh đốn việc Chính trị lại.

Bấy giờ việc gì cũng do Trịnh Tùng quyết đoán cả, uy quyền hống hách, vua cũng lấy làm lo. Lê cập Đệ 黎 及 第 thấy vậy, mưu với vua để trừ họ Trịnh, nhưng Trịnh Tùng biết ý dùng mưu giết Cập Đệ, vua Anh Tông biết sự không thành, lo sợ lắm, bèn cùng với bốn hoàng tử chạy vào Nghệ An.

Trịnh Tùng thấy vua xuất ngoại rồi, bèn cho người đi rước hoàng tử thứ năm là Duy Đàm 維 潭, ở làng Quảng Thi, huyện Thụy Nguyên về làm vua, rồi sai Nguyễn Hữu Liêu 阮 有 僚 đem binh đi đuổi theo vua Anh Tông.

Anh Tông vào đến đất Nghệ An, thấy quân đuổi đến, vội vàng ẩn vào trong vườn mía, nhưng bị Hữu Liêu tìm thấy đưa về, đến huyện Lôi Dương thì Trịnh Tùng sai người đến giết đi, rồi nói rằng vua thắt cổ chết.

Trịnh Tùng giết vua Anh Tông rồi, thăng thưởng cho những người đồng đảng với mình, và chia quân ra phòng giữ các nơi để chống với quân nhà Mạc.
Từ năm Quí Dậu (1573) cho đến năm Quí Mùi (1583) vừa 10 năm, Trịnh Tùng cứ giữ vững đất Thanh Hóa, Nghệ An, để cho quân nhà Mạc vào đánh phải hao binh tổn tướng. Trong bấy nhiêu năm, tướng nhà Mạc là Mạc Kính Điển 莫 敬 典, Nguyễn Quyện 阮 倦, và Mạc Ngọc Liễn 莫 玉 璉, khi thì vào đánh Thanh Hóa, khi thì vào đánh cả mặt Thanh và mặt Nghệ, nhưng mà không bao giờ thành công, phen nào cũng được một vài trận rồi lại thua, phải rút quân về.

Từ năm Ất mão (1579) trở đi, Mạc Kính Điển mất rồi, Mạc đôn Nhượng 莫 敦 讓 đem binh vào đánh họ Lê, nhưng cũng không được trận nào.

6. KHÔI PHỤC THÀNH THĂNG LONG. Đến năm Quí Mùi (1583) Trịnh Tùng xem thế mình đã mạnh, mới cử binh mã ra đánh Sơn Nam lấy được thóc gạo đem về. Từ đó về sau năm nào cũng ra đánh, bắt quân nhà Mạc phải đổi thế công ra thế thủ. Và nhà Mạc thấy thế nhà Lê một ngày một mạnh, bèn bắt quân dân đắp ba từng lũy, đào ba lần hào ở ngoài thành Đại la để làm kế thủ bị.

Quân nhà Lê ra đánh trận nào được trận ấy, Trịnh Tùng bèn quyết ý cử đại binh ra đánh Thăng Long.

Năm Tân Mão (1591) Trịnh Tùng sai Diễn quận công Trịnh Văn Hải 演 郡 公 鄭 文 海, Thái quận công Nguyễn Thất Lý 太 郡 公 阮 七 里 đem binh Trấn thủ các cửa bể và các nơi hiểm yếu. Sai Thọ quận công Lê Hòa 壽 郡 公 黎 和 ở lại giữ ngự dinh và cả địa hạt Thanh Hóa. Phòng bị đâu đó rồi, bèn đem hơn 5 vạn quân chia ra làm 5 đội, sai quan Thái phó Nguyễn Hữu Liêu 太 傅 阮 有 僚, quan Thái úy Hoàng Đình Ái 太 尉 黄 廷 愛, Lân quận công Hà thế Lộc 麟 郡 公 何 世 禄, Thế quận công Ngô Cảnh Hữu 世 郡 公 吳 景 祐, mỗi người lĩnh một đội, còn Trịnh Tùng tự lĩnh 2 vạn quân ra cửa Thiên Quan (Ninh Bình), qua núi Yên Mã (ở huyện An Sơn) đất Tân Phong (tức là Tiên Phong) rồi kéo về đóng ở Tốt Lâm(?).

Vua nhà Mạc là Mạc Mậu Hợp cũng điều động tất cả quân bốn vệ và quân năm phủ được hơn 10 vạn, sai Mạc Ngọc Liễn và Nguyễn Quyện lĩnh hai đạo đi làm tả hữu dực, Mậu Hợp tự dẫn trung quân đến đóng đối trận với quân Trịnh Tùng.

Trịnh Tùng thấy quân Mạc đã đến, bèn tự mình dốc tướng sĩ thề đánh cho được giặc để báo thù. Quân họ Trịnh đánh rất hăng, quân nhà Mạc chống không nổi, thua to, chết đến hàng vạn người. Mạc Mậu Hợp bỏ chạy. Quân họ Trịnh thừa thế đuổi tràn gần đến thành Thăng Long. Nhưng vừa đến tết Nguyên đán, cho nên Trịnh Tùng đình chiến lại cho quân sĩ nghỉ ngơi ăn tết. Qua sang tháng giêng năm Nhâm Thìn (1592) Trịnh Tùng lập đàn tế trời đất và các vua nhà Lê rồi đặt ba điều ước để cấm quân sĩ.

Không được vào nhà dân mà lấy đồ ăn và củi đuốc.
Không được cướp lấy của cải và chặt lấy cây cối.
Không được dâm hiếp đàn bà con gái, và không được vì tư thù mà giết người.
Ai phạm ba điều ấy thì cứ theo quân pháp mà trị. Đoạn rồi, tiến quân lên đánh Thăng Long thành.

Mạc Mậu Hợp thấy quân nhà Lê lại tiến lên, bèn sai Mạc Ngọc Liễn 莫 玉 璉, Bùi văn Khuê 裴 文 奎, Nguyễn Quyện 阮 倦 và Trần bách Niên 陳 百 年 ở lại giữ thành Thăng Long, rồi đem quân sang sông Nhị Hà về đóng ở làng Thổ Khối 土 塊.

Trịnh Tùng sai tướng chia quân vây đánh các cửa thành. Quân nhà Mạc giữ không nổi, ba tầng lũy đều phải phá cả, bọn Mạc Ngọc Liễn, Bùi văn Khuê phải bỏ thành mà chạy, Nguyễn Quyện thì phải bắt.

Trịnh Tùng lấy được thành Thăng Long rồi, bắt quân phá những hào lũy đi, sau phẳng ra làm bình địa, rồi về Thanh Hóa đem tin thắng trận cho vua biết.

Sử không nói rõ tại làm sao Trịnh Tùng đã lấy được Thăng Long mà không đánh rấn đi, lại bỏ về Thanh Hóa. Có lẽ là tại quân họ Trịnh tuy thắng trận, nhưng tướng sĩ đều mỏi mệt cả, vả lại thế họ Mạc hãy còn mạnh, ở lại giữ không nổi, cho nên phải bỏ mà về.

Trịnh Tùng đã bỏ Thăng Long về Thanh Hóa, nhưng Mậu Hợp không biết nhân lấy dịp ấy mà sửa sang việc võ bị, chỉnh đốn việc Chính trị, lại cứ say đắm tửu sắc, bạc đãi các tướng sĩ, đến nỗi công việc hỏng nát, thân mình bị hại.

Bấy giờ Bùi Văn Khuê có người vợ tên là Nguyễn Thị 阮 氏 nhan sắc hơn người, Mạc Mậu Hợp muốn giết Văn Khuê đi để lấy Nguyễn Thị làm vợ.
Văn Khuê biết ý đem vợ vào ở huyện Gia Viễn (thuộc Ninh Bình). Mậu Hợp cho quân vào bắt. Văn Khuê phải xin về hàng với Trịnh Tùng.

7. NHÀ MẠC MẤT NGÔI. Trịnh Tùng được Văn Khuê về hàng, mừng lắm, liền sai Hoàng Đình Ái ra đón Văn Khuê rồi đem đi làm tiền đội, tự mình lại đem đại binh trở ra Tràng An, gặp quân nhà Mạc ở sông Thiên Phái (ở về cuối huyện Ý Yên và huyện Phong Doanh, tỉnh Nam Định), đánh nhau một trận, lấy được 70 chiếc thuyền. Tướng nhà Mạc là Trần Bách Niên về hàng.
Quân Trịnh Tùng kéo ra Bình Lục, sang Thanh Oai đóng ở bãi Tinh Thần (bây giờ là xã Thanh Thần ở huyện Thanh Oai) rồi tiến lên đến sông Hát Giang, cửa sông Đáy ra sông Hồng Hà, gặp tướng nhà Mạc là Mạc Ngọc Liễn, đánh đuổi một trận lấy được chiến thuyền kể hằng nghìn chiếc.

Mạc Mậu Hợp được tin quân mình thua to, bỏ thành Thăng Long chạy sang Hải Dương về đóng ở Kim Thành 金 城 thuộc Hải Dương.

Trịnh Tùng ra đến Thăng Long, rồi sai Nguyễn Thất Lý, Bùi Văn Khuê và Trần Bách Niên sang đánh Mậu Hợp ở Kim Thành, lấy được vàng bạc của cải nhiều lắm, và bắt được mẹ Mậu Hợp đem về.

Mạc Mậu Hợp thấy quân mình thua luôn, bèn giao quyền Chính trị cho con là Mạc Toàn 莫 全 rồi tự mình làm tướng đem quân đi đánh.

Bấy giờ quan nhà Mạc là bọn Đỗ Uông 杜 汪, Ngô Tạo 吳 慥, cả thảy 17 người về hàng nhà Lê.

Trịnh Tùng sang đóng quân ở huyện Vĩnh Lại, rồi sai Phạm Văn Khoái 范 文 快 đem quân đi đuổi đánh Mậu Hợp ở huyện Yên Dũng và huyện Vũ Ninh (nay là Vũ Giang). Mạc Mậu Hợp phải bỏ thuyền chạy lên bộ, vào ẩn trong cái chùa ở huyện Phượng Nhỡn. Văn Khoái đuổi đến đấy, có người chỉ dẫn bắt được đem về Thăng Long, làm tội sống ba ngày, rồi chém đầu đem vào bêu ở trong Thanh Hóa.

Bấy giờ có con Mạc Kính Điển là Mạc Kính Chỉ 莫 敬 止 ở đất Đông Triều biết tin Mạc Mậu Hợp đã bị bắt, bèn tự lập làm vua, đóng ở huyện Thanh Lâm. Con cháu họ Mạc hơn 100 người và các quan văn võ đều về đấy cả, rồi treo bảng chiêu mộ quân sĩ, chẳng bao lâu được sáu bảy vạn người. Mạc Toàn là con Mạc Mậu Hợp cũng theo về với Mạc Kính Chỉ.

Trịnh Tùng thấy Kính Chỉ lại nổi lên, thanh thế to lắm, quan quân đánh mãi không được, bèn đem quân sang đánh ở huyện Cẩm Giang và huyện Thanh Lâm, bắt được Kính Chỉ và con cháu họ Mạc cùng các quan cả thảy hơn 60 người.

Trịnh Tùng đánh được trận ấy, rồi về Thăng Long, sai quan vào rước vua Thế Tông ra Đông đô, mở triều và thăng thưởng cho các tướng sĩ.

Năm sau, tướng nhà Mạc là Mạc Ngọc Liễn tìm được một người con Mạc Kính Điển là Mạc Kính Cung 莫 敬 恭 lập lên làm vua, chiếm giữ châu Yên Bác ở đất Lạng Sơn để làm căn bản. Nhưng chẳng bao lâu quan Thái úy là Hoàng Đình Ái đem binh lên đánh. Mạc Kính Cung và Mạc Ngọc Liễn phải chạy sang Long Châu. Ít lâu Ngọc Liễn chết có để thư lại dặn Kính Cung rằng: "Nay họ Lê lại dấy lên được, ấy là số trời đã định; còn dân ta thì có tội gì, mà ta nỡ để khổ sở mãi về việc chiến tranh? Vậy ta nên đành phận lánh mình ở nước ngoài, chứ đừng có đem lòng cạnh tranh mà lại mời người Tàu sang làm hại dân nước mình."

Trung hậu thay, mấy lời dạy lại của Mạc Ngọc Liễn! Chỉ tiếc vì họ Mạc không ai chịu theo!

Từ đó nhà Mạc mất ngôi làm vua, ngày sau tuy Mạc Kính Cung nhờ có nhà Minh bênh vực được về ở đất Cao Bằng, nhưng cũng là ở một chỗ nhỏ mọn gần chỗ biên thùy mà thôi.

Nhà Mạc làm vua từ Mạc Đăng Dung cho đến Mạc Mậu Hợp là từ năm Đinh Hợi (1527) đến năm Nhâm Thìn (1592) kể vừa được 65 năm.

Trịnh Tùng tuy đã lập được công to: dứt được nhà Mạc, lấy lại được đất Đông đô, nhưng nhà Minh vẫn có ý bênh nhà Mạc không chịu nhận nhà Lê. Và con cháu họ Mạc hãy còn nhiều; nay xưng vương chỗ này, mai khởi loạn chỗ khác, cho nên Trịnh Tùng phải một mặt dùng trí mà giữ cho nhà Minh khỏi quấy nhiễu, và một mặt dùng lực mà đánh dẹp dư đảng họ Mạc.

8. VIỆC NHÀ HẬU LÊ GIAO THIỆP VỚI NHÀ MINH. Khi Trịnh Tùng đã thu phục được thành Thăng Long rồi, người nhà Mạc sang kêu với vua nhà Minh rằng họ Trịnh nổi lên tranh ngôi, chứ không phải con cháu nhà Lê.
Vua nhà Minh sai quan đến Nam Quan khám xét việc ấy.

Tháng 3 năm Bính Thân (1596) vua Thế Tông sai quan Hộ bộ Thượng thư là Đỗ Uông 杜 汪 và quan Đô ngự sử là Nguyễn Văn Giai 阮 文 階 lên Nam Quan tếp quan Tàu. Sau lại sai hai ông hoàng thân là Lê Cánh 黎 梗, Lê Lựu 黎 榴 cùng với quan Công bộ tả thị lang là Phùng Khắc Khoan 馮 克 寬 đem 10 người kỳ mục, 100 cân vàng, 1.000 cân bạc, cái ấn An Nam Đô thống sứ của nhà Mạc và cái ấn An Nam quốc vương của vua nhà Lê ngày trước, sang cho quan nhà Minh khám. Nhưng quan nhà Minh lại bắt vua Thế Tông phải thân hành sang hội ở cửa Nam Quan.

Trịnh Tùng sai Hoàng Đình Ái 黄 廷 愛, Nguyễn Hữu Liêu 阮 有 僚 đem một vạn quân đi hộ giá, đưa vua sang phó hội. Sang đến nơi, quan nhà Minh lại đòi phải nộp người vàng và ấn vàng như tích cũ, rồi không chịu đến hội. Vua chờ lâu, không xong việc lại phải trở về.

Đến tháng tư năm sau, sứ nhà Minh lại sang mời vua Thế Tông lên hội ở Nam Quan. Triều đình sai quan Thái úy Hoàng Đình Ái đem 5 vạn quân đi hộ giá sang hội ở Nam Quan.

Đến khi xa giá về, Trịnh Tùng đem các quan đi đón mừng rồi sai Công bộ tả thị lang Phùng Khắc Khoan 馮 克 寬 làm Chánh sứ, quan Thái Thường tự khanh Nguyễn Nhân Thiệm 阮 仁 贍 làm phó sứ, đem đồ lễ sang Yên Kinh cống nhà Minh và xin phong.

Vua nhà Minh chỉ phong cho vua Thế Tông làm An Nam Đô thống sứ. Ông Phùng Khắc Khoan dâng sớ tâu rằng: "Đô thống sứ là chức cũ của họ Mạc, chứ vua nước Nam là dòng dõi họ Lê, mà phong cho chức ấy thì không xứng đáng". Vua nhà Minh giả lời rằng: Vẫn biết họ Lê không ví như họ Mạc, nhưng lúc đầu mới phong, hãy tạm cho chức ấy, rồi về sau sẽ phong vương.

Ông Phùng Khắc Khoan phải chịu mà về. Từ đó nhà Minh với nhà Lê lại thông sứ như trước.

9. CON CHÁU NHÀ MẠC Ở CAO BẰNG. Từ khi Mạc Mậu Hợp và Mạc Kính Chỉ phải bắt rồi, con cháu họ Mạc ẩn ở các nơi để mong đường khôi phục. Bấy giờ có Mạc Kính Chương 莫 敬 章 xưng làm Tráng Vương 壯 王, chiếm giữ từ huyện Đông Triều cho đến đất Yên Quảng.

Năm Bính Thân (1596) Trịnh Tùng sai quan Trấn thủ Hải Dương là Phan Ngạn 潘 彥 đánh bắt được Kính Chương.

Lại có ngươi Mạc Kính Dụng 莫 敬 用 là con Mạc Kính Chi chiếm giữ đất Yên Bắc (Lạng Sơn) xưng làm Uy Vương 威 王, nhưng cũng chẳng bao lâu bị quân họ Trịnh bắt được.

Còn Mạc Kính Cung 莫 敬 恭 trước đã chạy sang ở Long Châu, sau lại về cùng với đảng mình đánh phá ở đất Cao Bằng và đất Lạng Sơn. Trịnh Tùng sai quan lên đuổi đánh, nhưng Mạc Kính Cung sang kêu với nhà Minh, vua nhà Minh cho đưa thư sang bắt nhà Lê phải để đất Cao Bằng cho con cháu họ Mạc.

Nhà Lê bất đắc dĩ phải để đất Cao Bằng cho họ Mạc ở.

Việt Nam Sử Lược Q2  Bd02

1. Xem sách Việt Nam khai quốc chí truyện, thì ông Nguyễn Kim tức là ông Nguyễn Hoằng Kim, là con ông Nguyễn Hoằng Dụ, cháu ông Nguyễn Văn Lang, đều làm quan nhà Lê cả.
2. Ông Nguyễn Bỉnh Khiêm làm quan nhà Mạc, được phong là Trình quốc công cho nên mới gọi là trạng Trình, sau về trí sĩ ở làng Trung An, huyện Vĩnh Lại, tỉnh Hải Dương

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 04, 2012 9:52 am

CHƯƠNG III
TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH
(1527-1592)
1. Họ Trịnh xưng chúa miền Bắc
2. Họ Nguyễn xưng chúa miền Nam


1. HỌ TRỊNH XƯNG CHÚA MIỀN BẮC. Từ khi Trịnh Tùng 鄭 松 dứt được họ Mạc, thu giang sơn lại cho nhà Lê rồi, mỗi ngày một kiêu hãnh, chiếm giữ lấy quyền chính trị, và lại hà hiếp nhà vua. Họ Nguyễn ở trong Thuận Hóa 順 化 thấy họ Trịnh chuyên quyền, cũng tự xưng độc lập ở miền Nam, làm thành ra Nam Bắc đôi nơi và gây nên sự chiến tranh rất là tàn hại cho nước nhà.

Năm Kỷ Hợi (1599) đời vua Thế Tông nhà Lê, Trịnh Tùng thu xếp xong việc thông sứ với nhà Minh, và đã chịu nhường đất Cao Bằng cho con cháu nhà Mạc rồi, trong nước đã yên dần, bèn tự xưng làm Đô nguyên súy Tổng quốc chính Thượng phu Bình an vương 都 元 帥 總 國 政 尚 父 平 安 王, rồi định lệ cấp bổng cho vua được thu thuế 1.000 xã, gọi là lộc thượng tiến 上 進 祿, cấp cho vua 5.000 lính để làm quân túc vệ. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lính, trị dân, đều thuộc về quyền họ Trịnh cả. Chỉ có khi nào thiết triều hay là tiếp sứ thì mới cần đến vua mà thôi.

Từ đó về sau, họ Trịnh cứ thế tập làm vương, tục gọi là chúa Trịnh.

Uy quyền họ Trịnh bấy giờ hống hách như thế và các quan lại theo về họ Trịnh cả. Giả sử Trịnh Tùng có muốn dứt nhà Lê đi mà làm vua, thì cũng không khó gì. Tuy vậy mà Trịnh Tùng không dám làm, là tại sao? Tại lẽ rằng ở phía Bắc sợ có nhà Minh sinh sự lôi thôi, lại có họ Mạc còn giữ đất Cao Bằng, nhỡ có làm điều gì phản trắc, thì e quân nghịch nổi lên lấy phù Lê thảo Trịnh làm cớ.

Và chăng mặt Nam còn có họ Nguyễn, thế lực cũng chẳng kém hèn gì, mà lại có ý độc lập để tranh quyền với họ Trịnh. Chi bằng không lấy nước cũng như lấy nước, không làm vua mà lại hơn vua. Và bao giờ có phải đi đánh dẹp nơi nào, vẫn lấy lệnh thiên tử mà sai khiến mọi người, không ai bẻ bắt gì được. Bởi thế cho nên họ Trịnh đành chịu ngôi thứ nhì trong nước mà giữ quyền cả nước.

2. HỌ NGUYỄN XƯNG CHÚA MIỀN NAM. Nguyên khi xưa ông Nguyễn Kim 阮 淦 khởi nghĩa giúp nhà Lê đánh nhà Mạc đã lấy được đất Thanh, Nghệ rồi, sau đem quân ra đánh Sơn Nam 山 南 bị hàng tướng nhà Mạc là Dương Chấp Nhất 楊 執 一 đánh thuốc độc chết, binh quyền giao cả lại cho rể là Trịnh Kiểm 鄭 檢 để đánh giặc.

Ông Nguyễn Kim có hai người con là Nguyễn Uông 阮 汪 và Nguyễn Hoàng 阮 潢 cũng làm tướng lập được nhiều công. Người anh là Nguyễn Uông được phong là Lang quận công 郎 郡 公, người em là Nguyễn Hoàng được phong là Thái úy Đoan quận công 端 郡 公.

Nhưng vì Trịnh Kiểm sợ họ Nguyễn tranh mất quyền mình, bèn kiếm chuyện mà giết Nguyễn Uông đi. Còn Nguyễn Hoàng cũng sợ Trịnh Kiểm có ý ám hại, chưa biết làm thế nào mới cho người ra Hải Dương hỏi ông Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông ấy bảo rằng: "Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân" nghĩa là một dãy Hoành Sơn[1] kia có thể yên thân được muôn đời.

Nguyễn Hoàng mới nói với chị là bà Ngọc Bảo 玉 寶 xin Trịnh Kiểm cho vào trấn phía Nam.

Năm Mậu Ngọ (1558) đời vua Anh Tông, Trịnh Kiểm mới tâu vua cho Nguyễn Hoàng vào trấn đất Thuận Hóa 順 化. Bấy giờ những người họ hàng ở huyện Tống Sơn 宋 山 cùng những quân lính ở đất Thanh, Nghệ nhiều người đưa cả vợ con theo đi. Nguyễn Hoàng vào đóng ở xã Ái Tử 愛 子 ( sau gọi là kho Cây Khế ), thuộc huyện Đăng Xương, tỉnh Quảng Trị.

Nguyễn Hoàng là một người khôn ngoan mà lại có lòng nhân đức, thu dùng hào kiệt, yên ủi nhân dân, cho nên lòng người ai cũng mến phục.

Đến năm Kỷ Tỵ ( 1569 ) ông ra chầu vua ở An Tràng 安 場. Qua năm sau Trịnh Kiểm gọi quan tổng binh ở Quảng Nam là Nguyễn Bá Quýnh 阮 伯 駉 về giữ đất Nghệ An, và lại cho ông vào trấn cả đất Thuận Hóa và đất Quảng Nam. Lệ mỗi năm phải nộp thuế là 400 cân bạc, 500 tấm lụa.

Năm Nhâm Thân (1572) nhân lúc Trịnh Kiểm mới mất, con là Trịnh Cối 鄭 檜 và Trịnh Tùng 鄭 松 đánh nhau. nhà Mạc đem quân vào đánh Thanh Hóa và sai tướng là Lập Bạo 立 暴 đem một toán quân đi 60 chiếc thuyền, bởi đường hải đạo kéo vào đóng ở làng Hồ Xá 胡 舍 và ở làng Lạng Uyển 閬 宛 ( thuộc huyện Minh Linh ) để đánh Nguyễn Hoàng.

Ông mới sai một người con gái đẹp là Ngô thị 吳 氏 giả làm cách đưa vàng bạc sang nói với Lập Bạo xin cầu hòa. Lập Bạo mừng rỡ, không phòng giữ gì cả, bị quân họ Nguyễn đánh lẻn, bắt được giết đi, và đánh tan quân nhà Mạc.

Năm Quí Tị (1593) Trịnh Tùng đã lấy được thành Thăng Long, bắt được Mạc mậu Hợp, nhưng mà đảng nhà Mạc còn nhiều, phải đánh dẹp nhiều nơi, Nguyễn Hoàng đưa quân binh và súng ống ra Đông đô, ở hằng 8 năm, giúp Trịnh Tùng để đánh họ Mạc, lập được nhiều công to. Nhưng mà Trịnh Tùng vẫn có ý ghen ghét không muốn cho ngài về Thuận Hóa, mà ngài cũng chưa có dịp gì mà về được.

Năm Canh Tý (1600) nhân vì họ Trịnh kiêu hãnh quá, các quan có nhiều người không phục; bọn Phan Ngạn 潘 彥, Ngô Đình Hàm 吳 廷 鹹, Bùi văn Khuê 裴 文 奎 khởi binh chống lại với họ Trịnh ở cửa Đại An ( thuộc Nam Định ), Nguyễn Hoàng mới đem bản bộ tướng sĩ giả cách nói đi đánh giặc, rồi theo đường hải đạo về Thuận Hóa.

Nguyễn Hoàng về Thuận Hóa rồi, sợ họ Trịnh nghi ngờ, bèn đem người con gái là bà Ngọc Tú 玉 秀 gả cho Trịnh Tráng 鄭 梉 là con trai Trịnh Tùng. Ngài ở giữ đất Thuận Hóa, cho người con thứ sáu vào trấn đất Quảng Nam dựng ra kho tàng, tích trữ lương thực.

Từ đấy trở đi, Nam Bắc phân biệt, bề ngoài thì làm ra bộ hòa hiếu, nhưng bề trong thì vẫn lo việc phòng bị để chống cự với nhau.

NƯỚC NAM VÀO ĐỜI CHÚA TRỊNH VÀ CHÚA NGUYỄN

Việt Nam Sử Lược Q2  Bd03n

1.Núi Hoành Sơn là núi Đèo Ngang ở tỉnh Quảng Bình
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 04, 2012 10:14 am

CHƯƠNG IV
SỰ CHIẾN-TRANH
(1527-1592)
1. Họ Trịnh đánh họ Mạc ở Cao Bằng
2. Nhà Thanh dấy nghiệp
3. Tình thế họ Nguyễn ở miền Nam
4. Đánh nhau lần thứ nhất
5. Đánh nhau lần thứ hai
6. Đánh nhau lần thứ ba
7. Đánh nhau lần thứ tư
8. Đánh nhau lần thứ năm
9. Đánh nhau lần thứ sáu
10. Đánh nhau lần thứ bảy


1. HỌ TRỊNH ĐÁNH HỌ MẠC Ở CAO BẰNG. Năm Kỷ hợi (1599), vua Thế Tông mất, Trịnh Tùng cùng với các quan triều thần lập hoàng tử là Duy Tân 維 新 lên làm vua, tức là vua Kính Tông 敬 宗. Qua năm sau (1600) bọn Phan Ngạn, Ngô Đình Hàm và Bùi Văn Khuê nổi loạn ở cửa Đại An. Trịnh Tùng ở Thăng Long sợ bốn mặt thụ địch, bèn rước vua vào Thanh Hóa.

Đảng họ Mạc thấy thành Thăng Long bỏ không, bèn rước bà thứ mẫu của Mậu Hợp là Bùi Thị 裴 氏 về tôn lên làm quốc mẫu, rồi cho người lên đón Mạc Kính Cung ở đất Cao Bằng.

Phan Ngạn và Bùi Văn Khuê lại nghi ngờ nhau rồi giết lẫn nhau, còn Ngô Đình Hàm thì về giúp nhà Mạc.

Trịnh Tùng đem Kính Tông vào Thanh Hóa rồi thu xếp ra lấy lại Thăng Long, nhưng còn sợ mặt Thuận Hóa có biến chăng, bèn sai quan vào ủy dụ Nguyễn Hoàng; đoạn rồi đem thủy bộ đại quân ra Bắc, đánh bắt được Bùi Thị giết đi, còn Mạc Kính Cung 莫 敬 恭 bỏ chạy sang Kim Thành ở Hải Dương, sau thấy đảng của mình thua cả, lại bỏ Kim Thành chạy lên Cao Bằng.

Trịnh Tùng lấy lại Thăng Long rồi sai quan vào rước vua ra, và sai các tướng đi tiễu trừ đảng họ Mạc ở mặt Thái Nguyên, Lạng Sơn và Yên Quang.
Trịnh Tùng càng ngày càng kiêu hãnh quá, vua cũng không chịu được, lại nhân họ Trịnh có con là Trịnh Xuân 鄭 椿 muốn ganh quyền với người con trưởng là Trịnh Tráng 鄭 梉, vua Kính Tông mới mưu với Trịnh Xuân để giết Trịnh Tùng, nhưng chẳng may sự không thành. Trịnh Tùng bức vua phải thắt cổ chết, và bắt Trịnh Xuân giam mấy tháng rồi tha.

Trịnh Tùng giết vua Kính Tông rồi, lập Hoàng tử là Duy Kỳ lên làm vua, tức là vua Thần Tông. Năm Quí Hợi (1623) Trịnh Tùng đau, hội các quan lại giao binh quyền cho con là Trịnh Tráng 鄭 梉, và cho Trịnh Xuân 鄭 椿 làm phó.

Trịnh Xuân không bằng lòng, đem binh làm loạn, đốt phá kinh thành, Trịnh Tùng thấy biến, chạy về xã Hoàng Mai, vào nhà Trịnh Đỗ 鄭 杜, rồi cho gọi Trịnh Xuân đến bắt giết đi. Được mấy hôm Trịnh Tùng mất ở chùa Thanh Xuân, thuộc huyện Thanh Trì.

Trịnh Tráng lên nối nghiệp làm chúa. Nhưng vì đảng Trịnh Xuân còn làm loạn, cho nên mới đưa vua về Thanh Hóa. Vua phong cho Trịnh Tráng làm Thái úy Thanh quốc công 太 尉 清 國 公, tiết chế thủy bộ chư quân.

Bấy giờ có Mạc Kính Khoan 莫 敬 寬 là cháu Mạc Kính Cung xưng làm Khánh vương 慶 王 ở đất Thái Nguyên. Trước đã bị quân họ Trịnh đánh phá mấy trận, phải lên ẩn núp ở đất Cao Bằng, nay thấy người nhà họ Trịnh làm loạn, lại đem quân vào đóng ở làng Thổ Khối 土 塊, huyện Gia Lâm. Nhưng chẳng bao lâu Trịnh Tráng ở Thanh Hóa ra đánh. Kính Khoan lại phải chạy về Cao Bằng.

Trịnh Tráng dẹp yên đất Đông đô, lại vào rước vua ra, và tự xưng làm Nguyên súy, Thống quốc chính Thanh đô vương 元 帥, 統 國 政, 清 都 王, rồi sai con là Trịnh Kiều 鄭 橋 đem quân lên đánh Cao Bằng (Ất sửu 1625) bắt được Mạc Kính Cung đem về giết đi. Mạc Kính Khoan thì chạy sang Tàu, rồi cho người về dâng biểu xin hàng.

Triều đình phong cho Kính Khoan làm Thái úy Thông quốc công 太 尉 通 國 公 và cho giữ đất Cao Bằng theo lệ cống tiến.

2. NHÀ THANH DẤY NGHIỆP. Khi Trịnh Tráng ở An Nam ta mới lên nối nghiệp làm chúa và đang phải đánh dẹp họ Mạc ở đất Cao Bằng, thì ở bên Tàu nhà Minh mất nước.

Nguyên ở xứ đông bắc nước Tàu có một xứ gọi là Mãn Châu 滿 洲, có giống người Nữ Chân 女 真 ở. Về đời nhà Tống người Nữ Chân đã lập nên một nước lớn gọi là Kim 金, xưng đế được 120 năm, rồi bị nhà Nguyên lấy mất. Nhà Nguyên đặt Vạn hộ phủ để cai trị đất Mãn Châu.

Sau nhà Minh dứt được nhà Nguyên, tuy ở Mãn Châu nhà Minh có đặt vệ địa, nhưng mà người xứ ấy vẫn tự cai trị lấy.

Đất Mãn Châu bấy giờ chia làm bốn bộ:
Mãn Châu bộ 滿 洲 部 (thuộc về Kiến châu vệ địa)
Trường bạch bộ 長 白 部 (thuộc về Kiến châu vệ địa)
Đông hải bộ 東 海 部 (thuộc về Dạ nhân vệ địa)
Hỗ luân bộ 扈 倫 部 (thuộc về Hải tây vệ địa)

Về cuối đời nhà Minh, ở Trường bạch bộ có một người tên là Nỗ Nhĩ Cấp Xích 努 爾 哈 赤, tức là vua Thái tổ nhà Thanh, đánh lấy tất cả đất bốn bộ, đóng kinh đô ở đất Thẩm Dương 瀋 陽, là Thịnh Kinh bây giờ.

Nỗ Nhĩ Cấp Xích mất, con lên nối nghiệp tức là Thanh Thái Tông. Sau nhân được cái Truyền quốc tỉ của nước Tàu, Thái Tông mới cải quốc hiệu là Đại Thanh 大 清.

Con Thái Tông tên là Phúc Lâm 福 臨 lên làm vua, tức là Thanh Thế tổ, đánh lấy được cả đất Liêu Tây của nhà Minh.

Khi tướng nhà Minh là Ngô Tam Quế 吳 三 桂 đang chống với quân nhà Thanh ở Sơn hải quan thì Lý Tự Thành 李 自 成 nổi lên vây đánh Yên Kinh. Vua Trang Liệt nhà Minh gọi Ngô Tam Quế về cứu, nhưng về đến nửa đường, Tam Quế được tin Yên Kinh đã thất thủ, Trang Liệt-đế và Hoàng hậu đã bị giết, Tam Quế lại trở về Sơn hải quan 山 海 關.

Lý Tự Thành cho người gọi Tam Quế về hàng, Tam Quế không về. Tự Thành đem quân đến đánh Sơn hải quan. Tam Quế xin hàng nhà Thanh để lấy binh về đánh Tự Thành.

Lý Tự Thành đánh thua, phải bỏ Yên Kinh mà chạy, quân nhà Thanh vào giữ Yên Kinh rồi dời kinh sư về đó.

Các quan cựu thần nhà Minh lập Phúc vương 福 王 lên làm vua ở Nam Kinh, nhưng sau vì các tướng không hòa với nhau, Phúc vương phải ra hàng.
Phúc vương hàng Thanh rồi, Đường vương 唐 王 xưng đế ở Phúc Châu, chẳng bao lâu cũng bị bắt, phải nhịn ăn mà chết.

Dòng dõi nhà Minh là Quế vương 桂 王 xưng đế ở đất Triệu Khánh (thuộc tỉnh Quảng Tây) được mấy năm, bị quân nhà Thanh đến đánh, phải chạy sang Diến Điện. Vua Diến Điện bắt Quế vương nộp cho Ngô Tam Quế. Tam Quế đem giết đi. Từ đấy nhà Thanh nhất thống nước Tàu.

Khi Quế vương xưng đế ở đất Quảng Tây, có ý muốn nhờ An Nam cứu viện, cho nên mới phong cho vua Thần Tông nhà Lê làm An Nam quốc vương và phong cho Trịnh Tráng làm phó vương.

Khi ấy ở phía bắc nước Tàu đang loạn, họ Mạc thì đã về hàng, Trịnh Tráng mới nhân dịp quyết ý đi đánh họ Nguyễn ở phía nam.

3. TÌNH THẾ HỌ NGUYỄN Ở MIỀN NAM. Từ khi Nguyễn Hoàng 阮 潢 về Thuận Hóa rồi, bề ngoài tuy vẫn chưa ra mặt chống với họ Trịnh, nhưng bề trong thì hết sức lo sự phòng bị. Xem như năm Quí Sửu (1613), khi Nguyễn Hoàng sắp mất, gọi người con thứ 6 là Nguyễn Phúc Nguyên 阮 福 源 vào dặn rằng : "Đất Thuận, Quảng này bên bắc thì có núi Hoành Sơn 橫 山, sông Linh Giang, bên nam thì có núi Hải Vân và núi Bi Sơn thật là một nơi trời để cho người anh hùng dụng võ. Vậy ta phải thương yêu nhân dân, luyện tập quân sĩ để mà gây dựng cơ nghiệp về muôn đời". Xem lời ấy thì biết họ Nguyễn đã có ý muốn độc lập để chống với họ Trịnh.

Khi ở ngoài Bắc, Trịnh Tùng 鄭 松 mất, chúa Sãi là ông Nguyễn Phúc Nguyên bảo các quan rằng : "Ta muốn nhân dịp này mà ra đánh họ Trịnh, nhưng hiềm vì công việc chưa xong, vậy thì hãy sai người ra phúng điếu, trước là cho phải cái nghĩa hôn nhân với nhau, sau là nhân thể xem tình ý ngoài Bắc ra thế nào".

Bấy giờ ở miền Nam lại có những người tôi giỏi giúp rập như các ông Nguyễn Hữu Dật 阮 有 鎰, ông Đào Duy Từ 陶 維 慈 và ông Nguyễn Hữu Tiến 阮 有 進 đều là người có tài trí cả.

Nguyễn Hữu Dật 阮 有 鎰 là người làng Gia Miêu, huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hóa, học rộng, tài cao, và lại có tài hùng biện, đánh giặc giỏi, thật là một bậc văn võ kiêm toàn.

Đào Duy Từ 陶 維 慈 là người làng Hoa Trai, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa. Vì ông là con nhà xướng hát cho nên không được đi thi, ông phẫn trí mới đi vào miền Nam tìm đường lập công, nhưng chưa gặp được người tiến cử cho, bèn vào ở chăn trâu cho một nhà phú gia ở làng Tùng Châu 叢 洲, phủ Hoài Nhân ( nay là Bình Định ). Ông làm bài "Ngọa long cương 卧 龍 崗" để tự ví mình với ông Gia cát Lượng. Sau có quan Khâm lý là Trần Đức Hòa 陳 德 和 biết Duy Từ là người có tài, đem về nuôi, và gả con gái cho, rồi đưa dâng chúa Sãi. Chúa dùng làm Nội tán 內 贊, phong làm Lộc khê hầu 禄 溪 侯[1].

Nguyễn Hữu Tiến 阮 有 進 cũng là người Thanh Hóa, làng Vân Trai, huyện Ngọc Sơn, võ nghệ tinh thông, dùng binh rất có kỷ luật, thật là một người làm tướng có tài vậy.

Những người ấy giúp chúa Nguyễn, bày mưu định kế, luyện tập quân lính, xây đồn đắp lũy để chống với quân họ Trịnh[2].

Khi những đồn lũy đã kiên cố, binh lương đã đủ rồi, chúa Sãi mới ra mặt không thần phục họ Trịnh nữa, và sai tướng ra chiếm giữ lấy đất Nam bố chinh 南 布 政 là đất ở phía nam sông Linh Giang để làm chỗ chống giữ. Từ đó họ Trịnh và họ Nguyễn đánh nhau tai hại trong khoảng 45 năm ở đất Quảng Bình, Hà Tĩnh bây giờ.

4. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ NHẤT. Năm Đinh Mão (1627) nhân khi nhà Minh bên Tàu còn đang chống nhau với nhà Thanh, và họ Mạc ở Cao Bằng thì về hàng, Trịnh Tráng 鄭 梉 mới sai quan vào Thuận Hóa giả tiếng nhà vua sai vào đòi tiền thuế từ ba năm về trước.

Tờ sắc làm bằng chữ nôm như sau này :
"Hoàng thượng sắc dụ cho Thái bảo Thụy quận công là Nguyễn Phúc Nguyên được biết rằng :
Mệnh lệnh triều đình,
Đạo làm tôi phải nên tuân thủ ;
Thuế má phủ huyện,
Tướng ngoài cõi không được tư chuyên.
Trước đây trẫm có sai Công bộ Thượng thư là Nguyễn Duy Thì, Bá khê hầu là Phan Văn Trị vào Thuận Hóa, đạo đạt tình ý, chỉ bảo đường họa phúc, để cho tỉnh biết mà phục tùng quyền chính triều đình. Không ngờ nhà ngươi mang lòng dùng dằng, tối đường tới lui, nói thoái thác cho lôi thôi ngày tháng, để đến nỗi thuế má thiếu thốn, không đủ việc chi thu, đạo làm tôi như thế đã phải chưa? Nhà ngươi nay nên đổi lỗi trước, giữ gìn phép tắc. Phàm ngạch thuế trong hai xứ Thuận, Quảng, từ năm Quí Hợi về trước, có phải đã mất mùa thì xá cả cho ; còn từ năm Giáp Tí đến nay phải tính cho đủ số theo lệ trước, tải thuyền đem ra nộp cho đủ ; và phải chỉnh tề binh mã, hoặc thân đến kinh đô triều hạ, hoặc phải sai con đi thay, để coi xem nghi vệ trong nước, và để tỏ giãi tấm lòng làm tôi. Nếu thế thì Triều đình sẽ phong thêm cho chức tước vinh hiển, để rạng tỏ đến tổ tông. Nhược bằng thoái thác không đến, thì tức là phạm tội với triều đình.
Khâm tai dụ sắc !"

Chúa Sãi tiếp sứ nhưng không chịu nộp thuế. Trịnh Tráng lại sai sứ mang sắc vua Lê vào dụ chúa Sãi cho con ra chầu, và lấy 30 con voi cùng 30 chiếc thuyền để đưa đi cống nhà Minh. Chúa Sãi không chịu.

Trịnh Tráng thấy vậy, bèn quyết ý đánh họ Nguyễn, sai Nguyễn Khải 阮 啟 và Nguyễn danh Thế 阮 名 世 đem 5.000 quân đi làm tiên phong vào đóng ở xã Hà Trung 河 中 ( tục gọi là Cầu Doanh ), rồi đem đại binh, rước vua Lê đi đánh mặt Nam.

Chúa Sãi sai cháu là Nguyễn Phúc Vệ 阮 福 衞 làm Tiết chế cùng với Nguyễn Hữu Dật đem binh mã ra giữ các nơi hiểm yếu. Quân họ Trịnh đến đánh, chết hại rất nhiều. Bọn Nguyễn Hữu Dật lại đặt ra một kế khiến cho quân Trịnh phải rút về, sai người đi nói phao ra rằng ở ngoài Bắc có Trịnh Gia 鄭 嘉 và Trịnh Nhạc 鄭 岳 sắp làm loạn.

Trịnh Tráng nghe tin ấy trong bụng sinh nghi, không biết thực hư thế nào, bèn rước vua và rút quân về Bắc.

5. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ HAI. Năm Canh Ngọ (1630) chúa Sãi nghe lời Đào Duy Từ, sai người đem sắc dụ ra trả vua Lê, rồi sai tướng đánh lấy phía nam ngạn sông Linh Giang để chống với quân họ Trịnh. Đến năm Quí dậu ( 1633 ) nhân khi chúa Sãi có người con thứ ba tên là Ánh 嬰, trấn thủ ở đất Quảng Nam, có ý muốn tranh quyền, bèn sai người đưa thư ra Thăng Long xin chúa Trịnh đem quân vào đánh bắn súng làm hiệu, thì sẽ làm nội ứng. Ánh lại xin chúa Sãi cho ra trấn thủ đất Quảng Bình để cho tiện làm mưu gian, nhưng chúa Sãi có lòng ngờ, không cho.

Khi Trịnh Tráng được cái thư của ngươi Ánh gửi ra, liền đem đại binh vào đóng ở cửa Nhật Lệ 日 麗 (cửa Đồng Hới).

Chúa Nguyễn sai Nguyễn Vân Thắng 阮 雲 勝 và Nguyễn Hữu Dật 阮 有 鎰 đem quân ra chống giữ.

Quân Họ Trịnh đến đợi hơn 10 ngày, không thấy tin tức gì của ngươi Ánh, bèn lui quân ra để chờ.

Quân lính đợi lâu thành ra lười biếng, quân họ Nguyễn mới xuất kỳ bất ý, đổ ra đánh đuổi.

Trịnh Tráng thấy sự không thành, rút quân về.

6. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ BA. Năm Ất Hợi (1635) chúa Sãi là Nguyễn Phúc Nguyên mất, con là Nguyễn Phúc Lan 阮 福 瀾 lên nối nghiệp làm chúa, gọi là chúa Thượng.

Lúc ấy ngươi Ánh ở Quảng Nam nghe tin chúa Sãi mất rồi, anh lên nối nghiệp, bèn phát binh làm phản. — Bấy giờ có Nguyễn Phúc Khê giúp chúa Thượng, sai quân vào đánh bắt được ngươi Ánh, lấy nghĩa "Anh em là tình riêng, phép nước là nghĩa lớn" đem giết đi.

Trịnh Tráng thấy anh em họ Nguyễn tranh nhau, sai tướng vào đánh đất Nam bố chính, giết được tướng họ Nguyễn là Bùi Công Thắng 裴 公 勝 rồi tiến lên đóng ở cửa Nhật Lệ.

Đến năm Quí Vị (1643) Trịnh Tráng đem đại binh và rước vua Lê vào đất Bắc bố chính. Nhưng bấy giờ đang tiết tháng tư, khí trời nóng lắm, quân sĩ chết hại rất nhiều, Trịnh Tráng phải rút về Bắc.

7. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ TƯ. Năm Mậu Tí (1648) Trịnh Tráng sai đô đốc Tiến quận công 進 郡 公 là Lê Văn Hiểu 黎 文 曉[3] đem quân thủy bộ vào đánh miền Nam ; bộ binh tiến lên đóng ở đất Nam bố chính ; còn thủy quân thì vào đánh cửa Nhật Lệ.

Bấy giờ có hai cha con Trương Phúc Phấn 張 福 奮 cố sức giữ lũy Trường Dục 長 育, quân họ Trịnh đánh mãi không tiến lên được.

Chúa Nguyễn sai con là Nguyễn Phúc Tần 阮 福 瀕 đem binh ra chống giữ với họ Trịnh, khi ra đến Quảng Bình, Nguyễn Phúc Tần hội các tướng lại bàn rằng : "Quân kia tuy nhiều, nhưng mà người đánh giỏi thì ít. Nếu đến đêm ta cho voi xông vào rồi đem đại quân đến đánh là chắc phá được." Đoạn rồi, một mặt cho thủy quân đi phục sẵn ở sông Cẩm La để chặn đường quân Trịnh chạy về ; một mặt sai Nguyễn Hữu Tiến đem 100 con voi đến canh năm xông vào trại quân Trịnh, quân bộ tiếp sau vào đánh phá. Quả nhiên quân Trịnh thua to chạy về Bắc, lại gặp quân thủy của họ Nguyễn đón đường đuổi đánh mãi đến sông Lam Giang mới thôi.

Trận ấy quân họ Nguyễn bắt được mấy người tướng và 3.000 quân của họ Trịnh.

Trịnh Tráng thấy quân mình thua, sai Lê Văn Hiểu 黎 文 曉 cùng với Trần ngọc Hậu 陳 玉 厚 lĩnh một vạn quân đóng ở Hà Trung, Lê Hữu Đức 黎 有 德 cùng với Vũ Lương 武 良 đong ở Hoành Sơn, Phạm tất Toàn 范 必 全 đóng ở đất Bắc bố chính để phòng giữ quân họ Nguyễn.

Lúc bấy giờ ở trong Nam thì chúa Thượng mất, truyền nghiệp chúa lại cho con là Nguyễn Phúc Tần, gọi là chúa Hiền. Ở ngoài Bắc thì vua Chân Tông mất, không có con, Trịnh Tráng lại rước Thần Tông, Thái thượng hoàng, về làm vua lần nữa.

Họ Trịnh vào đánh họ Nguyễn đã mấy phen, đánh phen nào thì hao binh tổn tướng phen ấy, thế mà vẫn không chịu thôi việc chiến tranh. Đến năm Ất Vị (1655) quân nhà Trịnh lại vào đánh đất Nam bố chính. Bấy giờ chúa Hiền mới quyết ý đem quân ra đánh họ Trịnh.

8. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ NĂM. Tháng tư năm Ất Vị (1655) chúa Hiền sai Thuận nghĩa hầu là Nguyễn Hữu Tiến 阮 有 進, Chiêu vũ hầu là Nguyễn Hữu Dật 阮 有 鎰 đem quân qua sông Linh Giang ra đánh đất Bắc bố chính, tướng họ Trịnh là Phạm tất Toàn về hàng.

Quân nhà Nguyễn tiến lên đến Hoành Sơn, gặp quân của Lê Hữu Đức, đánh đuổi một trận, rồi thừa thắng đánh đến đồn Hà Trung, Lê Văn Hiểu chống không nổi, phải cùng với Lê Hữu Đức rút quân về giữ An Trường 安 場 (tức là thành Nghệ An bây giờ).

Nguyễn Hữu Tiến đem binh đến đóng ở huyện Thạch Hà, Lê Văn Hiểu và Lê Hữu Đức lại sang đóng ở xã Đại Nại 大 奈.

Trịnh Tráng thấy bọn Lê Văn Hiểu binh bại ở Hà Trung, bèn cho sứ vào triệu về kinh, và sai Trịnh Trượng 鄭 杖 vào làm Thống lĩnh, kinh lược đất Nghệ An.

Lê Văn Hiểu bị đạn ở chân, về đến nửa đường thì chết; còn bọn Lê Hữu Đức, Vữ Lương đều phải giáng chức cả.

Trịnh Trượng tiến binh lên đến huyện Kỳ Hoa, cho thủy binh vào đóng ở cửa Kỳ La.

Nguyễn Hữu Tiến thấy quân họ Trịnh đã tiến, bèn rút quân về sông Linh Giang để nhử quân nghịch. Nhưng mà Trịnh Trượng thấy tự nhiên quân Nguyễn bỏ về như vậy, sợ có mưu kế gì, không dám đuổi, bèn đóng quân ở lại Lạc Xuyên 樂 川, rồi cho 500 người vào đóng ở đồn Hà Trung.

Nguyễn Hữu Tiến thấy quân họ Trịnh không đuổi, bèn đem quân đến đánh quân Trịnh ở Lạc Xuyên ; còn Nguyễn Hữu Dật thì đem thủy binh ra đánh cửa Kỳ La, đuổi chiến thuyền của họ Trịnh về cửa Châu Nhai.
Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật thừa thắng tiến binh lên đánh quân họ Trịnh, rồi chiếm giữ lấy đồn Lạc Xuyên. Binh tướng họ Trịnh phải chạy về An Tràng.

Bấy giờ những huyện ở phía nam sông Lam Giang (tức là sông Cả bây giờ) là huyện Kỳ Hoa, huyện Thạch Hà, huyện Thiên Lộc, huyện Nghi Xuân, huyện La Sơn, huyện Hương Sơn, huyện Thanh Chương, cả thảy là bảy huyện đều thuộc về họ Nguyễn cả.

Tin quân Trịnh thua ở Lạc Xuyên ra đến Thăng Long, Trịnh Tráng giáng Trịnh Trượng xuống làm Đô đốc, rồi sai con là Trịnh Tạc 鄭 柞 vào Nghệ An làm Thống lĩnh để chống giữ với quân họ Nguyễn.

Bọn Nguyễn Hữu Tiến thấy quân Trịnh Tạc lại tiến, liền lui quân về đóng ở Hà Trung để giữ trận thế. Nhưng bây giờ ở ngoài Bắc lắm việc, Trịnh Tráng phải gọi Trịnh Tạc về, để tướng là Đào Quang Nhiêu 陶 光 饒 ở lại trấn thủ đất Nghệ An, đóng ở An Tràng, sai Thân Văn Quang 申 文 觥, Mẫn Văn Liên 閔 文 蓮 đóng ở làng Tiếp Vũ 接 武 (thuộc huyện Thiên Lộc) thủy quân đóng ở sông Khu Độc 軀 犢 (thuộc huyện Nghi Xuân).

Qua năm Bính Thân (1656) quân họ Nguyễn đến đánh đồn Tiếp Vũ, bọn Thân văn Quang bỏ chạy, Nguyễn Hữu Tiến đem quân đến đóng ở sông Tam Chế. Còn Nguyễn Hữu Dật tiến binh đến núi Hồng Lĩnh 鴻 嶺, gặp quân họ Trịnh đánh đuổi đến đất Mẫn tường, rồi lại gặp thủy binh của Vũ Văn Thiêm 武 文 添, đánh phá một trận, Văn Thiêm thua chạy. Quân họ Nguyễn thừa thắng tiến lên đến làng Minh Lương và làng Bình Lạng gặp quân của Đào Quang Nhiêu, hai bên đánh nhau một trận rất dữ. Đào Quang Nhiêu thua chạy về An Tràng, dâng biểu tạ tội và xin viện binh.

Trịnh Tráng sai người con út là Ninh quận công Trịnh Toàn 寧 郡 公 鄭 旋 (tục hay gọi là ông Ninh) vào làm thống lĩnh trấn thủ đất Nghệ An.

Trịnh Toàn vào đến Nghệ An, đốc chư quân tiến lên đến Thạch Hà 石 河, sai Đào Quang Nhiêu 陶 光 饒 và Dương Hồ đem binh đến đóng ở làng Hương Bộc và ở làng Đại nại, sai Lê sĩ Hậu 黎 仕 厚, Bùi sĩ Lương 裴 士 良 đem thủy quân đến đóng ở Nam Giới (?), và sai Vũ Văn Thiêm 武 文 添 đem thủy quân đến đóng ở Châu nhai.

Nguyễn Hữu Tiến thấy quân họ Trịnh cử động như vậy, bèn sai bọn Dương Trí 楊 智, Tống phúc Khang 宋 福 康 cùng với Nguyễn Hữu Dật 阮 有 鎰 đem thủy bộ quân đến đánh quân Trịnh ở Nam Giới, lấy được hơn 30 chiếc thuyền, rồi tràn xuống sông Lam Giang đánh Vũ Văn Thiêm ở Châu nhai, Vũ Văn Thiêm phải bỏ thuyền mà chạy.

Trịnh Toàn thấy các đạo thủy binh của mình đã thua, bèn rút về đóng ở bến Hoạt 活, bỗng nghe tin toán quân của Đào Quang Nhiêu bị vây ở Hương Bộc 香 瀑, lập tức đem quân đến cứu, hai bên đánh nhau ở làng Đại Nại 大 奈, quân họ Nguyễn chạy về Hà Trung. Trịnh Toàn và Đào Quang Nhiêu đem quân đuổi đến Tam Lộng, bị quân của Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật đón đường đánh phá. Trịnh Toàn lại thua, phải chạy về An Tràng.

Trịnh Toàn từ khi vào trấn thủ đất Nghệ An, hậu đãi tướng sĩ, yêu mến quân dân, lòng người đều phục; nhưng chẳng được bao lâu, Trịnh Tráng mất, Trịnh Tạc 鄭 柞 lên thay, thấy em có nhiều người mến phục, lấy làm nghi kỵ, bèn cho con là Trịnh Căn 鄭 根 vào cùng trấn đất Nghệ An, có ý giữ để cho khỏi biến loạn. Đoạn rồi cho người vào đòi Trịnh Toàn về kinh, trách sao không về chịu tang, bắt bỏ ngục giam chết.

Binh quyền ở Nghệ An giao lại cho Trịnh Căn. Đến tháng sáu năm Đinh Sửu (1657) Trịnh Căn chia quân làm 3 đạo, sai Lê Hiến 黎 憲 làm tướng trung quân, sai Hoàng nghĩa Giao 黄 義 膠 làm tướng tả quân, sai Trịnh thế Công 鄭 世 功 làm tướng hữu quân, sang sông Lam Giang rồi tiến lên đánh tướng nhà Nguyễn là Tống hữu Đại 宋 有 大 ở làng Nam Hoa ( thuộc huyện Thanh Chương).

Nhưng vì có người báo trước, bọn Nguyễn Hữu Tiến đã phòng bị cả, đến khi quân Trịnh đến, thì mắc kế phải thua, may nhờ có quân Trịnh Căn tiếp ứng, cho nên mới rút về được.

Từ đó quân hai bên cứ giữ nhau ở sông Lam Giang, thỉnh thoảng đánh nhau một trận, như tháng chạp năm Mậu Tuất (1658), đánh ở làng Tuần Lễ 循 禮 (huyện Hương Sơn), quân họ Nguyễn phải lùi ; đến tháng tám năm Canh Tí (1660) đánh ở Nghi Xuân, quân họ Trịnh thua bỏ thuyền mà chạy ; qua tháng 9 năm ấy đang khi quân họ Nguyễn còn đóng ở làng Hoa Viên (tức là làng Xuân Viên bây giờ), Trịnh Căn định sang lấy núi Lận sơn 吝 山 để giữ trận thế, bèn sai Hoàng Nghĩa Giao 黄 義 膠 và Phan Kiêm Toàn 潘 兼 全 đem binh sang sông Lam Giang ở làng Âm Công, và sai Lê Hiến 黎 憲[4] đi xuống phía Hội thống rồi sang sông, chờ đến nửa đêm thì hai đạo cùng tiến cả.
Đạo quân của Đào nghĩa Giao đi đến Lận Sơn bị quân của Nguyễn Hữu Dật đánh và vây ngặt lắm. Bấy giờ Trịnh Căn đứng thị chiến trên núi Quyết Dũng (ở gần Bến Thủy bây giờ), trông thấy quân mình bị vây nguy cấp lắm, liền sai quân sang cứu, và truyền cho thủy quân đến bờ sông mà bắn lên, quân họ Nguyễn phải lùi.

Còn đạo quân của Lê Hiến và Mẫn văn Liên sang đến làng Tả Ao gặp quân họ Nguyễn, hai bên đánh nhau, Mẫn văn Liên tử trận, nhưng quân họ Nguyễn phải bỏ Hoa Viên lui về đóng ở Nghi Xuân.

Lúc ấy đại quân của Nguyễn Hữu Tiến đóng ở Nghi Xuân, còn Nguyễn Hữu Dật thì đóng ở Khu đốc. Chúa Hiền cũng đem binh đến tiếp ứng, đóng ở làng Phù Lộ ( nay là làng Phù An thuộc huyện Bình Chính, Quảng Bình ). Nguyễn Hữu Dật lẻn về ra mắt chúa Hiền, kể đầu đuôi mọi việc đánh lấy thế nào, chúa Hiền mừng lắm, cho hữu Dật một thanh bảo kiếm bằng vàng và lại sai trở lại đánh giặc.

Nguyễn Hữu Tiến biết việc ấy, trong bụng lấy làm không bằng lòng, và bấy giờ lại nhân có những sĩ tốt mới hàng ở đất Nghệ An, thường hay bỏ trốn, Hữu Tiến bèn hội chư tướng lại để bàn xem nên đánh hay là nên lui về. Mọi người đều muốn lui về, duy chỉ có Nguyễn Hữu Dật không chịu.

Khi các tướng họ Nguyễn đang bàn bạc, thì có tin rằng Trịnh Căn sai bọn Lê Hiến đi men bờ bể đến làng Cương Gián, bọn Hoàng nghĩa Giao đến làng Lũng Trâu và làng Mãn Trưởng, rồi tiến lên đánh ở làng An Điền và ở làng Phù Lưu ; quân họ Nguyễn thua. Được tin ấy Nguyễn Hữu Tiến quyết ý đem quân về, nhưng bề ngoài giả tảng truyền lệnh cho các tướng rằng đến tối 28 thì các đạo đều phải tiến sang đánh An Tràng, Nguyễn Hữu Dật đem binh đi hậu tiếp. Đoạn rồi, dặn riêng các tướng đến nửa đêm rút quân về Nam bố chính, không cho Nguyễn Hữu Dật biết. Nguyễn Hữu Dật sắm sửa đâu vào đấy, chờ mãi không có tin tức gì, đến khi cho người đi thám về nói mới biết quân mình đã rút về Nam rồi. Lúc ấy quân họ Trịnh đã sang sông đến đánh đồn Khu Độc. Hữu Dật mới dùng kế nghi binh để cho quân Trịnh không dám tiến lên, rồi đem binh chạy về, đến Hoành Sơn mới gặp quân của Nguyễn Hữu Tiến. Bấy giờ quân Trịnh Căn vừa đuổi đến, hai bên đánh nhau một trận chết hại rất nhiều.

Trịnh Căn lui về đóng ở Kỳ Hoa. Còn bên kia Nguyễn Hữu Tiến đóng ở Nhật Lệ, Nguyễn Hữu Dật đóng ở Đông cao, giữ các chỗ hiểm yếu. Từ bấy giờ 7 huyện ở vùng sông Lam Giang lại thuộc về đất Bắc.

Trịnh Căn thấy quân họ Nguyễn giữ gìn mọi nơi chắc chắn lắm, liệu thế đánh không được, bèn sai Đào Quang Nhiêu ở lại trấn thủ đất Nghệ An và kiêm lĩnh cả đất Bắc bố chính để phòng giữ mọi nơi, rồi về Thăng Long.

9. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ SÁU. Đến tháng 10 năm Tân Sửu (1661) Trịnh Tạc cử đại binh và đem vua Lê vào đánh chúa Nguyễn : sai Trịnh Căn làm thống lĩnh, Đào Quang Nhiêu làm Tổng suất, Lê Hiếu và Hoàng nghĩa Giao làm Đốc suất, Lê sĩ Triệt và Trịnh Tế làm Đốc thị, đem binh sang sông Linh Giang rồi đến đóng ở làng Phúc Tự.

Quan trấn thủ Nam bố chính của họ Nguyễn là Nguyễn Hữu Dật đóng ở làng Phúc lộc chia quân ra đắp lũy, giữ vững mọi nơi, quân Trịnh đánh mãi mấy tháng không được.
Đến tháng 3 năm Nhâm Dần (1662), quân mệt, lương hết, Trịnh Tạc phải thu quân và rước vua về Bắc. Nguyễn Hữu Dật đem binh đuổi đánh đến sông Linh Giang mới thôi.

Năm ấy Thần Tông về rồi đến tháng 9 thì mất. Trịnh Tạc lập Thái tử là Duy Vũ 維 禑 lên làm vua tức là vua Huyền Tông. Huyền Tông làm vua được 8 năm thì mất. Trịnh Tạc lại lập Hoàng đệ là Duy Hội 維 禬 lên làm vua, tức là vua Gia Tông.

10. ĐÁNH NHAU LẦN THỨ BẢY. Từ năm Tân Sửu (1661) quân họ Trịnh thua ở đất Bắc bố chính rồi, Trịnh Tạc về phải lo việc nước và phải đánh dẹp họ Mạc ở đất Cao Bằng, cho nên không dòm-ngó đến phía Nam ; mãi đến năm Nhâm Tí (1672) Trịnh Tạc lại đem mấy vạn quân và rước vua Gia Tông vào đất Bắc bố chính để đánh họ Nguyễn, sai Trịnh Căn làm thủy quân Nguyên súy, Lê Hiến làm bộ quân Thống suất.

Chúa Hiền cũng sai em thứ tư là Hiệp làm Nguyên súy đem binh ra cùng Nguyễn Hữu Dật và Nguyễn mỹ Đức giữ các nơi hiểm yếu để ngự địch, chúa Hiền đem đại binh đi tiếp ứng.

Quân họ Trịnh đến đánh lũy Trấn Ninh 鎭 寧 rất hăng, đã hai ba phen sắp phá được lũy, nhưng Nguyễn Hữu Dật hết sức chống giữ, quân Trịnh đánh mãi không được, phải lùi về Bắc bố chính. Đến tháng chạp, trời mưa rét và lại nghe tin rằng Trịnh Căn đi đến Linh Giang phải bệnh nặng, Trịnh Tạc bèn sai Lê Hiến 黎 憲 ở lại trấn thủ Nghệ An, Lê Sĩ Triệt 黎 仕 澈 làm Đô đốc đóng ở Hà Trung để giữ các nơi yếu lộ, lấy sông Linh Giang, tức là sông Gianh bây giờ mà phân giới hạn Nam Bắc, rồi rút quân về Thăng Long.

Từ đó Năm Bắc thôi việc chiến-tranh, mãi đến khi Tây Sơn khởi binh, thì họ Trịnh mới nhân dịp vào đánh lấy đất Thuận Hóa.

Kể từ năm Đinh Mão (1627) đời vua Thần Tông lần thứ nhất, đến năm Nhâm Tí (1672) đời vua Gia Tông, vừa 45 năm, họ Trịnh, họ Nguyễn đánh nhau cả thảy 7 lần. Trong bấy nhiêu lần, họ Nguyễn chỉ ra đánh họ Trịnh có một lần, đã lấy được 7 huyện ở phía nam sông Lam Giang, nhưng vì các tướng họ Nguyễn không đồng lòng với nhau, cho nên lại phải bỏ về giữ đất cũ.

Còn như thế lực binh lương thì họ Trịnh mạnh hơn họ Nguyễn, nhưng người Bắc phải đi đánh xa xôi, vận tải khó khăn, mà người Nam thì đánh ở đất nhà mình, có đồn lũy chắc chắn, tướng sĩ hết lòng, cho nên thành ra hai bên đối địch chứ không làm gì được nhau, chỉ khổ cho những dân sự, phải sưu dịch vất vả, và bị tàn phá thiệt hại rất nhiều.


1. Đào Duy Từ giúp chúa Sãi được 8 năm thì mất, thọ 63 tuổi.
2. Đào Duy Từ lập đồn Trường Dục 長 育 ở huyện Phong Lộc (Quảng Bình). Và xây cái lũy dài ở cửa Nhật Lệ 日 麗 (cửa Đồng Hới) tức là cái Trường thành ở Quảng Bình bây giờ. Người ta thường gọi lũy ấy là lũy Thầy, nghĩa là lũy của Đào Duy Từ đắp ra.
3. Có nơi chép là Trịnh Đào 鄭 檮 hay là Hàn Tiến
4. Có sách chép là Lê Thời Hiến 黎 時 憲.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 04, 2012 10:49 am

CHƯƠNG V
CÔNG VIỆC HỌ TRỊNH LÀM Ở ĐẤT BẮC
(1527-1592)
1. Việc giao thiệp với nhà Thanh
2. Việc lấy đãi Cao Bằng của họ Mạc
3. Quan chế
4. Việc binh chế
5. Hình luật
6. Thuế đinh, thuế điền và sưu dịch
7. Các thứ thuế
8. Sổ chi thu
9. Việc khai mỏ
10. Việc đúc tiền
11. Sự đong lường
12. Việc in sách
13. Việc học hành thi cử
14. Trường học võ
15. Làm quốc sử
16. Sự đánh dẹp giặc giã trong nước : Giặc Ngân Già; Giặc Ninh Xá; Nguyễn Hữu Cầu; Nguyễn Danh Phương ; Hoàng Công Chất; Lê Duy Mật.


1. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NHÀ THANH. Năm Quí Mão (1663), lúc ấy nhà Minh đã mất rồi, vua nhà Thanh có cho sứ sang dụ vua An Nam về triều cống. Bấy giờ Trịnh Tạc 鄭 柞 mới cho sứ đem đồ cống lệ sang Yên Kinh 燕 京 (tức là Bắc Kinh) để cầu phong cho vua Lê. Đến năm Đinh Mùi ( 1667 ) vua Khang Hi nhà Thanh sai sứ sang phong cho vua Lê làm An Nam quốc vương 安 南 國 王.

Từ đó hai nước thông sứ với nhau như thường. Về sau dẫu có lôi thôi về những việc giặc cướp và việc giới hạn ở phía thượng du, nhưng bao giờ vua nhà Thanh cũng chủ lấy sự hòa bình, cho nên việc gì cũng trang trải xong xuôi.

2. VIỆC LẤY ĐẤT CAO BẰNG CỦA HỌ MẠC. Năm Ất Sửu ( 1625 ) Mạc Kính Khoan đã xin về hàng, được phong làm Thái úy Thông quốc công, cho giữ đất Cao Bằng. Song đến năm Mậu Dần ( 1638 ) Kính Khoan mất, con là Mạc Kính Vũ 莫 敬 宇 (có chỗ gọi là Mạc Kính Hoàn 莫 敬 完) không nhận chức và không chịu về cống, lại tự xưng làm vua hiệu là Thuận Đức 順 德.
Từ đó họ Mạc cứ thỉnh thoảng đem quân về cướp phá ở mạn Thái Nguyên, quan quân đánh đuổi nhiều lần, nhưng không trừ hẳn đi được.

Năm Đinh Vị (1667) Trịnh Tạc 鄭 柞 đem đem đại binh cùng các tướng là Đinh Văn Tả 丁 文 左, Lê Châu 黎 珠, Lê Hiến 黎 憲 lên đánh lấy đất Cao Bằng. Mạc Kính Vũ phải bỏ chạy sang Tàu. Trịnh Tạc mới treo bảng, chiêu tập dân sự về làm ăn, và đặt quan cai trị, lại sai Vũ Vinh 武 榮 làm đốc trấn đất Cao Bằng, Đinh Văn Tả làm trấn thủ đất Thất Tuyền (tức là Thất Khê bây giờ).

Mạc Kính Vũ ở bên Tàu, lấy vàng bạc đút lót cho quan nhà Thanh để tâu xin với Thanh đế bắt họ Trịnh trả lại đất Cao Bằng cho họ Mạc. Thanh đế cho Kính Vũ về ở Nam Ninh 南 寧, rồi sai sứ sang thương nghị với Nam triều về việc ấy. Triều đình An Nam và sứ nhà Thanh bàn đi bàn lại mãi, sau Trịnh Tạc phải chịu trả lại cho họ Mạc đất 4 châu ở Cao Bằng là châu Thạch Lâm, Quảng Uyên, Thượng Lang, Hạ Lang và triệu quan Đốc trấn Vũ Vinh về.

Về sau Ngô Tam Quế 吳 三 桂 phản nhà Thanh ở đất Vân Nam và đất Quảng Tây, Mạc Kính Vũ cũng về đảng với Tam Quế mà chống lại nhà Thanh. Đến khi Tam Quế chết rồi, nhà Thanh đã lấy lại đất Quảng Tây, họ Trịnh muốn nhân dịp ấy mà trừ họ Mạc cho xong, bèn một mặt sai Đinh Văn Tả 丁 文 左 và Nguyễn Hữu Đăng 阮 有 登 lên đánh Mạc Kính Vũ. Đến tháng tám năm Đinh Tị (1667), Đinh Văn Tả lấy được thành Cao Bằng. Mạc Kính Vũ cùng họ hàng chạy sang Long Châu, bị quân nhà Thanh bắt giải sang trả cho An Nam.

Từ khi Mạc mậu Hợp phải bắt, họ Mạc thất thủ Thăng Long rồi, con cháu chạy lên mạn ngược, nhờ thế nước Tàu được giữ đất Cao Bằng, tương truyền được 3 đời, là Mạc Kính Cung, Mạc Kính Khoan và Mạc Kính Vũ; đến nay mới mất hẳn. Dòng dõi họ Mạc hoặc bị bắt, hoặc về hàng, có nhiều người được tha, cho làm quan với họ Trịnh.

3. QUAN CHẾ. Trước khi họ Mạc cướp ngôi nhà Lê thì quan chế vẫn theo như đời Hồng Đức 洪 德, nhưng từ khi nhà Lê trung hưng về sau, chính quyền về họ Trịnh, cho nên quan chế có khác ít nhiều. Trước thì trên cùng có quan Tham tụng 參 從 và quan Bồi tụng 陪 從 để coi việc chính trị, tức là giữ chức Tể tướng đời xưa, rồi đến các quan Thượng thư ở Lục bộ.

Lục bộ là: Lại bộ coi việc thuyên chuyển các quan viên, việc thăng hàm thưởng tước, việc cách chức giáng trật, tức là coi mọi việc riêng về quan lại trong nước. Hộ bộ coi việc điền thổ và nhân dân, thuế khóa, lương tiền thu vào phát ra. Lễ bộ coi việc nghi lễ tế tự, việc học hành thi cử, việc áo mũ phẩm phục và phù ấn, việc làm chương làm biểu, việc đi sứ nước nọ nước kia, việc coi thiên văn, làm lịch, làm thuốc, bói toán, việc quan hệ tăng ni, đạo sĩ, việc âm nhạc ca xướng. Binh bộ coi các võ quan, quân lính và việc phòng bị biên giới v.v. Hình bộ coi việc Hình pháp, kiện tụng. Công bộ coi việc xây đắp thành trì, cung điện, cầu cống, đường xá, sông ngòi, rừng núi.

Đến năm Mậu Tuất (1718), đời vua Dụ Tông, Trịnh Cương 鄭 棡 lại đặt ra Lục phiên 六 番 ở bên phủ chúa, cũng như Lục bộ ở bên nhà vua, để coi mọi việc chính trị.

Về việc võ bị thì trước có Ngũ phủ là: Trung quân phủ, Đông quân phủ, Tây quân phủ, Nam quân phủ, Bắc quân phủ. Mỗi một phủ đặt một Đô đốc phủ có quan tả hữu Đô đốc coi việc cả quân. Trong đời vua Thánh Tông, thì Thanh Hóa, Nghệ An thuộc về Trung quân; Hải Dương, An Bang thuộc về Đông quân; Sơn Nam, Thuận Hóa, Quảng Nam thuộc về Nam quân; Tam Giang, Hưng Hóa thuộc về Tây quân; Kinh Bắc, Lạng Sơn thuộc về Bắc quân. Đến năm Giáp Thìn (1664) đời vua Huyền tông, Trịnh Tạc 鄭 柞 lại đặt thêm chức Chưởng phủ sự 掌 府 事 và Thự phủ sự 署 府 事 để coi hết thảy các quân.

Các quan chức thời bấy giờ, chia ra làm ba ban: văn ban, võ ban và giám ban. Theo thường lệ, thì chỉ có văn ban và võ ban mà thôi. Nhưng từ khi họ Trịnh giữ quyền bính và lại yêu dùng các nội giám, thường cho ra làm quan coi việc chính trị, cho nên mới đặt ra giám ban. Ban này đến cuối đời Cảnh Hưng (1740-1786) mới bỏ.

Từ khi họ Trịnh cầm quyền, thì bên nhà vua gọi là Triều đình 朝 廷, bên phủ chúa gọi là Phủ Liêu 府 僚. Phàm những việc chính trị và quân dân đều do bên phủ chúa định đoạt hết cả, cho nên người ta thường dùng Phủ Liêu, chứ không mấy khi dùng chữ Triều đình, vì Triều đình chỉ có cái hư vị, chứ không có quyền gì nữa.

Sự kén chọn các quan lại thì lệ cứ mấy năm lại khảo hạch một lần, ai không xứng chức thì phải giáng xuống.

Khi nào quan viên về hưu trí thì được ăn dân lộc, như là quan Nhất phẩm thì mỗi năm được 400 quan tiền dân lộc của bốn năm xã ; quan nhị phẩm được 300 hoặc 250 quan của hai ba xã ; quan Tam phẩm được 250 hoặc 150 quan của một hai xã; quan Tứ phẩm được 150 quan của một xã ; quan ngũ phẩm được 100 quan của một xã.

Đời bấy giờ lại đặt ra một phép rất hay, như là cấm không cho các quan viên lập trang trại ở chỗ mình làm quan, bởi vì thường có nhiều người ỷ quyền thế mà hà hiếp lấy ruộng đất của dân, rồi nuôi những đồ gian ác làm tôi tớ, để quấy nhiễu mọi người, đến nỗi có nhiều nơi dân phải xiêu tán đi. Ấy cũng là một việc đỡ hại cho dân, và lại có thể giữ liêm cho quan vậy.

Nhưng về sau, từ đời Trịnh Giang 鄭 杠 trở đi, nhà chúa chơi bời xa xỉ, lại có nhiều giặc giã, phải tìm cách lấy tiền, đặt ra lệ cứ Tứ phẩm trở xuống ai nộp 600 quan thì được thăng chức một bậc. Còn những người chân trắng mà ai nộp 2.800 quan thì được bổ tri phủ, 1.800 quan thì bổ Tri huyện[1].

Như thế, hễ ai có tiền là được quyền trị dân, chứ không cần có tài năng gì cả, thành ra cái phẩm giá của những người làm quan đời bấy giờ cũng kém dần dần đi.

4. VIỆC BINH CHẾ. Khi nhà Lê trung hưng ra đánh họ Mạc, số quân chỉ có hơn 56.000 người mà thôi[2]. Về sau, từ lúc đánh được họ Mạc rồi, họ Trịnh chia ra làm hai thứ binh: một thứ gọi là Ưu binh 優 兵 thì lấy lính ở ba phủ đất Thanh Hóa và ở bốn phủ đất Nghệ An, lệ cứ ba suất đinh lấy một tên lính ; một thứ gọi là Nhất binh 一 兵 thì lấy lính ở tứ trấn ở đất Bắc là Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Dương, Sơn Tây, lệ cứ 5 suất đinh lấy một tên lính.

Lính Ưu binh thì đóng ở Kinh thành, kén vào làm quân Túc vệ để canh giữ những nơi đền vua phủ chúa. Những lính ấy đã được cấp cho công điền, lại được thêm chức sắc.

Lính Nhất binh thì chỉ để đủ giữ các trấn, và hầu hạ các quan, còn thì cho về làm ruộng, có khi nào cần dùng đến thì mới gọi, như là về đời Trịnh Doanh 鄭 楹 có lắm giặc giã, phải đánh dẹp nhiều nơi, thì mới gọi đến lính tứ trấn, cả thảy được độ chừng 11.500 người, chia ra làm 20 vệ. Sau lại đổi ra làm cơ, làm đội, mỗi cơ có 200 người, để 100 người ở tại ngũ, còn 100 người cho về làm ruộng, rồi cứ lần lượt thay đổi nhau mà về.

5. HÌNH LUẬT. Hình luật về đời ấy thì đại khái cũng như đời Tiền Lê. Hình pháp thì chia ra làm 5 thứ gọi là ngũ hình; xuy, trượng, đồ, lưu và tử. Nhưng trước thì tội gì cũng được cho chuộc cả[3], đến đời vua Huyền Tông, Trịnh Tạc 鄭 柞 định lại : trừ những người được dự vào bát nghị[4] ra, còn ai phạm tội gì cứ chiếu theo tội nặng nhẹ mà luận hình, chứ không cho chuộc nữa.

Trước thì ai đã phải tội lưu, lại phải tội chặt tay nữa. Đến đời vua Dụ Tông, Trịnh Cương 鄭 棡 mới bỏ cái luật chặt tay và đổi lại như là ai phải chặt hai bàn tay va phải lưu đi viễn châu thì cải làm tội đồ chung thân; ai phải chặt một bàn tay và phải lưu ngoại châu thì đổi làm tội đồ 12 năm; ai phải chặt hai ngón tay trỏ và phải lưu cận châu, thì đổi làm tội đồ 6 năm. Còn như ai phạm tội trộm cướp thì không kể vào lệ ấy.

Trịnh Tạc lại định ra hai phép xử kiện. Chia những việc kiện tụng ra làm hai thứ. Những việc mưu sát, đạo, kiếp, thì gọi là đại tụng ; những việc hộ, hôn, ẩu đả, thì gọi là tiểu tụng. Quan xử kiện mà không hợp lẽ, thì phải phạt tiền, còn những việc đã xử phải lẽ rồi, người kiện còn đi kiện nữa thì người ấy cũng phải phạt tiền.

Những việc án mạng, trộm cướp và những việc hộ, hôn, điền thổ thì phải theo thứ tự mà xét xử. Như việc án mạng thì quan phủ huyện xét, rồi đệ lên để Thừa ti 丞 司 và Hiến ti 憲 司 hội đồng xét lại. Việc trộm cướp, ở Kinh đô thì do quan Đề lĩnh 提 領 xét lại, ở các trấn thì do quan Trấn thủ 鎮 守 xét lại.
Phàm những việc đại tụng tiểu tụng mà ở huyện phủ hay là ở Thừa ti, Trấn ti, xử không xong, thì đến Hiến ti xét lại. Ở Hiến ti không xong, thì đến Giám sát 監 察 xét lại. Ở Giám sát và Đề lĩnh không xong, thì đến Ngự sử đài 御 史 臺 xét lại.

Những việc nhân mạng thì hạn cho 4 tháng, việc trộm cướp điền thổ thì 3 tháng, việc hôn nhân ẩu đả thì 2 tháng, chứ lệ không cho để lâu, làm mất công việc của dân.

6. THUẾ ĐINH, THUẾ ĐIỀN VÀ SƯU DỊCH. Trước tệ cứ sáu năm làm sổ hộ tịch một lần, rồi cứ tùy số dân đinh nhiều ít mà đánh thuế, gọi là "quí 季" đồng niên mỗi tên đinh cứ tùy hạng, hoặc đóng một quan hay là một quan tám tiền, tức là thuế thân. Đến năm Kỷ Dậu (1669) đời vua Huyền Tông, quan Tham tụng là ông Phạm Công Trứ 范 公 著 xin đặt ra phép bình lệ 平 例, nghĩa là làm sổ đinh nhất định một lần, rồi làng nào phải đóng bao nhiêu suất đinh, cứ theo như thế mà đóng mãi, chứ có đẻ thêm ra cũng không kể, mà có chết đi cũng không trừ.

Lập phép ấy là để cho dân khỏi phải làm sổ, mà quan cũng khỏi phải tra xét, nhưng phải một điều bất tiện là về sau số đinh hơn kém bao nhiêu, quan không biết được nữa. Đến năm Quí Tị (1713) đời vua Dụ Tông, sử chép rằng số dân nội tịch phải đóng thuế cho nhà vua cả thảy chỉ 206.315 suất mà thôi.

Còn như thuế điền thì năm Kỷ Hợi (1719) đời vua Dụ Tông, Trịnh Cương 鄭 棡 sai cái quan phủ huyện và quan Thừa chính, Hiến sát làm việc đạc điền để mà chia tiền thuế cho các dân xã cho đều. Lệ bây giờ cứ đo công điền công thổ mà đánh thuế, gọi là "thuế 税 ", chia ra làm ba hạng. Hạng nhất mỗi mẫu đồng niên đóng 1 quan, hạng nhì 8 tiền, hạng ba 6 tiền.

Những sưu dịch như là việc tế tự trong đền vua phủ chúa, việc sửa sang trường thi, việc làm cầu cống, đắp đường sá, giữ đê điều v.v.. thì cứ tùy nghi mà bổ cho các suất đinh để lấy tiền mà cung ứng cho đủ.

Ấy, các thứ thuế trước đánh là vậy. Đến năm Quí Mão (1723), quan Tham tụng là ông Nguyễn Công Hãng 阮 公 沆 theo phép tô 租, phép dung 庸 và phép điệu 調 của nhà Đường mà châm chước, sửa sang lại, như sau này :

Phép tô, tức là phép đánh thuế điền thổ, cứ mỗi mẫu công điền là phải nạp 8 tiền thuế, mà ruộng nào cấy hai mùa thì chia ba, quan lấy một phần thóc. Những đất bãi của quan, cứ mỗi mẫu nạp thuế 1 quan 2 tiền; chỗ nào trồng dâu thì nộp một nửa bằng tơ, chỗ nào không trồng dâu thì nộp cả bằng tiền.

Các ruộng tư điền ngày trước không đóng thuế, đến bây giờ mới đánh : ruộng hai mùa mỗi mẫu 3 tiền, ruộng một mùa mỗi mẫu 2 tiền.

Phép dung, tức là phép đánh thuế thân, cứ mỗi suất đinh là đồng niên đóng 1 quan 2 tiền. Những người Sinh đồ, Lão hạng và Hoàng đinh[5] thì đóng một nửa.

Phép điệu, tức là phép bắt dân đóng tiền sưu dịch, cứ mỗi một suất đinh, một năm 2 mùa, mùa hạ phải đóng 6 tiền, mùa đông phải đóng 6 tiền. Quan lấy tiền ấy mà làm các việc, không phiền đến dân nữa.

7. CÁC THỨ THUẾ. Đời bấy giờ đánh thuế các thứ thổ sản, thuế mỏ, thuế đò, thuế chợ, v.v.. nhưng mà những thuế ấy, khi đánh khi thôi, không có nhất định.

1. Thuế tuần ti. Các thuyền bè chở hàng hóa đi buôn bán ở trong sông cũng phải chịu thuế. Trong nước lập ra cả thảy 23 sở tuần ti để thu thuế : như tre gỗ thì cứ 10 phần đánh thuế một phần; những đồ tạp hóa thì 40 phần đánh thuế một phần.

2. Thuế muối. Năm Tân Sửu (1721) Trịnh Cương đặt quan Giám đương 監 當 để đánh thuế muối, cứ 10 phần, quan lấy 2 phần. Những người buôn muối phải lĩnh thẻ của quan Giám đương, thì mới được mua muối, mà trước phải mua của quan đã, rồi sau mới được mua của những người làm muối. Vì đánh thuế như thế, cho nên giá muối cao đến một tiền một đấu muối, dân sự ăn uống khổ sở. Bởi vậy đến năm Nhâm Tí (1732) Trịnh Giang bỏ thuế muối không đánh nữa.

Đến năm Bính Thìn (1746) Trịnh Doanh lại lập lại phép đánh thuế muối, cứ chia ra 50 mẫu ruộng muối làm một bếp, mỗi bếp phải nộp 40 hộc thuế muối, mỗi một hộc đánh giá là 180 đồng tiền, tức là ba tiền.

3. Thuế thổ sản. Năm Giáp Thìn (1724), Trịnh Cương định lệ đánh thuế các thổ sản, như là vàng, bạc, đồng, kẽm, sơn, diêm tiêu, than gỗ, than đá, tre, gỗ, tơ lụa, quế, cá, mắm, các đồ dụng vật như là rượu, mật, dầu, và các đồ thập vật như là giấy, chiếu, vải, v.v...

8. SỔ CHI THU. Về thời Trịnh Giang làm chúa, có lắm giặc giã phải chi tiêu nhiều việc, cho nên năm Kỷ Mùi (1731) các quan xin đặt quan để cùng với Hộ phiên mà làm sổ biên rõ đồng niên thu vào được bao nhiêu và phát ra mất bao nhiêu, để liệu sự chi dụng cho vừa.

9. VIỆC KHAI MỎ. Nước ta từ đời bấy giờ ở Tuyên Quang thì có mỏ đồng ở Tụ Long, mỏ bạc ở Nam Xương và ở Long Sinh. Ở Hưng Hóa thì có mỏ đồng ở Trinh Lan và Ngọc Uyển. Ở Thái Nguyên thì có mỏ đồng ở Sáng Mộc, Yên Hận, Liêm Tuyền, Tống Sinh, Vũ Nông; mỏ vàng ở Kim Mã, Tam Lộng; mỏ kẽm ở Cồn Minh. Ở Lạng Sơn thì có mỏ đồng ở Hoài viễn.

Những mỏ ấy đều là người Tàu sang khai cả, bao nhiêu quyền lợi về tay người Tàu hết, của 10 phần nhà nước không được một. Mà những phu Tàu sang làm mỏ thường hay quấy nhiễu dân sự. Tuy rằng năm Đinh Dậu (1717) Trịnh Cương đã định lệ rằng những người Tàu sang khai mỏ: chỗ đông lắm chỉ được đến 300 người, chỗ đông vừa 200 người, chỗ ít 100 người mà thôi. Thế mà về sau có nơi phu khách đông đến hàng vạn người, rồi sinh sự đánh nhau, thường phải dùng đến binh lính đi đánh dẹp mãi mới xong.

10. VIỆC ĐÚC TIỀN. Nhà Hậu Lê trung hưng lên rồi, vẫn tiêu tiền Hồng Đức, và ở trấn nào cũng có sở đúc tiền ; nhưng vì có lắm sự nhũng lạm cho nên đến năm Quí Dậu ( 1753 ) Trịnh Doanh mới bỏ sở đúc tiền ở các trấn, mà chỉ để hai sở gần đất Kinh sư mà thôi. Đến năm Bính Thân (1776) đời Cảnh Hưng vua Hiến Tông, khi họ Trịnh đã lấy được đất Thuận Hóa rồi, lại mở lò đúc tiền ở Phú Xuân, đúc ra 3 vạn quan tiền Cảnh Hưng nữa.

Đời bấy giờ cũng có đúc ra bạc lạng để tiêu dùng. Mỗi một lạng là 10 đồng, mỗi đồng giá hai tiền. Bạc ấy chặt ra mà tiêu cũng được.

11. SỰ ĐONG LƯỜNG. Sự đong lường thì trước vẫn theo lối cũ, cứ 6 hạp 合 là một thăng 升, nhưng từ năm Giáp Thìn (1664) ông Phạm Công Trứ định lại, lấy một cái ống gọi là Hoàng chung quản 黄 鐘 管 làm chừng. Cái ống ấy đựng được 1.200 hột thóc đen, gọi là một thược 龠, rồi cứ 10 thược làm một hạp, 10 hạp làm một thăng, 10 thăng làm một đấu, 10 đấu làm một hộc.

12. VIỆC IN SÁCH. Người nước ta học chữ Nho đã lâu mà những sách học như là Tứ thư, Ngũ kinh toàn thị dùng sách in của Tàu cả. Năm Giáp Dần (1734) đời vua Thuần Tông, Trịnh Giang mới bắt khắc bản in, in các sách phát ra mọi nơi và cấm không cho mua sách in bên Tàu nữa. Ấy cũng là một sự lợi cho sự tài chánh của nước ta.

13. VIỆC HỌC HÀNH THI CỬ. Sự học hành về đời Hậu Lê, thì đại khái cũng giống như đời Tiền Lê, trong nước ở đâu cũng lấy Nho học làm trọng. Ở Quốc tử giám thì đặt quan Tế tửu và quan Tư nghiệp để làm giảng quan, mỗi tháng một lần tiểu tập, ba tháng một lần đại tập.

Còn việc thi cử là việc nhà nước chọn lấy nhân tài để dùng làm việc nước, thì đời nào cũng có. Từ khi nhà Mạc và nhà Lê tranh nhau ngôi vua, Bắc triều họ Mạc vẫn mở khoa thi ở Thăng Long; Nam triều họ Lê vì bận việc binh, cho nên đến mãi năm Canh Thìn (1580) mới mở khoa thi Hội ở Tây đô ; từ đó về sau cứ ba năm một kỳ thi Hội, nhưng mà cách thức thi cử còn sơ lược, đến năm Giáp Thìn (1664) đời vua Huyền Tông, Trịnh Tạc mới định lại qui thức thi Hội.

Còn như thi Hương, thì đến năm Mậu Ngọ (1678) mới định các điều lệ rõ ràng. Từ đó cứ ba năm một kỳ thi Hương : Thanh Hóa, Nghệ An, Sơn Nam, Sơn Tây, Kinh Bắc, Hải Dương, Thái Nguyên, Hưng Hóa, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Yên Quảng đều có trường thi cả. Nhưng mà sự thi Hương bấy giờ hồ đồ lắm, không nghiêm như đời Hồng Đức. Như là về đời vua Dụ Tông, niên hiệu Bảo Thái thì đặt lệ ai đi thi phải nộp tiền Minh kinh 明 經 để lấy tiền làm nhà trường và khoản đốn quan trường.

Đến năm Canh Ngọ (1750) đời Cảnh Hưng, nhà nước thiếu tiền, lại đặt ra lệ thu tiền thông kinh 通 經, hễ ai nộp ba quan thì dược đi, mà không phải khảo hạch. Thành ra lúc bấy giờ những người đi làm ruộng, đi buôn, đi bán thịt, ai cũng được nộp quyển vào thi, đến nỗi lúc vào thi, người tranh nhau vào trường xéo đạp lẫn nhau, có người chết. Vào ở trong trường người thì dùng sách, kẻ đi thuê người làm bài, học trò với quan trường thì thông với nhau, thành ra cái chợ thi. Phép thi cử bấy giờ thật là bậy.

14. TRƯỜNG HỌC VÕ. Đời vua Dụ Tông, Trịnh Cương lại mở ra trường học võ, đặt quan giáo thụ để dạy cho con cháu các quan vào học võ kinh chiến lược, cứ mỗi tháng một lần tiểu tập, ba tháng một lần đại tập. Mùa xuân mùa thu thì tập võ nghê, mùa đông mùa hạ thì tập võ kinh.

Lại đặt ra lệ 3 năm một lần thi võ. Thi thì đại khái là phải bắn cung, múa giáo, múa gươm, phi ngựa mà bắn cung và chạy bộ mà bắn cung, rồi sau cùng hỏi nghĩa sách để xét học lực, hỏi phương lược để xét tài năng.

Năm Canh Thân (1740) Trịnh Doanh lập võ miếu, chính vị thì thờ Vũ vương, Khương thái công, Tôn Võ tử, Quản tử, v.v... Ở đàng sau thì thờ Hưng đạo đại vương Trần Quốc Tuấn, và lại lập miếu riêng thờ Quan công. Cứ xuân thu hai kỳ tế lễ.

15. LÀM QUỐC SỬ. Từ khi ông Vũ Quỳnh 武 瓊 làm sách Đại Việt thông giám 大 越 通 鑑, mãi đến đời vua Lê Huyền Tông nhà Hậu Lê, Trịnh Tạc mới sai quan Tham tụng là Phạm Công Trứ 范 公 著 soạn sách Việt sử toàn thư 越 史 全 書, kể từ vua Trang Tông nhà Hậu Lê cho đến vua Thần Tông, chia ra làm 23 quyển ; nhưng mà bộ sử ấy không in. Đến năm Bính Thìn (1676) đời vua Hi Tông sai Hồ Sĩ Dương 胡 士 楊 xét lại bộ quốc sử, nhưng chẳng bao lâu ông ấy mất, lại sai Lê Hi 黎 僖 và Nguyễn Quí Đức 阮 貴 德 chép nối từ vua Huyền Tông cho đến vua Gia Tông, thêm vào 13 quyển, gọi là Quốc sử thực lục 國 史 實 錄.

Năm Ất Vị (1775) đời Cảnh Hưng, Trịnh Sâm sai Nguyễn Hoàn 阮 俒, Lê Quí Đôn 黎 貴 惇, Ngô Thời Sĩ 吳 時 仕, Nguyễn Du 阮 攸 soạn quốc sử, chép thêm từ Hi Tông cho đến đời Ý Tông, gọi là Quốc sử tục biên, cả thảy là 6 quyển.

16. SỰ ĐÁNH DẸP GIẶC GIÃ TRONG NƯỚC. Về thời Trịnh Tạc, Trịnh Căn, Trịnh Cương làm chúa, thì ông nào cũng hết lòng lo việc trị dân, và lại nhờ có những người tôi giỏi như Phạm Công Trứ 范 公 著, Nguyễn Công Hãng 阮 公 沆 v.v... đều hết sức giúp đỡ, cho nên sửa sang được nhiều việc, nước được yên trị. Nhưng mà từ khi Trịnh Giang lên nối nghiệp chúa, giết vua Lê, hại cả các quan đại thần như Nguyễn Công Hãng, Lê Anh Tuấn 黎 英 俊 và làm lắm điều tàn ác. Tính ông ấy đã tàn ngược lại hay tiêu dùng xa xỉ, thuế má một ngày một nhiều, sưu dịch một ngày một nặng, dân tình khổ sở, giặc giã nổi lên khắp cả mọi nơi, đường sá trạm dịch đi không được, phải làm đồn hỏa hiệu ở trên đỉnh núi để phòng khi có việc gì thì đốt lửa báo tin.

Bấy giờ trong triều thì có mấy người tôn thất như là Lê Duy Mật 黎 維 樒, Lê Duy Qui 黎 維 槻, Lê Duy Chúc 黎 維 祝[6] cùng với mấy người triều thần là Phạm Công Thế 范 公 勢, Võ Thước, 武 鑠 định đốt kinh thành để trừ họ Trịnh, nhưng chẳng may việc lộ ra phải bỏ chạy. Ở ngoài các trấn thì chỗ nào cũng có giặc, ở Hải Dương thì có Nguyễn Tuyển 阮 選, Nguyễn Cừ 阮 遽 nổi lên ở làng Ninh Xá 寧 舍 (thuộc huyện Chí Linh), Võ trác Oánh 武 卓 瑩 nổi lên ở làng Mộ Trạch 慕 澤 ( thuộc huyện Đường An ), ở đất Sơn Nam thì có Hoàng Công Chất 黄 公 質, đều lấy tiếng phù Lê diệt Trịnh làm cớ, bởi vậy cho nên dân mặt đông nam mang bừa vác gậy đi theo giặc. Toán nào đông thì kể có hàng vạn người, toán nào ít thì cũng có đến hàng trăm hàng nghìn người, rồi đi cướp phá ở các hương thôn và vây các thành ấp, quan quân đánh dẹp không được.

Đang lúc giặc cướp như thế, Trịnh Giang cứ dâm dật vô độ, lại đào hầm làm nhà ở dưới đất để cho khỏi sợ sấm sét, còn việc chính trị thì để cho những hoạn thần là bọn Hoàng Công Phụ 黄 公 輔 chuyên quyền làm bậy. Các quan ở Phủ Liêu là Nguyễn Quí Cảnh 阮 貴 憼, Nguyễn Công Thái 阮 公 寀, Võ công Tể 武 公 宰 bèn truất Trịnh Giang mà lập em là Trịnh Doanh lên làm chúa, để lo việc đánh dẹp cho yên giặc giã.

Đời bấy giờ giặc cướp thì nhiều, nhưng mà những giặc to phải đánh lâu, thì có Nguyễn Tuyển 阮 選, Nguyễn Cừ 阮 遽, và Võ Trác Oánh 武 卓 瑩 ở đất Hải Dương; Hoàng Công Chất 黄 公 質, Võ Đình Dung 武 廷 容 ở Sơn Nam; Nguyễn Danh Phương 阮 名 芳, Nguyễn Diên 阮 延, Tế 濟, Bồng 蓬 ở Sơn Tây; Nguyễn Hữu Cầu 阮 有 求 ở mặt đông nam; Lê Duy Mật 黎 維 樒 ở mặt Thanh Hóa và Nghệ An. May lúc ấy lại có những quan đánh giặc giỏi như Hoàng nghĩa Bá 黄 義 伯, Hoàng Ngũ Phúc 黄 五 福, Phạm Đình Trọng 范 廷 重, Nguyễn Phan 阮 潘, Bùi Thế Đạt 裴 世 達 v.v. cho nên Trịnh Doanh và Trịnh Sâm mới dần dần dẹp yên được các nơi.

Giặc Ngân Già. Năm Canh Thân (1740) trong khi đất Hải Dương, ở làng Ninh Xá, có Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ làm loạn, thì đất Sơn Nam, ở làng Ngân Già, có Vũ Đình Dung, Đoàn danh Chấn, Tú Cao, cướp phá rất dữ, giết cả quan Đốc lĩnh là Hoàng Kim Qua 黄 金 瓜. Thế giặc mạnh lắm, Trịnh Doanh phải tự làm tướng đem binh đi đánh, bắt được Võ đình Dung đem chém, và đỗi tên xã Ngân Già làm Lai Cách (nay là Gia Hòa).

Giặc Ninh Xá. Trước hết Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ, Võ Trác Oánh và Nguyễn Diên dấy binh từ năm Kỷ Mùi (1739) làm loạn ở Hải Dương, rồi vẫy vùng ở đất Từ Sơn, Thuận Thành, Nam Sách và Hồng Châu. Nguyễn Cừ thì giữ đất Đỗ Lâm ở Gia Phúc, Nguyễn Tuyển thì giữ núi Phao Sơn ở Chí Linh, làm đồn, xây lũy liên lạc với nhau, quân lính kể có hàng mấy vạn người, quan quân đi đánh có nhiều người phải bắt.

Năm Tân Sửu (1745) quan Thống lĩnh Hải Dương là Hoàng Nghĩa Bá 黄 義 伯 phá được các đồn của giặc ở Phao Sơn, ở Ninh Xá và ở Gia Phúc ; Nguyễn Tuyển thua chạy rồi chết, Võ Trác Oánh không biết đi đâu mất. Còn Nguyễn Cừ thì chạy lên Lạng Sơn được mấy tháng lại về Đông Triều, nhưng vì hết lương phải vào nấp ở núi Ngọa Vân sơn, bị quan Hiệp đồng là ông Phạm Đình Trọng 范 廷 重 bắt được đóng cũi đem về kinh làm tội. Từ đó giặc Cừ và giặc Tuyển mới tan.

Nguyễn Hữu Cầu. Nguyễn Hữu Cầu 阮 有 求, tục gọi là quận He, người Hải Dương, trước đi ăn cướp, sau theo Nguyễn Cừ làm giặc. Đến khi Nguyễn Cừ bị bắt rồi, Nguyễn Hữu Cầu đem đồ đảng về giữ núi Đồ Sơn và đất Vân Đồn. Năm Quí Hợi (1743), Hữu Cầu giết được quan Thủy đạo đốc binh là Trịnh Bảng 鄭 榜, rồi tự xưng làm Đông đạo Thống quốc Bảo dân Đại tướng quân, thanh thế lừng lẫy ở mạn ấy. Sau bị Hoàng Ngũ Phúc đem binh đến vây ở núi Đồ Sơn, Hữu Cầu phá vây ra, về đánh lấy thành Kinh Bắc, quan Trấn phủ là Trần Đình Cẩm 陳 廷 錦 và quan Đốc đồng là Võ Phương Đề đánh thua ở Thị Cầu phải bỏ ấn tín mà chạy; ở Kinh sư, được tin ấy rất lấy làm náo động.

Hoàng Ngũ Phúc đem binh về, cùng với Trương Khuông 張 洭 lấy lại thành Kinh Bắc, nhưng thế Nguyễn Hữu Cầu vẫn mạnh, phá quân của Trương Khuông ở làng Ngọc Lâm (thuộc huyện Yên Dũng), đuổi quân của quan Thống lĩnh Đinh Văn Giai 丁 文 佳 ở Xương Giang (thuộc huyện Bảo Lộc) rồi lại về vây dinh Thị Cầu.

Trịnh Doanh sai Hoàng Ngũ Phúc và Phạm Đình Trọng đem binh đến đánh Hữu Cầu ở Xương Giang, giết được tướng của giặc là tên Thông 通, lấy được quân nhu chiến mã thật là nhiều.

Nguyễn Hữu Cầu là một người kiệt hiệt nhất trong bọn làm giặc thời bấy giờ, mà lại quỉ quyệt, ra vào bất trắc lắm : có khi bị vây hàng mấy vòng, mà chỉ một mình một ngựa phá vây ra, rồi chỉ trong mấy ngày lại có hàng vạn người đi theo. Vì rằng ngày thường cướp được thóc gạo của thuyền buôn, đem cho dân nghèo, cho nên đi đến đâu cũng có người theo, muốn lấy bao nhiêu quân lương cũng có.

Các tướng sĩ ai cũng sợ, duy chỉ có ông Phạm Đình Trọng là đánh được Hữu Cầu mà thôi, cho nên Hữu Cầu đào mã mẹ ông ấy đổ xuống sông. Từ đó Phạm Đình Trọng thề không cùng sống ở đời với Nguyễn Hữu Cầu. Cũng vì lẽ ấy cho nên năm Bính Dần (1749) Hữu Cầu cho người đem vàng về đút lót cho Đỗ thế Giai 杜 世 佳 và người nội giám là Nguyễn Phương Đĩnh 阮 芳 挺 để xin hàng, Trịnh Doanh thuận cho và lại phong cho làm Hướng nghĩa hầu 向 義 侯, lại sai quan Thiêm tri 僉 知 là Nguyễn Phi Sảng 阮 丕 爽 đem tờ dụ ra bảo Phạm Đình Trọng đừng đánh Nguyễn Hữu Cầu nữa. Phạm Đình Trọng khăng khăng một mực không chịu, bảo Nguyễn phi Sảng rằng: "Những người làm tướng ở ngoài dẫu có mệnh vua cũng có điều không nên chịu. Ông vâng mệnh vua đi gọi giặc về hàng thì ông cứ đi, tôi vâng mệnh vua đi đánh giặc, thì tôi cứ đánh". Nói xong, cất quân đi ngay.

Lúc ấy Phạm Đình Trọng có mộ người ở huyện Thanh Hòa, huyện Tú Kỳ, huyện Vĩnh Lại và huyện Thượng Hồng, đặt làm 4 cơ, giao cho hai người thủ hạ cai quản. Ở Phủ Liêu bọn Đỗ thế Giai nhân lấy điều ấy mà nói gièm với Trịnh Doanh. Nhưng Trịnh Doanh vốn biết Phạm Đình Trọng là người trung thành, không nói gì đến việc ấy, lại làm một bài thơ đưa ra cho ông ấy để ông ấy yên lòng.

Nguyễn Hữu Cầu tuy đã xin về hàng, nhưng vẫn cứ cướp phá các nơi, sau lại về phá ở đất Sơn Nam. Một hôm Phạm Đình Trọng đánh đuổi Hữu Cầu ở Cẩm Giàng, Hữu Cầu nói với thủ hạ rằng: "Ta vừa mới thua, có tin về Kinh, tất nhiên không ai phòng bị, nay ta lẻn về đánh có lẽ được." Nói đoạn, ngay đêm hôm ấy kéo quân về bến Bồ Đề. Đến nơi thì trời vừa sáng ; có tin báo, Trịnh Doanh tự đem quân ra giữ ở bến Nam Tân. Phạm Đình Trọng biết tin ấy lập tức đem quân về đánh mặt sau, Hữu Cầu lại thua bỏ chạy.

Từ khi thua trận Bồ Đề rồi, Hữu Cầu về cùng với Hoàng Công Chất cướp ở huyện Thần Khê và Thanh Quan. Phạm Đình Trọng và Hoàng Ngũ Phúc lại đem binh xuống đánh đuổi.

Hoàng Công Chất chạy vào Thanh Hóa, Hữu Cầu chạy vào Nghệ An hợp đảng với tên Diên 延 ở Hương Lãm (thuộc huyện Nam Đường). Phạm Đình Trọng đem quân vào đánh phá trại giặc, rồi đuổi Hữu Cầu ra đến làng Hoàng Mai bắt được, đóng cũi đem về nộp chúa Trịnh. Bấy giờ là năm Tân Vị (1751) tức là năm Cảnh Hưng thứ 12.

Nguyễn Danh Phương. Năm Canh Thân (1740) tên Tế và tên Bồng làm loạn ở đất Sơn Tây, quan Chính tây đại tướng quân là Võ Tá Lý 武 佐 理 đánh bắt được cả hai tên ấy ở huyện An Lạc ( thuộc phủ Vĩnh Tường ). Bấy giờ thủ hạ tên Tế là Nguyễn Danh Phương, tục gọi là quận Hẻo, đem dư đảng về giữ núi Tam Đảo. Một mặt thì mộ quân trữ lương và một mặt thì cho người về nói dối xin hàng.

Lúc bấy giờ tên Cầu tên Chất đang làm loạn ở phía đông nam, cho nên Trịnh Doanh cũng tạm cho hàng.

Năm Giáp Tí (1744) tên Phương đem hơn một vạn quân về giữ đất Việt Trì, sang cướp phá ở bên huyện Bạch Hạc. Bấy giờ quan Đốc suất Sơn Tây là Văn Đình Ức 文 廷 億 đem binh đến vây đánh, Danh Phương chạy sang giữ làng Thanh Linh (huyện Bình Xuyên, đất Thái Nguyên). Từ đó Danh Phương lập đại đồn ở núi Ngọc Bội (giáp huyện Bình Xuyên và huyện Tam Dương), trung đồn ở đất Hương Canh, ngoại đồn ở đất Ức Kỳ, rồi tự xưng là Thuận thiên khải vận đại nhân, làm cung điện, đặt quan thuộc, thu các thứ thuế ở đất Tuyên Quang, thanh thế lừng lẫy trong non 10 năm trời, thành ra một nước riêng trong nước Nam vậy.

Năm Canh Ngọ (1750) Trịnh Doanh tự đem đại quân đi đường Thái Nguyên đến đánh phá được đồn Ức Kỳ. Khi quân tiến lên đến đồn Hương Canh, giặc bắn súng, đạn ra như mưa, quan quân không tiến lên được. Trịnh Doanh mới lấy gươm trao cho ông Nguyễn Phan 阮 潘 mà bảo rằng: “Đồn này phá không được thì lấy quân pháp mà trị!” Nguyễn Phan đem quân sấn vào rồi cởi áo chiến bào ra, xuống ngựa đi bộ, và bảo những người thủ hạ rằng: “Quân sĩ có tên ở trong sổ sách, việc gì đã có quân pháp. Chúng bay là người riêng của ta mà hôm nay là buổi ta phải bỏ mình để giúp nước, và lại chính là ngày chúng bay đền ơn cho ta. Vậy ai có cha già con dại, thì cho lui ra, còn thì nên cùng với ta mà liều một trận sống chết để báo đền ơn nước, cho khỏi phụ cái tiếng râu mày !”. Thủ hạ không ai chịu lui, đều xin cùng xông vào, phá được đồn Hương canh. Doanh Phương rút quân về giữ đồn Ngọc bội, quân Trịnh Doanh tiến lên đuổi đánh. Nguyễn Phan sai thủ hạ cầm đồ đoản binh cho tự tiện đi trước mà vào, đại quân theo sau. Giặc giữ không nổi bỏ chạy tan cả. Nguyễn Danh Phương chạy vào núi Độc Tôn, quan quân đuổi đến làng Tĩnh Luyện ở huyện Lập Thạch thì bắt được. Trịnh Doanh đem quân về Kinh đô, đi đến làng Xuân Hi, huyện Kim Anh, gặp người của Phạm Đình Trọng giải Nguyễn Hữu Cầu đến. Trịnh Doanh bèn mở tiệc khao quân, bắt tên Phương dâng rượu, tên Cầu thổi kèn, ba quân hôm ấy thật là vui vẻ.

Về đến Kinh sư, tên Cầu và tên Phương đều phải chém cả.

Hoàng Công Chất. Hoàng Công Chất cùng với Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ nổi lên một lúc. Trước phá ở đất Sơn Nam về hạt Khoái Châu và Xuân Trường. Đến năm Ất Sửu (1745) lại bắt được và giết quan trấn thủ Sơn Nam là Hoàng Công Kỳ 黄 公 琦, sau vì quan quân đuổi đánh, Công Chất chạy vào Thanh Hóa rồi ra Hưng Hóa cùng với tên Thành 成 làm loạn ở vùng ấy. Năm Tân Tỵ (1761) tên Thành bị quan quân bắt được, tên Chất chạy lên giữ động Mãnh Thiên 猛 天 峒 (phía bắc Hưng Hóa) rồi chiếm giữ cả mấy châu gần đấy, đồ đảng có hàng vạn người. Từ đó tên Chất cứ cướp phá ở đất Hưng Hóa và đất Thanh Hóa. Mãi đến năm Kỷ Sửu (1769) Trịnh Sâm mới sai quan Thống lĩnh là Đoàn nguyễn Thục 段 阮 俶 đem quân Sơn Tây lên đánh động Mãnh Thiên. Khi quan quân lên đến nơi thì Hoàng Công Chất đã chết rồi, con là Hoàng Công Toản 黄 公 纘 chống giữ không nổi, bỏ chạy sang Vân Nam. Đồ đảng tan cả.

Lê Duy Mật. Năm Mậu Ngọ (1738) đời vua Ý Tông, bọn hoàng thân là Lê Duy Mật, Lê Duy Qui và Lê Duy Chúc định mưu giết họ Trịnh, nhưng chẳng may sự không thành phải bỏ chạy vào Thanh Hóa. Sau Duy Qui và Duy Chúc phải bệnh mất, còn Duy Mật giữ đất thượng du phía tây nam. Những người đồng mưu với Duy Mật đều bị họ Trịnh bắt được giết cả. Bấy giờ Duy Mật có bắt được Phạm Công Thế 范 公 勢 đem ra hỏi rằng: “Ông là người khoa giáp sao lại theo nghịch?” — Công Thế cười mà nói rằng : “Đã lâu nay danh phận không rõ, lấy gì mà phân thuận nghịch?” Nói rồi, giương cổ ra chịu hình.

Lê Duy Mật từ khi chạy về Thanh Hóa, chiêu tập binh sĩ, rồi từ năm Canh Thân (1740) là Cảnh Hưng năm đầu, về đánh ở đất Hưng Hóa và Sơn Tây, sau lại cùng với giặc là tên Tương giữ đồn Ngọc Lâu (thuộc huyện Thạch thành). Đến khi tướng họ Trịnh phá được đồn Ngọc Lâu, tên Tương tử trận, Lê Duy Mật lại chạy vào Nghệ An, rồi sang Trấn Ninh giữ núi Trình Quang 呈 光 làm căn bản.

Năm Giáp Tí (1764) Lê Duy Mật sai người đem thư vào cầu cứu với chúa Nguyễn là Vũ vương. Nhưng chúa không muốn gây sự với họ Trịnh, cho nên không giúp.

Năm Đinh Hợi (1767) được tin Trịnh Doanh vừa mất, con là Trịnh Sâm lên làm chúa, Lê Duy Mật đem quân về đánh ở đất Hương Sơn và đất Thanh Chương rồi lại rút về Trấn Ninh. Trịnh Sâm cho người đưa thư sang vỗ về không được, mới quyết ý dùng binh để dứt mối loạn.

Năm Kỷ Sửu (1769) Trịnh Sâm sai Bùi Thế Đạt 裴 世 達 làm Thống lĩnh đất Nghệ An, Nguyễn Phan 阮 潘 làm Chánh đốc lĩnh đất Thanh Hóa, Hoàng đình Thể 黄 廷 體 làm đốc binh đất Hưng Hóa, cả ba đạo đều tiến sang đánh Trấn Ninh. Khi quân của Bùi Thế Đạt và Nguyễn Phan đến vây Trình quang. Lê Duy Mật định cứ giữ hiểm không ra đánh. Không ngờ là người con rể là Lại thế Chiêu 賴 世 招 làm phản, mở cửa lũy cho quân họ Trịnh vào. Duy Mật biết có nội biến, bèn cùng với vợ con tự đốt mà chết.
*
* *
Tóm lại mà xét, thì những công việc của họ Trịnh sửa đổi ở miền Bắc cũng nhiều, và có thể chia ra làm ba thời kỳ:

Thời kỳ thứ nhất vào khoảng Trịnh Kiểm, Trịnh Tùng và Trịnh Tráng. Lúc bấy giờ còn phải đánh họ Mạc ở phía Bắc, rồi lại chống với họ Nguyễn ở phía Nam, cho nên trong thời kỳ ấy chỉ có việc chiến tranh ở ngoài mà thôi, còn những công việc trong nước không sửa sang được mấy.

Thời kỳ thứ hai là vào khoảng Trịnh Tạc, Trịnh Căn và Trịnh Cương. Lúc bấy giờ việc chiến tranh đã yên, trong nước bình trị, cho nên trong thời kỳ ấy các chúa mới sửa sang và chỉnh đốn lại những phép tắc, luật lệ, việc thuế khóa, sự học hành, thi cử, v. v.

Thời kỳ thứ ba là vào khoảng Trịnh Giang, Trịnh Doanh và Trịnh Sâm. Vì Trịnh Giang thất chính cho nên trong thời kỳ này có lắm giặc giã, quan quân phải đánh đông dẹp bắc trong ba bốn năm trời, thành ra không làm được việc gì ích lợi, đến nỗi dân nghèo nước yếu, chính trị điêu tàn, bởi vậy cho nên chẳng bao lâu mà nhà Trịnh đổ, nhà Lê cũng mất.


1. Việc bán phẩm hàm đã có từ đời vua Dụ Tông nhà Trần và đời vua Thánh Tông nhà Lê. Nhưng mà bấy giờ chỉ cho lấy hàm mà thôi, chứ không thực chức.
2. Khi vua Lê Thái tổ ra đánh nhà Minh thì số binh bấy giờ được 25 vạn, chia ra làm 5 quân, gọi là Trung quân, Tiền quân, Hậu quân, Tả quân, Hữu quân.
Đến khi đánh dẹp xong rồi, cho 15 vạn về làm ruộng, còn để lại 10 vạn chia làm 5 đạo gọi là đông đạo, tây đạo, nam đạo, bắc đạo và hải tây đạo.
3. Tội trượng thì cứ mỗi một trượng là quan Tam phẩm phải chuộc 5 tiền, quan Tứ phẩm phải chuộc 4 tiền, quan Ngũ phẩm 3 tiền, quan thất Bát phẩm 2 tiền, từ Cửu phẩm cho xuống đến thứ nhân thì 1 tiền.
Tội đồ làm lính coi chuồng voi thì phải chuộc 60 quan, làm lính đồn điền thì 100 quan.
Tội lưu cận châu thì phải chuộc 130 quan, viễn châu thì 290 quan.
Tội tử thì phải chuộc 330 quan.
4. Đã nói ở đời vua Lê Thái tổ.
5. Lão hạng là những người từ 50 tuổi đến 60 tuổi. Hoàng đinh là người mới có 17 đến 19 tuổi.
6. Duy Mật và Duy Qui là con vua Dụ Tông, Duy Chúc là con vua Hi Tông.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 9:36 am

CHƯƠNG VI

CÔNG VIỆC HỌ NGUYỄN LÀM Ở MIỀN NAM
1. Quan chế
2. Thi cử
3. Việc võ bị
4. Việc thuế khóa
5. Số tiền chi thu trong nước
6. Lấy đất Chiêm Thành
7. Mở đất Nam Việt và sự giao thiệp với Chân Lạp
8. Việc giao thiệp với nước Tiêm La
9. Việc lập dinh định phủ


Họ Nguyễn đã giữ riêng một cõi ở phía nam, lập ra nghiệp chúa, lưu truyền đời nọ qua đời kia, bởi vậy cho nên chính trị, thuế lệ, binh lính, việc gì cũng tự sửa sang và xếp đặt lấy như là một nước tự chủ vậy.

1. QUAN CHẾ. Lúc họ Nguyễn chưa ra mặt chống nhau với họ Trịnh thì quan lại vẫn ở ngoài Bắc bổ vào nhưng mà từ khi chúa Sãi là Nguyễn Phúc Nguyên 阮 福 源 không chịu nộp thuế cho nhà Lê, và đem quân chống giữ với quân họ Trịnh ở bắc Bố Chính 布 政 thì các quan viên đều do chúa Nguyễn đặt lấy cả.

Ở chính dinh là chỗ chúa đóng thì đặt tam ti 三 司 để giúp chúa coi việc chính trị. Tam ti là: Xá sai ti 舍 差 司, Tướng thần lại ti 將 臣 吏 司, Lệnh sử ti 令 史 司.

1. Xá sai ti giữ việc từ tụng văn án. Có quan Đô tri 都 知, Ký lục 記 錄 làm đầu.

2. Tướng thần lại ti giữ việc thu tiền thu thuế, chi phát lương thực cho quan các đạo. Có quan Cai bạ 該 簿 làm đầu.

3. Lệnh sử ti giữ việc tế tự, tết nhất và việc chi cấp lương cho quân ở chính dinh. Có quan Nha úy 衙 尉 làm đầu.

Mỗi ti lại có quan Cai hợp 該 合, Thủ hợp 首 合 và các Lại ti để làm mọi việc.

Ở ngoài các dinh, thì có nơi chỉ đặt có một Lệnh sử ti kiêm cả việc Xá sai ti và Tướng thần lại ti, có nơi thì đặt Xá sai tiLệnh sử ti để coi việc quân dân, từ tụng, đinh điền, sổ sách, thuế khóa, v.v. nghĩa là tùy nơi quan trọng hay là không, mà thêm bớt quan viên.

Ở phủ huyện, thì đặt Tri huyện, Tri phủ, để coi việc từ tụng, thuộc hạ thì có Đề lại, Thông lại, chuyên việc khám xét. Lại có Huấn đạo, Lễ sinh, chuyên việc tế tự ở chỗ sở tại. Còn việc thu thuế thì đặt quan khác để coi về việc ấy.

Đến đời chúa Thượng Nguyễn Phúc Lan 阮 福 瀾 (1635 1648) lại đặt thêm chức Nội tả 內 左, Ngoại tả 外 左, Nội hữu 內 右, Ngoại hữu 外 右, gọi là tứ trụ để giúp chúa trị dân.

Về đàng quan võ thì đặt chức: Chưởng đinh, Chưởng cơ, Cai cơ, Cai đội để coi việc binh.

2. THI CỬ. Năm Đinh Hợi (1674) chúa Nguyễn mở khoa thi gọi là thi Chính đồ 正 途 và thi Hoa văn 華 文.

Thi Chính đồ chia ra làm ba kỳ: kỳ đệ nhất thi tứ lục, kỳ đệ nhị thi thơ phú, kỳ đệ tam thi văn sách. Quan Tri phủ Tri huyện làm sơ khảo, quan Cai bạ, Ký lục, Vệ úy làm Giám khảo. Những quyển đậu, thì chia ra làm ba hạng: hạng thứ nhất gọi là Giám sinh, được bổ ra làm Tri phủ, Tri huyện; hạng thứ nhì gọi là Sinh đồ được bổ làm Huấn đạo; hạng thứ ba cũng gọi là Sinh đồ được bổ làm Lễ sinh, hoặc làm Nhiêu học.

Thi Hoa văn thì cũng phải ba ngày, mỗi ngày chỉ phải làm có một bài thơ mà thôi. Ai đậu thì được bổ vào làm việc ở Tam ti.

Năm Ất Hợi (1695) Quốc chúa Nguyễn Phúc Chu 阮 福 淍 (1691-1725) mở khoa thi ở trong phủ chúa, gọi là thi Văn chức 文 職 và thi Tam ti 三 司. Thi Tam ti là thi Xá sai ti, thi Tướng thần lại ti và thi Lệnh sử ti. Thi Văn chức thì thi tứ lục, thơ phú, văn sách ; thi Xá sai ti thì hỏi về việc binh lính, tiền lương, từ tụng; thi Tướng thần lại ti và Lệnh sử ti thì chỉ làm một bài thơ mà thôi.

Năm Canh Thân (1740), Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát 阮 福 濶 (1738-1765) định lại phép thi: những người đậu kỳ đệ nhất gọi là nhiêu học, được miễn sai 5 năm; đậu kỳ đệ nhị và kỳ đệ tam thì được miễn sai chung thân; đậu kỳ đệ tứ gọi là Hương cống, được bổ đi làm Tri phủ, Tri huyện.

Xem như vậy thì sự thi cử ở miền Nam đời bấy giờ còn sơ lược lắm.

3. VIỆC VÕ BỊ. Họ Nguyễn bấy giờ phải chống nhau với họ Trịnh cho nên phải lo việc võ bị hơn. Quân thì chia ra làm năm cơ gọi là: trung cơ, tả cơ, hữu cơ, tiền cơ, hậu cơ. Số quân độ chừng non ba vạn người.

Năm Tân Mùi (1631) chúa Sãi lập ra sở đúc súng đại bác và mở trường bắn, trường tập voi, tập ngựa, cứ hằng năm luyện tập để phòng bị chiến tranh.

4. VIỆC THUẾ KHÓA. Điền thổ chia ra làm 3 hạng để đánh thuế. Lại có hạng gọi là thu điền, khô thổ, nghĩa là ruộng đất xấu thì thuế đánh lại nhẹ hơn ruộng đất thường.

Những công điền thì cấp cho dân cày cấy để nộp thuế; còn ai khai khẩn được đất hoang ra làm ruộng, thì cho là tư điền.

Thuế mỏ. Ở đất Quảng Nam, Thuận Hóa có mỏ vàng; ở đất Quảng Nghĩa có mỏ bạc; ở đất Bố chính có mỏ sắt. Các mỏ ấy đều đánh thuế cả.

Thuế xuất cảng nhập cảng. Lệ cứ những tàu ở Thượng Hải và ở Quảng Đông lại, thì phải nộp 3.000 quan, đến lúc đi phải nộp 300 quan. Tàu ở Mả-cao, ở Nhật Bản lại, thì phải nộp 4.000 quan, đến lúc đi phải nộp 400 quan. Tàu ở Tiêm La, ở Lã-tống lại, thì phải nộp 2.000 quan, đến lúc đi phải nộp 200 quan. Tàu ở các nước phương Tây lại, thì phải nộp 8.000 quan, đến lúc về phải nộp 800 quan.

Thuế ấy chia ra làm 10 thành: 6 thành thì đem vào kho, còn 4 thành để nộp cho quan lại, binh lính đã coi về việc thu thuế.

5. SỐ TIỀN CHI THU TRONG NƯỚC. Năm Quí Dậu (1753) Vũ vương sai quan Chưởng thái giám 掌 太 監 là Mai Văn Hoan 梅 文 歡 tính số vàng, bạc và tiền thu vào phát ra mỗi năm là bao nhiêu.

Bấy giờ số tiền thì có năm thu vào được hơn 338.100 quan, mà phát ra mất hơn 364.400 quan; có năm được hơn 423.300 quan, mà phát ra mất hơn 369.400 quan. Vàng thì có năm thu được 830 lượng, có năm được 890 lượng. Bạc thì thứ giáp ngân 甲 銀 (?) có năm thu được 240 lượng, có năm được 390 lượng ; thứ dung ngân 榕 銀 (?) có năm được 2.400 lượng, có năm được 1.800 lượng ; thứ kê ngân 鷄 銀 (?) có năm được 10.100 đồng, có năm được 400 đồng, cũng có năm không có đồng nào.

Tính đổ đồng lại từ năm Bính Dần (1746) đến năm Nhâm Thân (1752) nghĩa là trong 7 năm, số vàng được 5.768 lượng, số giáp ngân được 9.978 lượng, số dung ngân được 14.276 lượng, số kê ngân được 21.150 đồng.

Từ đó trở đi mỗi năm phải làm sổ kê rõ ra trong năm vàng bạc và tiền thu vào và phát ra mất bao nhiêu, lệ cứ đến ngày mồng ba tháng giêng năm sau dâng lên để chúa xem.

Những tiền tiêu trong nước, thì có tiền đồng và tiền kẽm, khắc hai chữ thái bình 太平.

6. LẤY ĐẤT CHIÊM THÀNH. Trước Trịnh Kiểm chỉ cho Nguyễn Hoàng vào Trấn thủ đất Thuận Hóa mà thôi ; sau đến năm Canh Ngọ (1570) họ Trịnh đòi quan trấn thủ Quảng Nam là Nguyễn Bá Quýnh về trấn đất Nghệ An, để đất Quảng Nam cho Nguyễn Hoàng kiêm lĩnh.

Năm Tân Hợi (1611) Nguyễn Hoàng vào đánh nước Chiêm Thành lấy đất lập ra phủ Phú Yên; chia ra làm hai huyện là Đồng Xuân và Tuyên Hòa. Đến năm Quí Tị (1653) vua nước Chiêm Thành là Bà Thấm 婆 心 sang quấy nhiễu ở đất Phú Yên, chúa Hiền là Nguyễn Phúc Tần 阮 福 瀕 mới sai quan Cai cơ là Hùng Lộc 雄 禄 sang đánh. Bà Thấm phải dâng thư xin hàng. Chúa Nguyễn để từ sông Phan Lang 潘 郎 江 trở vào cho vua Chiêm, còn từ sông Phan Lang trở ra lấy làm Thái Ninh phủ, sau đổi làm phủ Diên Khánh (tức là Khánh Hòa bây giờ), đặt dinh Thái khang để Hùng Lộc làm Thái thú.

Năm Quí Dậu (1693) vua nước Chiêm Thành là Bà Tranh 婆 爭 bỏ không tiến cống, chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Chu sai quan Tổng binh là Nguyễn Hữu Kính 阮 有 鏡 (con Nguyễn Hữu Dật) đem binh đi đánh bắt được Bà Tranh và bọn thần tử là Tả trà Viên, Kế bà Tử cùng thân thuộc là Bà Ân đem về Phú Xuân. Chúa Nguyễn đổi đất Chiêm Thành làm Thuận phủ, cho Tả trà Viên, Kế bà Tử làm chức Khám Lý 勘 理 và ba người con của Bà Ân làm Đề đốc giữ Thuận phủ, lại bắt phải đổi y phục theo như người Việt Nam để phủ dụ dân Chiêm Thành. Qua năm sau lại đổi Thuận phủ ra làm Thuận Thành trấn, cho Kế Bà Tử làm tả Đô đốc. Năm đinh sửu (1697) chúa Nguyễn đặt phủ Bình Thuận lấy đất Phan Lý (Phan-ri) Phan Lang (Phan-rang) làm huyện Yên Phúc và huyện Hòa Đa.

Từ đó nước Chiêm Thành mất hẳn.

Nước Chiêm Thành chính là nước Lâm Ấp ngày trước đã từng qua mấy trăm năm, cùng với họ Lý, họ Trần đối địch, chống với quân Mông Cổ, không cho xâm phạm vào cõi, lập nên một nước có vua, có tôi, có chính trị, có luật pháp. Nhưng chỉ hiềm vì người nước ấy cứ hay sang cướp phá ở đất Việt Nam, thành ra hai nước không mấy khi hòa hiếu được với nhau.

Đã là đối địch thì không sao tránh khỏi được cái luật chung của tạo hóa là: khỏe còn, yếu chết. Vì vậy cho nên từ khi vua Thánh Tông nhà Lê 黎 聖 宗 đã lấy đất Quảng Nam và đã chia nước Chiêm ra làm 3 nước rồi, thì từ đó về sau thế lực nước ấy mỗi ngày một kém, dân tình mỗi ngày một suy. Chẳng những là đến nỗi mất nước với chúa Nguyễn mà chủng loại Chiêm Thành bây giờ cũng chẳng còn được mấy nghìn người nữa. Một nước trước như thế, mà nay như thế, dẫu rằng nước ấy đồng hóa với nước ta mặc lòng, song nghĩ cũng thương tâm thay cho những nước yếu hèn không tránh khỏi được cái họa: cá nhỏ bị cá lớn nuốt.

7. MỞ ĐẤT NAM VIỆT VÀ SỰ GIAO THIỆP VỚI CHÂN LẠP. Nguyên nước Chân Lạp ở vào quãng dưới sông Mê-kông, có lắm sông nhiều ngòi, ruộng đất thì nhiều mà nước Nam ta thường hay mất mùa, dân tình phải đói khổ luôn, và lại vào lúc chúa Nguyễn, chúa Trịnh đánh nhau, cho nên nhiều người bỏ vào khẩn đất, làm ruộng ở Mô Xoài (Bà Rịa) và ở Đồng Nai (nay thuộc Biên Hòa).

Năm Mậu Tuất (1658) vua nước Chân Lạp mất rồi, chú cháu tranh nhau, sang cầu cứu bên chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn bấy giờ là chúa Hiền sai quan đem 3.000 quân sang đánh ở Mỗi-xuy 每 吹 (nay thuộc huyện Phước Chánh, tỉnh Biên Hòa) bắt được vua nước ấy là Nặc Ông Chân 匿 翁 真 đem về giam ở Quảng Bình một độ, rồi tha cho về nước, bắt phải triều cống và phải bênh vực người Việt Nam sang làm ăn ở bên ấy.

Năm Giáp Dần (1674), nước Chân Lạp có ngươi Nặc Ông Đài 匿 翁 苔 đi cầu viện nước Tiêm La để đánh Nặc Ông Nộn 匿 翁 嫩.

Nặc Ông Nộn bỏ chạy sang cầu cứu ở dinh Thái Khang ( nay là Khánh Hòa ). Chúa Hiền bèn sai Cai cơ đạo Nha Trang là Nguyễn Dương Lâm 阮 揚 林 cùng với Nguyễn Đình Phái 阮 廷 派 làm tham mưu đem binh chia ra hai đạo sang đánh Nặc Ông Đài, phá được đồn Sài Gòn 柴 棍, rồi tiến quân lên vây thành Nam Vang. Nặc Ông Đài phải bỏ thành chạy vào chết ở trong rừng. Nặc Ông Thu 匿 翁 秋 ra hàng. Nặc Ông Thu là chính dòng con trưởng cho nên lại lập làm chánh quốc vương đóng ở Long Úc, để Nặc Ông Nộn làm đệ nhị quốc vương, đóng ở Sài Gòn, bắt hằng năm phải triều cống.

Năm Kỷ Vị (1679) có quan nhà Minh là Tổng binh Trấn thủ đất Long Môn (Quảng Tây) Dương Ngạn Địch 楊 彥 迪, phó tướng Hoàng Tiến 黄 進, tổng binh châu Cao, châu Lôi, và châu Liêm ( thuộc Quảng đông ) là Trần Thượng Xuyên 陳 上 川, phó tướng Trần An Bình 陳 安 平, không chịu làm tôi nhà Thanh, đem 3.000 quân cùng 50 chiếc thuyền sang xin ở làm dân Việt Nam. Chúa Hiền nhân muốn khai khẩn đất Chân Lạp, bèn cho vào ở đất Đông Phố 東 浦 (tức là đất Gia Định). Bọn Ngạn Địch chia nhau ở đất Lộc Dã ( tức là đất Đồng Nai thuộc Biên Hòa ), ở Mỹ Tho (thuộc Định Tường), ở Ban Lân ( thuộc Biên Hòa ) rồi cày ruộng làm nhà lập ra phường phố, có người phương tây, người Nhật Bản, người Chà-và đến buôn bán đông lắm.

Năm Mậu Thìn (1688) những người khác ở Mỹ Tho làm loạn. Hoàng Tiến giết Dương ngạn Địch đi, rồi đem chúng đóng đồn ở Nan Khê, làm tàu đúc súng để chống nhau với người Chân Lạp. Vua Chân Lạp là Nặc Ông Thu cũng đào hào đắp lũy để làm kế cố thủ và bỏ không chịu thần phục chúa Nguyễn nữa.

Bấy giờ chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Trăn 阮 福 溱 sai quan đem quân đi đánh dẹp, dùng mưu giết được Hoàng Tiến và bắt vua Chân Lạp phải theo lệ triều cống.

Năm Mậu Dần (1698) chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Chu sai ông Nguyễn Hữu Kính 阮 有 鏡 làm kinh lược đất Chân Lạp, chia đất Đông Phố ra làm dinh, làm huyện, lấy Đồng Nai làm huyện Phúc Long và Sài Gòn làm huyện Tân Bình. Đặt Trấn biên dinh 鎭 邊 營 (tức là Biên Hòa) và Phan trấn dinh 藩 鎭 營 (tức là Gia Định) sai quan vào cai trị. Lại chiêu mộ những kẻ lưu dân từ Quảng Bình trở vào để lập ra thôn xã và khai khẩn ruộng đất. Còn những người Tàu ở đất Trấn Biên (Biên Hòa) thì lập làm xã Thanh Hà 清 河, những người ở đất Phan Trấn (Gia Định) thì lập làm xã Minh Hương 明 鄉. Những người ấy đều thuộc về sổ bộ nước ta.

Bấy giờ lại có người khách Quảng Đông tên là Mạc Cửu 鄚 玖, trong khi nhà Thanh cướp ngôi nhà Minh bên Tàu, bỏ sang ở Chân Lạp, thấy ở phủ Sài Mạt 柴 末 có nhiều người các nước đến buôn bán, bèn mở sòng đánh bạc, rồi lấy tiền chiêu mộ những lưu dân lập ra 7 xã, gọi là Hà Tiên. Năm Mậu Tí (1708) Mạc Cửu xin thuộc về chúa Nguyễn; chúa phong cho làm chức Tổng binh, giữ đất Hà Tiên.

Đến khi Mạc Cửu mất, chúa Nguyễn lại phong cho con Mạc Cửu là Mạc Thiên Tứ 鄚 天 賜 làm chức Đô đốc, trấn ở Hà Tiên. Mạc Thiên Tứ đắp thành, xây lũy, mở chợ, làm đường và rước thầy về dạy Nho học để khai hóa đất Hà Tiên.

Thời bấy giờ đất Chân Lạp cứ loạn lạc luôn. Năm Kỷ Mão (1699) vua nước ấy là Nặc Ông Thu 匿 翁 秋 đem quân chống với quân chúa Nguyễn, chúa sai quan Tổng suất Nguyễn Hữu Kính sang đánh. Quân ta sang đến thành Nam Vang 南 榮, Nặc Ông Thu bỏ chạy, con Nặc Ông Nộn là Nặc Ông Yêm 匿 翁 淹 mở cửa thành ra hàng. Sau Nặc Ông Thu cũng về hàng, xin theo lệ triều cống như cũ. Quân ta rút về.

Được ít lâu vua thứ hai là Nặc Ông Nộn mất, vua thứ nhất là ông Nặc Ông Thu phong cho con Nặc Ông Nộn là Nặc Ông Yêm làm quan và lại gả con gái cho. Sau Nặc Ông Thu già yếu, truyền ngôi cho con là Nặc Ông Thâm 匿 翁 深.

Năm Ất Dậu (1705) Nặc Ông Thâm nghi cho Nặc Ông Yêm có ý làm phản, bèn khởi binh đánh nhau. Nặc Ông Thâm lại đem quân Tiêm La về giúp mình. Nặc Ông Yêm phải chạy sang cầu cứu ở Gia Định.

Chúa Nguyễn sai quan Cai cơ là Nguyễn Cửu Vân 阮 久 雲 sang đánh Nặc Ông Thâm. Nguyễn Cửu Vân sang phá được quân Tiêm La; đem Nặc Ông Yêm về thành La Bích 羅 壁. Từ đó Nặc Ông Thâm ở Tiêm La cứ thỉnh thoảng đem quân về đánh Nặc Ông Yêm.

Năm Giáp Ngọ (1714) quân của Nặc Ông Thâm về lấy thành La Bích và vây đánh Nặc Ông Yêm nguy cấp lắm. Nặc Ông Yêm sai người sang Gia Định cầu cứu. Quan Đô đốc Phiên trấn (Gia Định) là Trần Thượng Xuyên 陳 上 川 và quan phó tướng Trấn biên (Biên Hòa) là Nguyễn Cửu Phú 阮 久 富 phát binh sang đánh, vây Nặc Ông Thu và Nặc Ông Thâm ở trong thành La Bích. Nặc Ông Thu và Nặc Ông Thâm sợ hãi, bỏ thành chạy sang Tiêm La. Bọn ông Trần thượng Xuyên lập Nặc Ông Yêm lên làm vua Chân Lạp.

Năm Tân Hợi (1729) quân Chân Lạp sang quấy nhiễu ở hạt Gia Định. Chúa Nguyễn bèn đặt sở Điều khiển 調 遣 để thống nhiếp việc binh ở mạn ấy.

Năm Bính Thìn (1736) Nặc Ông Yêm mất, con là Nặc Ông Tha 匿 翁 他 lên làm vua. Đến năm Mậu Thìn (1747) Nặc Ông Thâm lại ở bên Tiêm La về, cử binh đánh đuổi Nặc Ông Tha đi, rồi chiếm lấy ngôi làm vua. Nặc Ông Tha phải bỏ chạy sang Gia Định.

Được ít lâu Nặc Ông Thâm mất, con là Nặc Đôn 匿 敦, Nặc Hiên 匿 軒 và Nặc Yếm 匿 厭 tranh nhau. Chúa Nguyễn bèn sai quan Điều khiển là Nguyễn Hữu Doãn 阮 有 允 đem quân sang đánh bọn Nặc Đôn và đem Nặc Ông Tha về nước.

Nặc Ông Tha về được mấy tháng lại bị người con thứ hai của Nặc Ông Thâm là Nặc Nguyên 匿 原 đem quân Tiêm La sang đánh đuổi đi. Nặc Ông Tha chạy sang chết ở Gia Định.

Nặc Nguyên về làm vua Chân Lạp thường hay hà hiếp rợ Côn Man 昆 曼[1] và lại thông sứ với chúa Trịnh ở ngoài Bắc để lập mưu đánh chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn biết tình ý ấy, đến năm Quí Dậu (1753), sai Nguyễn cư Trinh 阮 居 貞 sang đánh Nặc Nguyên. Năm Ất Hợi (1755) Nặc Nguyên thua bỏ thành Nam Vang chạy sang Hà Tiên nhờ Mạc Thiên Tứ.

Năm sau Mạc Thiên Tứ dâng thư về nói rằng Nặc Nguyên xin dâng hai phủ Tầm Bôn 尋 奔 và Lôi Lạp 雷 臘 để chuộc tội, và xin cho về nước. Chúa Nguyễn không muốn cho. Bấy giờ ông Nguyễn Cư Trinh dâng sớ bày tỏ cách khai thác nên dùng kế « tàm thực » nghĩa là nên lấy dần dần như con tằm ăn lá, thì mới chắc chắn được. Chúa Nguyễn nghe lời ấy bèn nhận hai phủ và cho Nặc Nguyên về Chân Lạp.

Năm Đinh Sửu (1759) Nặc Nguyên mất, chú họ là Nặc Nhuận 匿 潤 làm Giám quốc. Nặc Nhuận còn đang lo để xin chúa Nguyễn phong cho làm vua, thì bị người con rể là Nặc Hinh 匿 馨 giết đi, rồi cướp lấy ngôi làm vua.

Quan Tổng suất là Trương Phúc Du 張 福 歈 thừa thế sang đánh, Nặc Hinh thua chạy bị thuộc hạ giết chết, bấy giờ con Nặc Nhuận là Nặc Tôn 匿 尊 chạy sang nhờ Mạc Thiên Tứ ở Hà Tiên. Mạc Thiên Tứ dâng thư về xin lập Nặc Tôn làm vua Chân Lạp. Chúa Nguyễn thuận cho, sai Thiên Tứ đem Nặc Tôn về nước.

Nặc Tôn dâng đất Tầm Phong Long để tạ ơn chúa Nguyễn. Chúa bèn sai ông Trương Phúc Du và Nguyễn Cư Trinh đem dinh Long Hồ về xứ Tầm Bào, tức là chỗ tỉnh lỵ tỉnh Vĩnh Long bây giờ, và lại đặt ra ba đạo là Đông khẩu đạo ở Sa Đéc, Tân châu đạo ở Tiền Giang và Châu Đốc đạo ở Hậu Giang.

Nặc Tôn lại dâng 5 phủ là Hương Úc, Cần Bột, Trực Sâm, Sài Mạt và Linh Quỳnh để tạ ơn Mạc Thiên Tứ. Mạc Thiên Tứ đem những đất ấy dâng chúa Nguyễn, chúa cho thuộc về trấn Hà Tiên cai quản.
Vậy đất 6 tỉnh Nam Việt bây giờ là đất lấy của nước Chân Lạp mà người Việt Nam khai thác ra.

8. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NƯỚC TIÊM LA. Tiêm La là một nước ở về phía tây nam sông Mê-kông dòng dõi người Thái sang ở đấy.

Cứ theo sử ta và sử Tàu thì thoạt đầu tiên gọi là nước Phù Nam 扶 南. Đến quãng nhà Tùy và nhà Đường bên Tàu là vào quãng thế kỷ thứ sáu, thứ bảy thì đất Phù Nam chia ra làm hai: một nửa về phía đông có một dân tộc khác đến lập ra nước Chân Lạp 真 臘, còn một nửa về phía tây thì người Phù Nam ở gọi là nước Xích Thổ 赤 土.

Vào quãng nhà Tống, nhà Kim (thế kỷ thứ XI, thứ XII) thì nước Xích Thổ lại chia ra làm hai: một nước gọi là La Hộc 羅 斛, một nước gọi là Tiêm 暹. Lúc nhà Nguyên làm vua bên Tàu (thế kỷ thứ XIII, thứ XIV) thì sử có chép hai nước ấy sang cống.

Về sau nước La Hộc gồm được cả nước Tiêm, mới gọi là nước Tiêm La Hộc 暹 羅 斛. Đến đầu nhà Minh (cuối thế kỷ thứ XIV) vua nước ấy sang cầu phong bên Tàu, vua Thái tổ nhà Minh mới phong là nước Tiêm La 暹 羅[2].

Nước Tiêm La lúc đầu còn nhỏ yếu, thường bị người Chân Lạp áp chế. Sau cường thịnh dần dần lên, rồi vào khoảng năm Vạn lịch (1573-1620) nhà Minh, nước Tiêm La lại đánh Chân Lạp mà hùng bá cả phương ấy.

Trong thời ấy vua Tiêm La là Phra Naroi dòng dõi nhà Ayouthia dùng một người Hi Lạp tên là Constantin Phaulcon làm tướng. Người ấy xin vua giao thiệp với nước Pháp. Bởi vậy năm 1620 mới có bọn sứ thần Tiêm La sang bái yết Pháp hoàng Louis XIV ở tại Versailles.

Thủa bấy giờ chúa Nguyễn còn đang khai sáng ở đất Phú Yên, Khánh Hòa, nhưng về sau chúa Nguyễn lấy hết đất Chiêm Thành, lại lấn sang đất Chân Lạp. Người Tiêm La có ý muốn ngăn trở để giữ lấy Chân Lạp làm của mình. Nhưng vì thế chúa Nguyễn mạnh hơn, cho nên phải chịu để chúa Nguyễn sang bảo hộ Chân Lạp.

Tuy vậy nước Tiêm La thường hay dùng những người phản đối với vua Chân Lạp, rồi giúp binh lực cho về làm loạn trong nước. Nhiều khi quân ta phải sang đánh đuổi quân Tiêm La để giúp quốc vương Chân Lạp. Cũng có khi quân Tiêm La sang đánh ở đất Hà Tiên, như năm Ất Vị (1715) người Chân Lạp là Nặc Thâm đem quân Tiêm La sang cướp phá, quan Tổng binh Hà Tiên là Mạc Cửu phải bỏ thành mà chạy.

Quân ta và quân Tiêm La đã giao chiến nhiều lần, cho nên hai bên không thông sứ với nhau. Mãi đến năm Canh Ngọ (1750) đời chúa Nguyễn là Võ vương Nguyễn Phúc Khoát, thì mới thấy sử chép rằng chúa sai quan đem thư sang trách nước Tiêm La dung túng kẻ nghịch thần để làm loạn nước Chân Lạp.

Năm Ất Hợi (1755) nước Tiêm La sai sứ sang xin đừng đánh thuế những thuyền của nước ấy sang buôn bán ở đất chúa Nguyễn. Chúa đáp thư lại rằng thuế ấy là quốc lệ đã đặt ra không thể bỏ đi được.

Năm Đinh Hợi (1767) quân nước Diến Điện 緬 甸 sang đánh Tiêm La bắt được vua nước ấy là Phong vương 瘋 王[3] và con là Chiêu Đốc 昭 督 cùng mấy vạn người dân đem về Diến Điện. Còn những người con của Phong vương là Chiêu xỉ Khang 昭 侈 腔 thì chạy sang Chân Lạp và Chiêu Thúy 昭 翠 thì chạy sang Hà Tiên.

Bấy giờ nước Tiêm La không có vua, chức Phi-nhã (Phya) đất Mang Tát là Trịnh Quốc Anh 鄭 國 英 bèn khởi binh tự lập làm vua. Trịnh Quốc Anh là người Triều châu, tỉnh Quảng đông, cha tên là Yển 偃 sang ở đất Tiêm La làm trưởng ở Mang Tát. Yển chết, Trịnh Quốc Anh lên nối nghiệp xưng là Phi-nhã, là một chức xã trưởng vậy.

Trịnh Quốc Anh lên làm vua rồi sai sứ sang bắt vua Chân Lạp là Nặc Tôn phải sang cống. Nặc Tôn lấy lẽ rằng Trịnh Quốc Anh không phải là dòng dõi người Tiêm La, không chịu cống.

Vua Tiêm La lấy điều ấy làm hiềm, sai tướng là Bôn Ma đem người Chân Lạp tên là Nặc Non về đánh Nặc Tôn. Nặc Tôn giữ vững các nơi, quân Tiêm La không làm gì được lại phải rút về.

Trịnh Quốc Anh biết con vua cũ là Chiêu Thúy còn ở Hà Tiên, sợ ngày sau sinh ra biến loạn, bèn đến tháng 10 năm Tân Mão (1771) đem binh thuyền sang vây đánh Hà Tiên. Quan Tổng binh là Mạc Thiên Tứ giữ không nổi phải bỏ thành chạy.

Vua Tiêm La để tướng là Trần Liên 陳 聯 ở lại giữ Hà Tiên rồi tiến quân sang đánh Chân Lạp. Quốc vương là Nặc Tôn phải bỏ chạy. Vua Tiêm La đóng quân ở thành Nam Vang và lập Nặc Non lên làm vua Chân Lạp.

Tháng 6 năm sau (1772) chúa Nguyễn sai quan tổng suất là Nguyễn Cửu Đàm 阮 久 潭 lĩnh chức Điều khiển đem binh thuyền đi đánh quân Tiêm La. Quân của Nguyễn Cửu Đàm tiến sang đến Nam Vang, quân Tiêm La bỏ chạy về Hà Tiên, Nặc Non cũng chạy về Cầu Bột.

Nặc Tôn lại về làm vua Chân Lạp.

Vua Tiêm La về đến Hà Tiên sai người đưa thư sang gọi Mạc Thiên Tứ về để giảng hòa. Mạc Thiên Tứ không chịu. Vua Tiêm La bèn để Trần Liên ở lại giữ Hà Tiên, rồi bắt con gái Mạc Thiên Tứ và Chiêu Thúy đem về nước.

Năm sau Mạc Thiên Tứ thấy việc không xong, bèn sai người sang Tiêm La xin hòa. Vua Tiêm La gọi Trần Liên về và cho người con gái của Mạc Thiên Tứ về Hà Tiên. Còn Chiêu Thúy thì đem giết đi.

Từ đó Mạc Thiên Tứ lại về giữ đất Hà Tiên.

9. LẬP DINH ĐỊNH PHỦ. Lúc đầu, Nguyễn Hoàng mới vào trấn đất Thuận Hóa thì đóng dinh ở làng Ái tử 愛 子 ( thuộc huyện Đăng Xương, gần tỉnh lỵ tỉnh Quảng Trị ). Được 13 năm sau ( 1570 ) Nguyễn Hoàng lại dời vào làng Trà Bát ở huyện ấy, tức là Cát Dinh 葛 營. Đến năm bính-dần ( 1626 ) chúa Sãi là Nguyễn Phúc Nguyên sắp sửa chống nhau với chúa Trịnh, mới dời dinh vào làng Phúc An 福 安 (thuộc huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên bây giờ) và đổi chỗ tư sở là phủ.

Năm Bính Tí (1636) chúa Thượng là Nguyễn Phúc Lan lại dời phủ vào làng Kim Long 金 龍 (thuộc huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên).

Năm Đinh Mão (1687) chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Trăn đem phủ về làng Phú Xuân 富 春, tức là đất Kinh thành bây giờ, gọi là chính dinh. Chỗ phủ cũ để làm Thái tông miếu, thờ chúa Hiền.

Năm Giáp Tí (1744) Vũ vương mới xưng vương hiệu đổi phủ ra làm điện, sửa sang phép tắc, và định triều phục. Lại chia nước ra làm 12 dinh.

Chính dinh 正 營 ( Phú Xuân )
Cựu dinh 舊 營 ( Ái Tử )
Quảng Bình dinh 廣 平 營
Vũ Xá dinh 武 舍 營
Bố Chính dinh 布 政 營
Quảng Nam dinh 廣 南 營
Phú Yên dinh 富 安 營
Bình Khang dinh 平 康 營 đất Chiêm Thành
Bình Thuận dinh 平 順 營
Trấn Biên dinh 鎭 邊 營
Phiên Trấn dinh 藩 鎭 營 đất Chân Lạp
Long Hồ dinh 龍 湖 營

Dinh nào cũng đặt quan Trấn thủ, quan Cai bạ, quan Ký lục để coi việc cai trị. Còn phủ Quảng Nghĩa và phủ Qui Nhơn thì thuộc về tỉnh Quảng Nam, cho nên mỗi phủ đặt riêng quan Tuần phủ và quan Khám Lý để coi mọi việc. Đất Hà Tiên thì đặt là Trấn, có quan Đô đốc cai trị.

*
* *
Tóm lại mà xét, họ Nguyễn làm chúa miền nam, nhưng trước thì vẫn giữ chức vua Lê phong cho, mãi đến đầu thế kỷ thứ XVIII năm Nhâm Ngọ (1702) Nguyễn Phúc Chu mới sai người sang cống vua nhà Thanh để xin phong làm vua, nhưng Thanh triều nói rằng nước Nam còn có họ Lê không phong được cho họ Nguyễn. Việc ấy lại im đi. Nguyễn Phúc Chu bèn xưng là quốc chúa và đúc cái ấn Đại Việt quốc Nguyễn chúa vĩnh trấn chi bảo 大 越 國 阮 主 永 鎭 之 寶 để làm cái truyền quốc bảo, đến đời vua Thế tổ mới thôi. Đến năm Giáp Tí (1744) Nguyễn Phúc Khoát mới xưng vương hiệu và đổi lại chế độ, định ra triều nghi.

Bấy giờ đất phía nam tuy độc lập, nhưng họ Nguyễn chỉ xưng chúa, chứ không xưng vua và vẫn không đặt quốc hiệu. Nhưng người ngoại quốc thường gọi đất chúa Nguyễn là Quảng Nam quốc 廣 南 國. Đấy là vì ở Quảng Nam có phố Hội An (Faifo) là chỗ người Tàu và người các nước ra vào buôn bán, cho nên mới lấy tên Quảng Nam mà gọi.

Còn những công việc họ Nguyễn làm ở phía nam quan trọng cho nước Nam ta hơn cả, là việc mở mang bờ cõi, khiến cho nước lớn lên, người nhiều ra, và nhất là chiêu mộ những người nghèo khổ trong nước đưa đi khai hóa những đất phì nhiêu bỏ hoang, làm thành ra Nam Việt bây giờ phồn phú hơn cả mọi nơi, ấy là cái công họ Nguyễn với nước Nam thật là to lắm vậy.


1. Côn Man là chỗ những người Chiêm Thành sang tụ họp ở tại xứ Chân Lạp.
2. Nước Thái Lan ngày nay.
3. Vua nước Tiêm La bấy giờ có bệnh hủi, cho nên sử gọi là Phong Vương.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 10:18 am

CHƯƠNG VII

NGƯỜI ÂU-CHÂU SANG NƯỚC VIỆT-NAM
I. SỰ ĐI TÌM ĐẤT Người Âu Châu sang Á Đông
Người Âu Châu sang đất Việt Nam
II. SỰ ĐI TRUYỀN GIÁOĐạo Thiên-chúa
Đạo Thiên Chúa sang nước Việt Nam
Nguyên người Âu-la-ba đi du-lịch thiên-hạ là vì có hai cớ: một là đi tìm đất để buôn bán, hai là để truyền bá tông giáo Thiên Chúa ở các nước.

1. SỰ ĐI TÌM ĐẤT. Người Âu Châu sang Á Đông — Từ đời La Mã, đã có sách chép người Âu Châu sang đến nước Tàu, nhưng không rõ cách giao thiệp ra làm sao ; đến thập tam thế kỷ mới có ông Marco Polo, người nước I-ta-li sang ở triều nhà Nguyên 元 về đời vua Thế-tổ Hốt tất Liệt hằng 17 năm, rồi sau đi qua Ấn Độ-dương về nước, làm ra quyển sách: “Thế-giới kỳ-quan” (Les merveilles du monde), kể những chuyện ông ấy đã biết.

Về sau vào thập ngũ thế kỷ, ông Kha luân Bố (Christophe Colomb) dùng địa bàn chỉ nam (boussole) định đi qua Đại-tây-dương sang Ấn Độ, rồi tìm thấy châu A-mỹ-lị-gia (Amé-rique); đến năm 1479, người Bồ-đào-nha (Portugal) tên là Vasco de Gama đi vòng qua Hảo-vọng-giác (Cap de Bonne Espérance) sang Ấn Độ-dương vào đất Ấn Độ. Năm 1521 lại có người Bồ-đào-nha tên là Magellan đi qua Ấn Độ Dương sang Thái-bình-dương vào đất Phi-luật-tân (Philippines).

Từ đó về sau người Bồ-đào-nha (Portugal) mới sang Tây-ban-nha (Espagne) và người Hòa Lan (Hollande) mới sang Á Đông lấy đất thuộc địa và mở cửa hàng buôn-bán như sau này:

Năm Quí Hợi (1563) về đời Gia-tĩnh nhà Minh, người Bồ-đào-nha đến ở đất Áo-môn (Macao) nước Tàu.

Năm Mậu Thìn (1568) người Tây-ban-nha sang lấy đất Phi-luật-tân làm thuộc-địa.

Năm Bính Thân (1596) người Hòa Lan sang lấy đất Trà-và (Java) làm thuộc-địa. Về sau dần dần người Bồ-đào-nha, người Pháp-lan-tây (France) và người Anh-cát-lợi (Angleterre) đến ở đất Ấn Độ.

Người Âu Châu sang đất Việt-nam. Người Âu Châu sang buôn-bán ở nước ta, thì có người Bồ-đào-nha đến ở xứ Nam trước hết cả, mở cửa hàng ở phố Hội An (tức là Faifo) thuộc đất Quảng Nam. Ở đấy lại có người Tàu, người Nhật Bản và người Hòa Lan đến buôn-bán nhiều lắm. Sách của ông Maybon và Russier có chép rằng năm Giáp Dần (1614) đời chúa Sãi đã có người Bồ-đào-nha tên là Jean de la Croix đến lập lò đúc súng ở đất Thuận-hóa, mà bây giờ ở Huế người ta còn gọi chỗ ấy là Phường Đúc.

Ở ngoài Bắc thì trước đã có tàu của người Bồ-đào-nha ra vào buôn-bán, nhưng mãi đến năm đinh-sửu (1637) đời vua Thần Tông nhà Lê, Thanh-đô-vương Trịnh Tráng mới cho người Hòa Lan đến mở cửa hàng ở Phố Hiến (gần chỗ tỉnh lỵ Hưng-yên bấy giờ). Về sau ở đấy có người Nhật Bản, người Tàu, người Tiêm La đến buôn-bán kể có 2.000 nóc nhà, làm thành ra chỗ vui vẻ lắm, cho nên tục ngữ bấy giờ có câu rằng: Thứ nhất Kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến.

Lúc bấy giờ người Bồ-đào-nha sang buôn-bán ở trong Nam nhiều hơn, mà ở ngoài Bắc thì có người Hòa Lan nhiều hơn, nhưng thủa ấy người hai nước ấy hay tranh cạnh với nhau, bởi thế chúa Trịnh và chúa Nguyễn đều có ý muốn nhân cớ ấy mà nhờ họ giúp mình. Song vì lợi buôn-bán cho nên họ không chịu ra mặt giúp hẳn, thành ra lâu ngày các chúa cũng chán và lại lôi-thôi về việc tông-giáo, cho nên đến năm Canh Thìn (1700) đời vua Lê Hi Tông, người Hòa Lan thôi không vào buôn bán ở ngoài Bắc nữa.

Đời bấy giờ người Anh-cát-lợi và người Pháp-lan-tây cũng vào buôn-bán ở nước ta. Năm Nhâm Tí (1672) đời vua Lê Hi Tông, người Anh-cát-lợi đem chiếc tàu Zant vào xin mở cửa hàng buôn-bán, chúa Trịnh cho xuống ở Phố Hiến, nhưng vì sau sự buôn-bán không được thịnh-lợi, người Anh-cát-lợi chỉ ở đến năm Đinh-sửu (1697) rồi thôi.

Còn người Pháp-lan-tây thì từ năm Canh Thân (1680) đã có tàu vào xin mở cửa hàng ở Phố Hiến; đến năm NhâmTuất (1682) lại có chiếc tàu Saint Joseph ở Tiêm La sang đem phẩm vật dâng chúa Trịnh.

Ở trong Nam thì năm Bính Dần (1686) có người Pháp tên là Verret được phép mở cửa hàng ở cù-lao Côn-lôn. Đến năm Kỷ Tị (1749) lại có một người Pháp tên là Poivre đi chiếc tàu Machault vào cửa Hội-an, xin vào yết-kiến chúa Nguyễn và dâng tờ quốc-thư cùng phẩm-vật để tỏ tình giao hiếu của hai nước. Chúa Nguyễn cũng đáp thư lại, thuận cho người Pháp vào thông-thương. Nhưng chẳng được bao lâu thì công-ty của Pháp ở Ấn Độ bãi đi, cho nên sự thông thương với người Pháp cũng bãi.

2. SỰ ĐI TRUYỀN-GIÁO. Đạo Thiên Chúa. Nguyên khi xưa toàn xứ Âu-la-ba không có nhất-định một tông giáo nào cả. Mỗi dân tộc thờ một vị thần riêng của mình. Thường hay lấy cái lực hoạt-động của tạo hóa mà tưởng-tượng ra các vị thần, rồi làm đền, làm đài, để thờ cúng. Như dân-tộc Hi-lạp (Grec) và dân-tộc La Mã (Romain) thờ thần Giu-bi-te (Jupiter), thần A-bô-lông (Apollon) và các vị thần khác vậy. Duy có dân-tộc Do-thái (Juifs) ở đất Tiểu Á-tế-á, nay là đất Palestine đã được độc-lập, chỉ thờ một vị thần gọi là Jéhovah ở thành Gia-lỗ-tân-lĩnh (Jérusalem). Dân ấy tin rằng thần Jéhovah sinh-hóa vạn vật và người; cho nên người chỉ phải thờ một vị thần ấy mà thôi. Đến đời dân La Mã đã kiêm-tính được cả đất Tiểu Á-tế-á, đất bắc A-phi-lị-gia và đất tây-nam Âu-la-ba, dân Do-thái cũng thuộc về La Mã, mà đạo Do-thái bấy giờ cũng đã suy lắm rồi. Lúc ấy đức Gia-tô ra đời, nhân-đạo Do-thái mà lập ra đạo mới[1] dạy người lấy sự yêu-mến và tôn-kính Thiên Chúa làm gốc, lấy bụng từ-bi nhân thứ, coi người như anh em ruột thịt làm cốt. Từ đó về sau các môn-đồ đem đạo ấy đi truyền-bá các nơi. Ông Saint Pierre thì sang lập giáo đường ở tại Kinh thành La Mã, ông Saint Paul thì đi truyền đạo ở khắp trong nước.

Lúc đầu đạo Thiên Chúa bị nhiều phen vua La Mã nghiêm cấm, dùng cực hình mà giết hại các giáo sĩ và những người theo đạo mới, nhưng dẫu nguy-nan thế nào mặc lòng, các môn-đồ cứ một niềm đi truyền đạo khắp bốn phương. Mãi đến đầu đệ-tứ thế kỷ (313) vua La Mã là Constantin mới cho giảng đạo Thiên Chúa ở mọi nơi trong nước. Từ bấy giờ trở đi đạo Thiên Chúa một ngày một thịnh, lập Giáo-hoàng để thống-nhất việc giáo, đặt Giám-mục để coi việc giáo ở các nơi, lại sai giáo-sĩ đi truyền đạo khắp trong thiên hạ: hễ ở đâu có người là có giáo-sĩ đến dạy đạo. Bởi vậy cho nên chẳng bao lâu mà toàn Âu đều theo đạo Thiên Chúa cả.

Ở bên Á Đông ta thì từ đời nhà Đường 唐 (618-907) sử chép có Cảnh-giáo 景 教[2] tức là một phái Gia-tô-giáo đã sang Tàu, nhưng vì bấy giờ đạo Phật đang thịnh, cho nên đạo Cảnh-giáo mất dần đi. Mãi đến đời nhà Nguyên, nhà Minh mới thật có giáo sĩ sang giảng đạo Gia-tô ở nước Tàu.

Đạo Thiên Chúa sang nước Nam. Ở nước Nam ta từ khi đã có người Âu-la-ba sang buôn bán, thì tất là có giáo-sĩ sang dạy đạo. Cứ theo sáchKhâm-định Việt-sử, thì từ năm Nguyên-hòa nguyên-niên 元 和 元 年 đời vua Trang Tông nhà Lê (1533) có người Tây tên là I-nê-khu đi đường bể vào giảng đạo Thiên Chúa ở làng Ninh-cường, làng Quần-anh, thuộc huyện Nam-chân (tức là Nam-trực) và ở làng Trà-lũ, thuộc huyện Giao-thủy.

Sách Nam-sử của Trương vĩnh Ký chép rằng năm Bính Thân (1596) đời ông Nguyễn Hoàng có người giáo sĩ Tây-ban-nha tên là Diego Adverte vào giảng đạo ở trong Nam trước hết cả. Nhưng lúc bấy giờ lại có mấy chiếc tàu Tây-ban-nha cùng đến, chúa Nguyễn sợ có ý quấy nhiễu gì chăng, bèn đuổi đi.
Đến năm Ất Mão (1615) đời chúa Sãi, giáo-sĩ là P. Busomi lại đến giảng đạo, rồi đến năm Giáp Tí (1624) có giáo-sĩ tên là Jean Rhodes, người Pháp-lan-tây, đến giảng đạo ở Phú-xuân và lập ra các giáo đường. Năm Bính Dần (1626) đời vua Lê Thần Tông, giáo-sĩ là Baldinoti vào giảng đạo ở ngoài Bắc, bị chúa Trịnh không cho, phải bỏ đi. Được ít lâu ông Jean Rhodes ở trong Nam ra Bắc vào yết-kiến chúa Trịnh và đem dâng các đồng-hồ quả lắc, chúa Trịnh cho ông Jean Rhodes được giảng-đạo tại Kinh-đô.

Từ đó về sau các giáo-sĩ cứ dần dần vào nước dạy đạo, mà người mình càng ngày càng theo đạo cũng nhiều. Nhưng vì nước ta tự xưa đến nay vẫn theo Nho giáo, lấy sự thờ-cúng ông cha làm trọng, lấy sự tế tự thần thánh làm phải, mà lệ nước thì lấy sự cúng tế làm một việc rất quan trọng. Đột nhiên thấy nhiều người mình theo đạo Thiên Chúa, bỏ cả các thói cũ, chỉ chuyên về một mặt theo đạo mới, bởi vậy cho nên trong Nam ngoài Bắc, vua chúa đều cho đạo ấy là một tả đạo, làm hủy-hoại cả cái phong-hóa của nước nhà xưa nay, bèn xuống chỉ cấm không cho người trong nước theo đạo mới nữa, và đặt ra phép nghiêm để bắt tội những kẻ không tuân theo chỉ dụ ấy.

Cứ theo trong sử thì năm Tân Vị (1631) ở trong Nam, chúa Thượng là Nguyễn Phúc Lan cấm không cho người Tây vào giảng đạo ở trong nước.
Năm quí-mão (1663) ở ngoài Bắc, chúa Trịnh là Trịnh Tạc bắt đuổi các giáo-sĩ và cấm không cho người mình theo đạo Gia-tô.

Năm Giáp Thìn (1644) chúa Hiền ở miền Nam bắt giết những người đi giảng đạo ở Đà Nẵng.

Năm Bính Tí (1696) đời vua Lê Hi Tông, Trịnh Căn bắt đốt phá hết cả những sách đạo và nhà đạo ở các nơi và đuổi những người giảng đạo ra ngoài nước.

Năm Nhâm Thìn (1712) đời vua Lê Dụ Tông, Trịnh Cương bắt những người theo đạo Gia-tô phải cạo trán và khắc vào mặt bốn chữ « học Hoa-lan đạo »[3]

Năm Giáp Tuất (1754) đời Cảnh-hưng, Trịnh Doanh lại nghiêm-cấm một cách rất ngặt, không cho người ta đi theo đạo, và lại giết cả các đạo trưởng và đạo đồ.

Từ đó về sau việc cấm đạo một ngày một nghiêm, mà người đi giảng đạo cũng không lấy luật nước làm sợ, cứ cố sức dụ cho được nhiều người theo đạo. Rồi dần dần người trong nước phân ra bên lương bên giáo, ghen ghét nhau hơn người cừu địch. Vua quan thì thấy dùng phép thường không cấm được, mới dùng đến cực hình để mà trừng trị, giết hại bao nhiêu người vô tội.

Tóm lại mà xét, thì giả sử người ngoại quốc vào nước ta mà chỉ có việc buôn bán mà thôi, thì chắc rằng nước ta xưa nay vốn là một nước văn hiến, vua quan ta cũng không có lẽ gì mà ngăn cấm; nhưng bởi vì khi đã quan hệ đến việc sùng tín, thì dù hay dở thế nào mặc lòng, người ta ai cũng cho sự sùng tín của mình là phải hơn, thành ra không ai khoan dung cho ai, rồi cứ phải dùng thế lực để mà đè nén nhau. Cũng vì thế cho nên về sau nước ta không chịu suy xét lẽ phải trái cho kỹ càng, làm lắm sự tàn ác để đến nỗi mất cả sự hòa hiếu với các nước ở Tây-dương và gây nên cái mối biến loạn cho nước nhà vậy.


1. Đạo của ông Gia-tô lập ra cho nên ta thường gọi là đạo Gia-tô; lại vì đạo ấy chỉ thờ Thiên-chúa mà thôi, cho nên lại gọi là đạo Thiên Chúa. Có phái gọi là đạo Cơ-đốc bởi chữ Christ là bậc cứu thế.
2. Cảnh-giáo là một phái đạo Gia-tô của người chủ-giáo tên là Nestorius lập ra từ đệ-ngũ thế kỷ ở Đông La Mã, rồi truyền sang nước Ba Tư (Perse) và nước Tàu.
3. Hoa lan tức là Hòa Lan (Hollande). Người Hòa Lan sang buôn bán ở ngoài Bắc trước hết cả cho nên mới gọi là đạo Hòa Lan. Vả lúc bấy giờ người Việt Nam ta không phân biệt được những nước nào, hễ thấy người Tây thì thường cứ gọi là Hòa Lan.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 10:52 am

CHƯƠNG VIII

VẬN TRUNG SUY CỦA CHÚA NGUYỄN
1. Trương Phúc Loan chuyên quyền
2. Tây Sơn dấy binh
3. Quân họ Trịnh vào lấy Phú Xuân
4. Chúa Nguyễn vào Gia Định
5. Nguyễn Vương khởi binh đánh Tây Sơn
6. Nguyễn Vương định cầu viện nước Pháp-lan-tây
7. Nguyễn Huệ phá quân Tiêm La


1. TRƯƠNG PHÚC LOAN CHUYÊN QUYỀN. Từ ông Nguyễn Hoàng trở đi, họ Nguyễn làm chúa trong Nam: phía bắc chống nhau với họ Trịnh, phía nam đánh lấy đất Chiêm Thành và đất Chân Lạp, truyền đến đời Vũ Vương là Nguyễn Phúc Khoát mới xưng vương hiệu. Vũ Vương định triều-nghi, lập cung-điện ở đất Phú Xuân, và phong cho người con thứ 9 là Nguyễn Phúc Hiệu 阮 福 昊 làm Thế Tử.

Năm Ất Dậu (1765) Vũ Vương mất. Bấy giờ Thế tử đã mất rồi, con Thế tử là Nguyễn Phúc Dương 阮 福 暘 hãy còn nhỏ, mà người con trưởng của Vũ Vương cũng mất rồi. Tờ di chiếu để lại định lập người con thứ hai lên nối nghiệp chúa[1]. Nhưng khi ấy người quyền-thần là Trương Phúc Loan 張 福 巒, ý muốn chuyên quyền làm bậy, bèn đổi tờ di chiếu đi mà lập người con thứ 16 của Vũ Vương, mới có 12 tuổi, lên làm chúa, gọi là Định-vương 定 王.
Trương Phúc Loan là người tham-lam, làm nhiều điều tàn ác, trong nước ai ai cũng oán giận, bởi thế cho nên, ở phía nam thì có Tây Sơn 西 山 dấy binh đánh phá tại đất Qui Nhơn ; ở mặt bắc thì có quân họ Trịnh vào lấy đất Phú Xuân, làm cho cơ-nghiệp họ Nguyễn xiêu-đổ vậy.

2. TÂY SƠN DẤY BINH. Lúc bấy giờ ở huyện Phù ly 苻 蘺 ( nay đổi là Phù cát ) đất Quy Nhơn, có người tên là Nguyễn Nhạc 阮 岳 khởi binh phản-đối với chúa Nguyễn.

Nguyên ông tổ bốn đời của Nguyễn Nhạc là họ Hồ cùng một tổ với Hồ Quý Ly ngày trước, người ở huyện Hưng-nguyên, đất Nghệ An, gặp lúc chúa Trịnh, chúa Nguyễn đánh nhau, bị bắt đem vào ở ấp Tây Sơn 西 山 邑[2] thuộc đất Qui Nhơn. Đến đời ông thân-sinh là Hồ phi Phúc 胡 丕 福 dời nhà sang ở ấp Kiên-thành 堅 城 邑, nay là làng Phú-lạc 富 樂, huyện Tuy-viễn, sinh được 3 người con : trưởng là Nhạc 岳, thứ là Lữ 侣, thứ ba là Huệ 惠.

Anh em ông Nhạc muốn khởi loạn, mới lấy họ mẹ là Nguyễn để khởi sự cho dễ thu phục nhân tâm, vì rằng đất trong Nam vẫn là đất của chúa Nguyễn.
Nguyễn Nhạc trước làm biện-lại ở Vân-đồn, cho nên sau người ta thường gọi là biện Nhạc. Nhưng vì tính hay đánh bạc, tiêu mất cả tiền thuế, sợ phải tội, bỏ đi vào rừng làm giặc. Đến năm Tân Mão (1771) mới lập đồn-trại ở đất Tây Sơn, chiêu nạp quân sĩ, người theo về càng ngày càng đông. Thường hay lấy của nhà giàu cho nhà nghèo, cho nên những kẻ nghèo khổ theo phục rất nhiều.

Thế Nguyễn Nhạc mỗi ngày một mạnh, quân nhà chúa đánh không được. Vả lại Nhạc là một người có can đảm và lắm cơ trí; một hôm định vào lấy thành Qui Nhơn, bèn lập mưu, ngồi vào trong cái cũi, cho người khiêng vào nộp quan Tuần-phủ ở đấy là Nguyễn khắc Tuyên. Nguyễn khắc Tuyên tưởng là thật, cho đưa vào trong thành. Đến nửa đêm, Nhạc phá cũi ra, mở cửa thành cho quân mình vào đánh đuổi quan quân đi, giữ lấy thành Qui Nhơn làm chỗ căn-bản. Bấy giờ lại có mấy người khách buôn tên là Tập Đình 集 亭 và Lý Tài 李 才 cũng mộ quân nổi lên theo giúp Tây Sơn. Nguyễn Nhạc chia quân ra làm 5 đồn là: trung, tiền, hậu, tả, hữu, rồi tiến lên đánh lấy đất Quảng Nam. Chẳng bao lâu từ đất Quảng-nghĩa bây giờ vao cho đến Bình-thuận đều thuộc về Tây Sơn cả.

3. QUÂN HỌ TRỊNH VÀO LẤY PHÚ XUÂN. Đang khi trong Nam có quyền-thần chuyên-chính ở trong, Tây Sơn đánh phá ở ngoài, ở ngoài Bắc chúa Trịnh là Trịnh Sâm 鄭 森 biết tình-trạng như vậy, bèn sai đại-tướng là Hoàng Ngũ Phúc 黄 五 福 đem thủy bộ hơn 3 vạn quân cùng với Hoàng phùng Cơ 黄 馮 基, Hoàng đình Thể 黄 廷 體, Hoàng đình Bảo 黄 廷 寶 vào đất Bố-chính để đánh họ Nguyễn, giả nói là vào đánh Trương Phúc Loan.

Đến tháng 10 năm giáp-ngọ (1774) quân Hoàng Ngũ Phúc sang sông Linh-giang, sai Hoàng đình Thể đem binh đến đánh lấy lũy Trấn-ninh 鎭 寧, nhờ có nội ứng, cho nên không đánh mà lấy được lũy. Trịnh Sâm được tin Hoàng Ngũ Phúc đã phá được thành Trấn-ninh rồi, bèn quyết kế đem đại binh đi vào tiếp ứng. Đến tháng chạp thì quân của Ngũ Phúc tiến lên đóng ở làng Hồ-xá ( thuộc huyện Minh-linh, Quảng Trị) rồi truyền hịch đi nói rằng quân Bắc chỉ vào đánh Trương Phúc Loan mà thôi, chứ không có ý gì khác cả. Các quan ở Phú Xuân bèn mưu bắt Phúc Loan đem nộp.

Hoàng Ngũ Phúc bắt được Trương Phúc Loan rồi, lại tiến binh đến huyện Đăng-xương, sai người đưa thư đến Phú Xuân nói rằng tuy Phúc Loan đã trừ, nhưng mà Tây Sơn hãy còn, vậy xin đem binh đến hội tại Phú Xuân để cùng đi đánh giặc.

Chúa Nguyễn biết mưu Hoàng Ngũ Phúc chực đánh lừa để lấy Kinh thành, bèn sai Tôn Thất Tiệp 捷 cùng với quan Chưởng-cơ là Nguyễn Văn Chính 阮 文 政 đem thủy-bộ quân ra án ngữ ở sông Bái-đáp-giang (nay gọi là Phu-lệ ở huyện Quảng-điền). Hoàng Ngũ Phúc sai Hoàng đình Thể đem binh đi lên đường núi rồi tiến binh hai mặt đánh ập lại, quân họ Nguyễn vỡ tan bỏ chạy cả, quân Bắc tiến lên lấy thành Phú Xuân, chúa Nguyễn và các quan chạy vào Quảng Nam.

Bấy giờ Trịnh Sâm đóng ở Hà-trung, được tin Hoàng Ngũ Phúc đã lấy được Phú Xuân rồi, mừng lắm, sai quan đưa cho Ngũ Phúc 100 lạng vàng, và cho các tướng sĩ 5.000 lạng bạc, lại phong cho Ngũ Phúc làm Đại-trấn-phủ 大 鎭 撫 đất Thuận Hóa để lo việc lấy đất Quảng Nam. Đoạn rồi Trịnh Sâm rút quân về Bắc.

4. CHÚA NGUYỄN VÀO GIA ĐỊNH. Chúa Nguyễn vào đến Quảng Nam đóng ở Bến-vân, lập cháu là Nguyễn Phúc Dương 阮 福 暘 lên làm Đông Cung, để lo việc đánh giặc. Được mấy tháng quân Tây Sơn ở Qui Nhơn kéo ra đánh lấy Quảng Nam, quân chúa Nguyễn đánh không nổi, thua chạy về đóng ở Trà-sơn 茶 山.

Chúa Nguyễn liệu chừng không chống giữ được, bèn cùng người cháu là ông Nguyễn Phúc Ánh 阮 福 暎 xuống thuyền chạy vào Gia Định, để Đông Cung ở lại Quảng Nam chống giữ với giặc. Đông Cung đóng đồn ở làng Câu-để 俱 低 ( thuộc huyện Hòa Vinh ).

Nguyễn Nhạc biết Đông Cung thế yếu, và lại muốn lấy tiếng để mà sai chúng, bèn sai người đi rước Đông Cung về đóng ở phố Hội An 會 安 (Faifo, thuộc Quảng Nam).

Ngay lúc ấy quân của Hoàng Ngũ Phúc đã qua Hải-vân-sơn vào lấy đồn Trung-sơn và đồn Câu-để ở huyện Hòa Vinh, Nguyễn Nhạc sai người khách là Tập Đình làm tiên phong, Lý Tài làm trung-quân, tự mình làm hậu tập ra đánh nhau với quân họ Trịnh ở làng Cẩm-sa 錦 沙 (thuộc Hòa Vinh). Quân của Tập Đình đều là người khách Quảng-đông và những người mọi to lớn, ai nấy cởi trần ra đội khăn đỏ cầm phang, đeo khiên, đánh thật là hung mạnh. Quân tiền đội của Ngũ Phúc đương không nổi, Ngũ Phúc mới sai Hoàng đình Thể và Hoàng phùng Cơ đem kỵ binh vào xông trận, rồi bộ binh đánh tràn vào. Tập Đình thua chạy. Nguyễn Nhạc và Lý Tài phải lùi về giữ bến Bản 板 津 rồi đưa Đông Cung về Qui Nhơn. Tập Đình vốn là người bạo-ngược, Nguyễn Nhạc muốn nhân dịp thua trận bắt giết đi. Tập Đình biết ý bỏ chạy về Quảng-đông bị quan nhà Thanh bắt được đem chém.

Lúc bấy giờ ở phía nam có quan Lưu thủ đất Long Hồ là Tống Phúc Hợp 宋 福 洽 đem quân đánh lấy lại được ba phủ là Bình Thuận, Diên Khánh và Bình Khánh, rồi lại tiến binh ra đánh đất Phú Yên; ở phía bắc thì có quân họ Trịnh đóng ở Quảng Nam, Nguyễn Nhạc liệu thế chống không nổi, bèn sai Phan văn Tuế 潘 文 歲 đem thư và vàng lụa ra nói với Hoàng Ngũ Phúc xin nộp đất Quảng-nghĩa, Qui Nhơn, Phú Yên và xin làm tiền khu đi đánh họ Nguyễn.

Hoàng Ngũ Phúc cũng muốn dùng Nguyễn Nhạc để đánh đất Gia Định, bèn làm biểu xin chúa Trịnh cho Nguyễn Nhạc làm Tiên-phong-tướng-quân, Tây Sơn Hiệu trưởng 西 山 校 長, sai Nguyễn hữu Chỉnh 阮 有 整 đem cờ và ấn kiếm vào cho Nguyễn Nhạc.

Nguyễn Nhạc không lo mặt bắc nữa, bèn lập mưu để đánh lấy đất Nam, đem con gái mình là Thọ Hương 壽 香 dâng cho Đông Cung và khoảng-đãi một cách rất tôn kính, rồi sai người giả đến nói với Tống Phúc Hợp xin về hàng để lo sự khôi phục lại đất Phú Xuân. Tống Phúc Hợp cho sứ đến xem hư thực, Nguyễn Nhạc đưa Đông Cung ra tiếp, rồi viết thư cho sứ đưa về nói lấy nghĩa phù lập Đông Cung, điện an xã tắc, Tống Phúc Hợp tin là thực tình, không phòng bị gì nữa.

Nguyễn Nhạc biết rõ tình hình, sai em là Nguyễn Huệ đem quân đến đánh Tống Phúc Hợp. Quân họ Nguyễn thua to bỏ chạy về giữ Vân-phong. Nguyễn Nhạc cho người đưa tin thắng trận ra cho Hoàng Ngũ Phúc biết. Ngũ Phúc xin chúa Trịnh phong cho Nguyễn Huệ làm Tây Sơn-hiệu tiên phong tướng quân.

Quân Hoàng Ngũ Phúc đóng ở Châu-ổ 珠 塢, giáp đất Quảng-nghĩa, đến tháng chạp năm ấy là năm ất-vị (1775) bị dịch chết mất nhiều. Ngũ Phúc viết thư ra xin chúa Trịnh cho rút về giữ Thuận Hóa. Trịnh Sâm thuận cho. Hoàng Ngũ Phúc về đến Phú Xuân thì mất, chúa Trịnh sai Bùi Thế Đạt 裴 世 達 vào thay, và sai Lê Quí Đôn 黎 貴 惇 vào làm Tham-thị cùng giữ đất Thuận Hóa.

Đất Thuận Hóa bấy giờ kể từ đất Nam-bố-chính trở vào là 2 phủ: Triệu Phong và Quảng Bình[3], 2 huyện, 8 châu. Số nhân-đinh được 126.857, số ruộng đất rộng được 265.507 mẫu, nhưng mà trừ đất rừng và các thứ đi, thì còn được 153.181 mẫu phải đóng thuế.

Từ khi quân họ Trịnh lui về Thuận Hóa rồi, đất Quảng Nam lại thuộc về Tây Sơn. Năm bính-thân (1776) Nguyễn Nhạc sai em là Nguyễn Lữ đem thủy-quân vượt bể vào đánh Gia Định, lấy được thành Sài-côn 柴 棍. Chúa Nguyễn phải chạy về Trấn-biên ( tức là Biên Hòa).

Bấy giờ ở Đông-sơn có Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁 khởi binh chống với Tây Sơn lấy lại thành Sài-côn. Nguyễn Lữ lấy thóc gạo rồi rút quân về Qui Nhơn.
Nguyễn Nhạc thấy thế mình một ngày một mạnh, bèn sai sửa lại thành Đồ-bàn (là Kinh Thành cũ của Chiêm Thành ngày trước) rồi đến tháng ba năm bính-thân (1776) tự xưng làm Tây Sơn Vương và phong chức tước cho mọi người. Bấy giờ Tây Sơn đem Đông Cung ra ở chùa Thập Tháp. Đông Cung bèn trốn xuống thuyền chạy về Gia Định.

Người khách Lý Tài trước đã bỏ Nguyễn Nhạc theo giúp chúa Nguyễn, rồi sau lại phản lại, đánh chúa Nguyễn, nay nghe Đông Cung trốn về, lại đem binh rước về Sài-côn lập lên làm Tân Chính Vương 新 政 王, tôn Định Vương làm Thái Thượng Vương 太 上 王 để cùng lo sự khôi phục.

Năm đinh-dâu (1777) Nguyễn Nhạc sai người ra xin với chúa Trịnh cho trấn thủ đất Quảng Nam, Trịnh Sâm bấy giờ cũng chán sự dụng binh, bèn nhân dịp phong cho Nguyễn Nhạc làm Quảng Nam Trấn Thủ, Tuyên Úy Đại Sứ, Cung Quận Công 廣 南 鎭 守, 宣 尉 大 使, 恭 郡 公.

Nguyễn Nhạc được phong rồi, không phải phòng giữ mặt bắc nữa, bèn sai Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ đem thủy bộ quân vào đánh Gia Định. Lý Tài chống không nổi phải bỏ chạy. Tân-chính-vương chạy về bến Trà ( thuộc Định-tường ) rồi lại chạy về Ba-vát ( thuộc Vĩnh Long ), còn Thái-thượng-vương thì chạy về Long-xuyên. Nhưng chẳng bao lậu Nguyễn Huệ đem quân đuổi bắt được cả Thái-thượng-vương và Tân-chính-vương, đem giết đi.

Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ lấy xong đất Gia Định, để tổng-đốc Chu 朱 ở lại trấn thủ, rồi đem quân về Qui Nhơn. Qua năm sau là năm Mậu Tuất (1778) Nguyễn Nhạc tự xưng đế hiệu, đặt niên-hiệu là Thái-đức 泰 德, gọi thành Đồ-bàn là Hoàng-đế thành, phong cho Nguyễn Lữ làm Tiết-chế, Nguyễn Huệ làm Long-nhương tướng-quân.

5. NGUYỄN-VƯƠNG KHỞI BINH ĐÁNH TÂY SƠN. Khi Thái-thượng-vương và Tân-chính-vương bị bắt, thì người cháu Thái-thượng-vương là Nguyễn phúc Ánh, chạy thoát được. Đến khi Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ về Qui Nhơn rồi, Nguyễn Phúc Ánh lại tụ tập những tôi tớ cũ, khởi binh từ đất Long-xuyên, tiến lên đến Sa-đéc, và cùng với quan chưởng-dinh là Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁, quan cai-đội Lê văn Câu 黎 文 勾[4] và các tướng là Nguyễn văn Hoằng 阮 文 弘, Tống phước Khuông 宋 福 匡, Tống Phước Lương 宋 福 樑 về đánh đuổi tổng-đốc Chu, lấy lại thành Sài-côn. Bấy giờ Nguyễn Phúc Ánh mới có 17 tuổi, các tướng đều tôn lên làm Đại-nguyên-súy, Nhiếp-quốc chính 大 元 帥, 攝 國 政.

Được ít lâu vua Tây Sơn lại sai tổng-đốc Chu 朱, tư-khấu Uy 威, và quan hộ-giá Phạm Ngạn 范 彥 đem quân thủy vào đánh Trấn-biên và Phan-trấn cùng các miền ở mặt bể. Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁 đem quân Đông-sơn đánh chém được tư-khấu Uy, đuổi được quân Tây Sơn đi, ông Nguyễn Phúc Ánh bèn sai Lê văn Quân đem binh ra đánh lấy thành Bình Thuận và thành Diên Khánh.
Từ khi khôi phục được đất Gia Định rồi, Nguyễn Phúc Ánh sai sứ sang thông với nước Tiêm La, và lại sai Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁, Hồ văn Lân 胡 文 璘 đem binh đi đánh Chân Lạp, lập con Nặc Tôn là Nặc In lên làm vua để Hồ văn Lân ở lại bảo-hộ. Ở đất Gia Định thì ngài sửa sang mọi việc : đặt quan cai trị các dinh, định lệ thu thuế để nuôi binh lính, làm chiến thuyền, tập binh mã để phòng bị việc chiến tranh.

Năm canh-tí (1780) Nguyễn Phúc Ánh xưng vương-hiệu rồi phong cho Đỗ Thanh Nhân làm chức Ngoại hữu, Phụ-chính, Thượng-tướng công 外 右, 輔 政, 上 將 公, và thăng thưởng cho các tướng-sĩ. Nhưng sau vì Đỗ thanh Nhân cậy công lộng quyền, cho nên Nguyễn-vương mới giết đi. Cũng vì việc ấy cho nên Đông-sơn trước đã hết lòng giúp Nguyễn-vương, sau đều bỏ cả, và lại phản lại, thành ra lôi thôi phải đánh dẹp mãi.

Tháng 10 năm tân-sửu (1781) vua nước Tiêm La là Trịnh quốc Anh sai tướng là Chất Tri 質 知 ( Chakkri ) và Sô Si 芻 痴, hai anh em sang đánh Chân Lạp. Nguyễn-vương sai quan Chưởng-cơ là Nguyễn hữu Thoại 阮 有 瑞 và Hồ văn Lân 胡 文 璘 đem 3.000 quân sang cứu. Trong khi quân Nam và quân Tiêm La còn đang chống giữ nhau ở Chân Lạp, thì ở Vọng-các vua nước Tiêm La bắt giam cả vợ con của hai anh em Chất Tri, bởi vậy hai tướng ấy mới giao-kết với Nguyễn Hữu Thoại thề phải cứu nhau trong lúc hoạn nạn. Đoạn rồi Chất Tri đem quân về Tiêm La. Ngay lúc ấy ở bên nước Tiêm có giặc nổi lên, vua nước ấy bị ngươi Phan Nha Văn Sản đuổi đi cướp mất ngôi. Chất Trí về đến Vọng-các, sai người đi tìm quốc-vương là Trịnh quốc Anh đem giết đi, và bắt giết cả Phan Nha Văn Sản, rồi tự lập làm vua, xưng là Phật-vương, phong cho em là Sô Si làm đệ-nhị vương, cháu là Ma Lạc làm đệ-tam vương. Họ Chakkri làm vua đến nay hãy còn, và các vua đều xưng là Rama.

Tháng ba năm nhâm-dần (1782) vua Tây Sơn là Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ đem hơn 100 chiếc thuyền vào cửa Cần-giờ, đánh nhau với quân Nguyễn-vương ở Thất-kỳ giang 七 岐 江 (tức Ngả-bảy). Trận ấy quân Nguyễn-vương thua to, có người nước Pháp tên là Mạn-hòe (Manuel) làm chủ một chiếc tàu phải đốt tàu mà chết. Nguyễn-vương phải bỏ thành Sài-gòn chạy về đất Tam-phụ 三 埠 ( Ba-giồng ), rồi ra lánh ở đảo Phú Quốc.
Vua Tây Sơn bình xong đất Gia Định, rút quân về Qui Nhơn, để hàng-tướng là Đỗ nhàn Trập ở lại giữ thành Sài-côn (tức Sài-gòn).

Khi quân Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ về Qui Nhơn rồi, các tướng nhà Nguyễn lại nổi lên đánh quân Tây Sơn. Bấy giờ có Châu văn Tiếp 朱 文 接 là người ở Qui Nhơn, nhân lúc loạn, tụ chúng giữ núi Trà-lang (thuộc Phú Yên). Đến khi chúa Nguyễn bỏ Phú Xuân chạy vào Gia Định, Châu văn Tiếp đem binh ra giúp. Sau chẳng may chúa Nguyễn thất thế ngộ hại, Nguyễn-vương lên nối nghiệp. Văn Tiếp theo giúp, được phong làm chức Chưởng-cơ, đem binh ra đánh Tây Sơn, bị thua, phải bỏ về giữ Trà-lang. Nay được tin Gia Định lại thất thủ, Văn Tiếp bèn đem quân từ Phú Yên về hợp với quân các đạo, đánh đuổi quân Tây Sơn đi, lấy lại được thành Sài-côn rồi cho người ra Phú-quốc đón Nguyễn-vương về.

Nguyễn-vương về sửa-sang mọi việc để chống giữ với Tây Sơn, nhưng qua năm quí-mão (1783) vua Tây Sơn lại sai Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ đem binh vào đánh. Nguyễn-vương lại phải rước vương-mẫu và cung-quyến ra Phú-quốc. Đến tháng 6 năm ấy, Nguyễn Huệ ra đánh Phú-quốc, Nguyễn-vương chạy về Côn-nôn ; quân Tây Sơn lại đem thuyền đến vây Côn-nôn, nhưng may nhờ có cơn bão đánh đắm cả thuyền của Tây Sơn, cho nên Nguyễn-vương mới ra khỏi trùng vi, chạy về đảo Cổ-cốt, rồi lại trở về Phú-quốc.

6. NGUYỄN VƯƠNG ĐỊNH CẦU VIỆN NƯỚC PHÁP LAN-TÂY. Lúc bấy giờ lương-thực hết sạch, Nguyễn-vương cùng với những người đi theo phải hái rau và tìm củ chuối mà ăn, thế-lực cùng-kiệt, thật là nguy-nan quá. Nhân vì khi trước Nguyễn-vương có quen một người nước Pháp làm giám-mục đạo Gia-tô, tên là Bá-đa-lộc 百 多 祿 (Pierre Pigneau de Béhaine, évêque d'Adran) khi ấy đang ở đất Chantaboun (thuộc nước Tiêm La), ngài bèn sai người đến bàn việc. Ông Bá-đa-lộc nói nên sang cầu-cứu nước Pháp, nhưng phải cho Hoàng-tử đi làm tin thì mới được.

Nguyễn-vương theo lời ấy, ben giao Hoàng-tử Cảnh 景 và cái quốc-ấn cho ông Bá-đa-lộc, lại làm tờ quốc-thư cho ông ấy được quyền tự tiện sang thương-nghị với chính-phủ Pháp để xin viện binh.

Tờ quốc-thư ấy có 14 khoản, đại-lược nói nhờ ông Bá-đa-lộc sang xin nước Pháp giúp cho 1.500 quân và tàu bè, súng ống, thuốc đạn, đủ cả mọi thứ. Nguyễn-vương xin nhường cho nước Pháp cửa Hội An (Faifo), đảo Côn-nôn và để riêng cho người nước Pháp được đặc quyền vào buôn-bán ở nước Nam[5].

Nguyễn-vương lại làm một cái thư riêng để dâng cho vua nước Pháp, và sai quan phó-vệ-úy là Phạm văn Nhân 范 文 仁, quan cai-cơ là Nguyễn văn Liêm 阮 文 廉 theo hộ vệ Hoàng-tử Cảnh bấy giờ mới có 4 tuổi.

Mọi sự đã xếp-đặt cả rồi, nhưng vì còn trái mùa gió cho nên ông Bá-đa-lộc chưa khởi-hành được. Nguyễn-vương tuy đã nghe lời ông Bá-đa-lộc định sang cầu-cứu nước Pháp, nhưng trong bụng chưa quyết hẳn, còn có ý muốn nhờ nước Tiêm La.

Nguyên lúc đánh thua ở Sài-côn, Châu văn Tiếp chạy sang Tiêm La cầu-cứu. Đến tháng 2 năm giáp-thìn (1784) vua Tiêm La sai tướng là Chất si Đa đem thủy-quân sang Hà-tiên, tìm Nguyễn-vương để mời sang bàn việc. Nguyễn-vương lại tiếp được mật biểu của Châu văn Tiếp, cho nên mới đến hội với tướng nước Tiêm, rồi cùng sang Vọng-các xin binh cứu viện.

Tiêm-vương tiếp đãi Nguyễn-vương rất hậu, và sai hai tướng là Chiêu Tăng 昭 曽, Chiêu Sương 昭 霜 đem hai vạn quân cùng 300 chiếc thuyền sang giúp Nguyễn-vương. Quân Tiêm La sang lấy được Rạch-giá, Ba-thắc, Trà-ôn, Mân-thít, Sa-đéc. Khi đánh ở Mân-thít, Châu văn Tiếp bị thương nặng mà mất. Từ đó quân Tiêm ỷ thế đi đến đâu quấy-nhiễu dân sự, làm nhiều điều tàn-ác, cho nên lòng người oán-hận lắm.

7. NGUYỄN HUỆ PHÁ QUÂN TIÊM LA. Tướng Tây Sơn giữ đất Gia Định là Trương văn Đa 張 文 多, thấy quân Tiêm La sang đánh phá, thế-lực mạnh lắm, bèn sai người về Qui Nhơn phi-báo. Vua Tây Sơn sai Nguyễn Huệ 阮 惠 đem binh vào chống giữ.

Nguyễn Huệ vào đến Gia Định nhử quân Tiêm La đến gần Rạch-gầm và Xoài-mút ở phía trên Mỹ-tho, rồi đánh phá một trận, giết quân Tiêm chỉ còn được vài nghìn người, chạy theo đường thượng-đạo trốn về nước. Nguyễn Huệ phá được quân Tiêm La rồi, đem binh đuổi đánh Nguyễn-vương. Nguyễn-vương bấy giờ hết cả lương-thực, cùng với mấy người chạy về Trấn-giang, ra đảo Thổ-châu, đảo Cổ-cốt, rồi sang Tiêm La.

Đánh dẹp xong, Nguyễn Huệ đem quân về Qui Nhơn để đô-đốc là Đặng văn Chân 鄧 文 真 ở lại trấn đất Gia Định.

Nguyễn-vương biết thế không mong-cậy được người Tiêm La, bèn giục ông Bá-đa-lộc đem Hoàng tử đi sang nước Pháp cầu-viện. Ông Bá-đa-lộc đi rồi, Nguyễn-vương rước vương-mẫu và cung-quyến sang trú ở Vọng-các để chờ có cơ-hội lại về khôi-phục.


1. Tức là hoàng-khảo vua Thế-tổ, sau truy tôn là Hưng-tổ Hiếu-khang Hoàng-đế 興 祖 孝 康 皇 帝.
2. Ấp Tây Sơn nay là đất thôn An-khê 安 溪 và thôn Cửu-an 久 安 thuộc phủ Hoài-nhân. Vì anh em Nguyễn Nhạc khởi nghiệp ở chỗ ấy, nên mới gọi là nhà Tây Sơn.
3. Triệu-phong-phủ có 5 huyện ; Quảng-bình-phủ có 3 huyện 1 châu.
4. Lê văn Câu là người ở Vĩnh-tường đất Gia Định, trước theo Châu văn Tiếp sau làm thuộc tướng Đỗ thanh Nhân.
5. Tờ quốc-thư này và cái thư của Nguyễn-vương viết cho vua nước Pháp nay hãy còn ở Ngoại-giao-bộ tại Paris.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 2:20 pm

CHƯƠNG IX

HỌ TRỊNH MẤT NGHIỆP CHÚA
1. Chúa Trịnh bỏ trưởng lập thứ
2. Kiêu binh
3. Tây Sơn lấy Thuận Hóa
4. Tây Sơn dứt họ Trịnh


1. CHÚA TRỊNH BỎ TRƯỞNG LẬP THỨ. Từ khi quân chúa Trịnh lấy được đất Thanh Hóa rồi, Trịnh Sâm đắc chí, càng thêm kiêu hãnh, lại có ý muốn cướp ngôi nhà Lê, bèn sai quan Thị-lang là Vũ Trần Thiệu 武 陳 紹 sang nhà Thanh dâng biểu nói rằng con cháu họ Lê không có ai đáng làm vua nữa, và lại sai quan nội giám đi với Vũ Trần Thiệu đem tiền của sang đút lót mà xin phong làm vua. Nhưng sang đến Động-đình-hồ, thì Vũ Trần Thiệu đem tờ biểu đốt đi, rồi uống thuốc độc mà chết, bởi vậy việc cầu phong lại bỏ, không nói đến.

Sau Trịnh Sâm say đắm nàng Đặng Thị Huệ 鄧 氏 惠, bỏ con trưởng là Trịnh Khải 鄭 楷 mà lập người con của Đặng Thị là Trịnh Cán 鄭 檊 làm thế tử. Từ đó người thì theo Đặng Thị, người thì phò Trịnh Khải, trong phủ chúa chia ra bè đảng.

Tháng chín năm Nhâm Dần (1782) Trịnh Sâm mất để di chiếu lập Trịnh Cán làm chúa và Huy-quận-công Hoàng Đình Bảo 暉 郡 公 黄 廷 寳 làm phụ chính. Trịnh Cán còn ít tuổi mà lại lắm bệnh, không mấy người chịu phục, bởi vậy cho nên thành ra sự biến loạn.

2. KIÊU BINH. Nguyên từ khi họ Trịnh giúp nhà Lê trung hưng về sau, đất Kinh kỳ chỉ dùng lính Thanh, lính Nghệ gọi là ưu binh để làm quân túc vệ.

Những lính ấy thường hay cậy công làm nhiều điều trái phép. Năm Giáp Dần (1674) đời Trịnh Tạc, lính tam phủ tức là lính Thanh, lính Nghệ đã giết quan Tham tụng Nguyễn Quốc Trinh 阮 國 楨 và phá nhà Phạm Công Trứ 范 公 著. Năm Tân Dậu (1741) quân ưu binh lại phá nhà và chực giết quan Tham tụng Nguyễn Quí Cảnh 阮 貴 憼. Những lúc quân ưu binh làm loạn như vậy, tuy nhà chúa có bắt những đứa thủ xướng làm tội nhưng chúng đã quen thói, về sau hễ hơi có điều gì bất bình, thì lại nổi lên làm loạn.

Đến năm nhâm-dần (1782) Trịnh Sâm mất, Đặng-thị và Hoàng Đình Bảo lập Trịnh Cán lên làm chúa. Con trưởng Trịnh Sâm là Trịnh Khải mưu với quân tam-phủ để tranh ngôi chúa. Bấy giờ có tên biện-lại thuộc đội Tiệp Bảo tên là Nguyễn Bằng 阮 朋, người Nghệ An, đứng lên làm đầu, vào phủ chúa đánh ba hồi trống làm hiệu, quân ưu-binh kéo đến vây phủ, vào giết Hoàng Đình Bảo, bỏ Trịnh Cán và Đặng thị Huệ, lập Trịnh Khải lên làm chúa.

Trịnh Khải phong quan tước cho Nguyễn Bằng và trọng thưởng cho quân tam-phủ. Từ đó quân ấy một ngày một kiêu, cứ đi cướp phá các nhà, không ai kiềm-chế được. Năm Giáp Thìn (1784) quân tam phủ lại phá nhà quan tham tụng Nguyễn Ly 阮 儷, nhà Dương Khuông 楊 匡 và giết Nguyễn Triêm 阮 霑 ở trước cửa phủ chúa. Khi bấy giờ Nguyễn Ly chạy thoát được lên Sơn Tây cùng với em là Nguyễn Điều 阮 條 bàn định rước Trịnh Khải ra ngoài, rồi gọi binh các trấn về trừ Kiêu binh. Nhưng sự lộ ra, quân Kiêu binh vào canh giữ phủ chúa, Trịnh Khải không ra được. Quân ấy lại chia nhau ra giữ các cửa ô. Quân các trấn cũng sợ chúa bị hại đều phải rút về. Từ đó quân Kiêu binh kéo nhau hàng trăm hàng nghìn đi cướp phá các làng. Hễ có đứa nào đi lẻ loi thì dân làng lại bắt giết đi, thành ra quân với dân xem nhau như cừu địch, mà các văn thần võ tướng cũng bó tay mà chịu không làm sao được. Sau có quan Tham tụng là Bùi Huy Bích 裴 輝 璧 dỗ dành mãi mới dần dần hơi yên.

Lúc bấy giờ ở trong đang có Kiêu binh làm loạn, ở ngoài Tây Sơn nhân dịp đem quân vào đánh phá, bởi thế cho nên cơ nghiệp họ Trịnh đổ nát vậy.

3. TÂY SƠN LẤY THUẬN HÓA. Nguyên khi trước Hoàng Đình Bảo trấn thủ đất Nghệ An, có nhiều thủ hạ giỏi, mà trong bọn ấy có một người ở huyện Chân Lộc, thuộc Nghệ An, tên là Nguyễn Hữu Chỉnh 阮 有 整 đỗ Hương cống từ lúc 16 tuổi, tục gọi là Cống Chỉnh, tính hào hoa, lắm cơ trí, nhiều can đảm, mà lại có tài biện bác. Trước theo Hoàng Ngũ Phúc, thường đi đánh giặc bể, giặc sợ lắm, gọi là chim dữ; sau khi Hoàng Ngũ Phúc mất rồi, Hữu Chỉnh về theo Hoàng Đình Bảo.

Đến khi Kiêu binh đã giết Hoàng Đình Bảo rồi, có người đem tin cho Hữu Chỉnh biết, Hữu Chỉnh vào bàn với quan trấn thủc Nghệ An là Võ tá Giao 武 佐 瑤 để tự lập ở xứ Nghệ, nhưng mà Võ tá Giao sợ không dám làm, Hữu Chỉnh bèn bỏ vào với vua Tây Sơn là Nguyễn Nhạc.

Nguyên khi trước Nguyễn Hữu Chỉnh theo Hoàng Ngũ Phúc vào đánh Quảng Nam thường vẫn đi lại quen Nguyễn Nhạc, cho nên Nguyễn Nhạc tin dùng, đãi làm thượng tân. Từ đó Nguyễn Hữu Chỉnh bày mưu định kế xin vua Tây Sơn ra đánh Thuận Hóa và đất Bắc Hà.

Vả, từ khi Hoàng Ngũ Phúc mất rồi, Trịnh Sâm sai Bùi thế Đạt vào trấn thủc đất Thuận Hóa, sau lại sai Phạm Ngô Cầu 范 吳 俅 vào thay Bùi Thế Đạt. Phạm Ngô Cầu là người nhu nhược vô mưu, mà lại có tính tham lam, chỉ lo việc làm giàu, chứ không nghĩ gì đến việc binh. Quan phó đốc-thị là Nguyễn Lệnh Tân 阮 令 賓 đã viết thư về bày tỏ mọi lẽ và xin Trịnh Sâm cho tướng khác vào thay Phạm Ngô Cầu. Trịnh Sâm không nghe, lại đòi Nguyễn Lệnh Tân về.

Vua Tây Sơn biết đất Thuận Hóa không phòng bị, bèn sai em là Nguyễn Huệ làm tiết chế, rể là Vũ văn Nhậm 武 文 任 làm tả quân đô đốc, Nguyễn Hữu Chỉnh 阮 有 整 làm hữu quân đô đốc, đem quân thủy bộ ra đánh Thuận Hóa.
Một hôm Phạm Ngô Cầu thấy một người khách buôn nói thuật số, đến bảo Ngô Cầu rằng: “Hậu vận Tướng công phúc lộc nhiều lắm, nhưng năm nay có hạn nhỏ có lẽ phải ốm đau, nên lập đàn làm chay mới được yên-lành”. Phạm Ngô Cầu nghe lời ấy lập đàn cầu khấn bảy đêm ngày, bắt quân sĩ phải phục dịch không được nghỉ-ngơi chút nào. Chợt nghe tin quân Tây Sơn đã lấy được đồn Hải Vân, tướng giữ đồn là Hoàng Nghĩa Hồ 黄 義 湖 đã tử trận, lại thấy báo rằng thủy-quân của Tây Sơn đã vào cửa bể, thủy bộ hai mặt đều kéo đến đánh. Ngô Cầu hốt hoảng, từ ở đàn chạy về dinh, gọi binh tướng để chống giữ, nhưng quân lính đều mỏi mệt cả, không ai có lòng muốn đánh.

Phạm Ngô Cầu lại có tính đa nghi. Nguyễn Hữu Chỉnh bèn làm một cái thư đề ngoài gửi cho phó tướng là Hoàng Đình Thể 黄 廷 體, rủ về hàng Tây Sơn, rồi giả tảng sai người đưa nhầm sang cho Ngô Cầu. Ngô Cầu bắt được thư ấy nghi cho Hoàng Đình Thể nhị tâm. Đến khi quân Tây Sơn đến đánh, Hoàng Đình Thể đem quân bản bộ ra trận đối địch bắn hết thuốc đạn, Ngô Cầu đóng cửa thành lại không ra tiếp ứng. Hoàng Đình Thể cùng hai con và tì tướng là Vũ Tá Kiên 武 佐 堅 đều tử trận cả.

Khi quân Tây Sơn kéo đến đánh thành, Phạm Ngô Cầu kéo cờ trắng mở cửa thành ra hàng. Quân họ Trịnh giữ ở các đồn đều tan-vỡ bỏ chạy. Trong mấy ngày mà đất Thuận Hóa ra đến Linh-giang đều thuộc về Tây Sơn cả. Bấy giờ là tháng năm năm Bính Ngọ (1786) đời Cảnh Hưng năm thứ 47.

4. TÂY SƠN DỨT HỌ TRỊNH. Nguyễn Huệ lấy được đất Thuận Hóa rồi, sai người giải Phạm Ngô Cầu về Qui-nhơn định tội phải chém, đoạn rồi Nguyễn Huệ hội các tướng lại bàn sai người ra sửa sang đồn Đồng Hới, và định giữ địa giới cũ ở sông La-hà 羅 河. Nguyễn Hữu Chỉnh nói rằng : “Ông phụng mệnh ra đánh một trận mà bình được đất Thuận Hóa, uy kinh cả chốn Bắc Hà. Phàm cái phép dùng binh, một là thời hai là thế ba là cơ, có ba điều đó đánh đâu cũng được. Bây giờ ở đất Bắc Hà tướng thì lười, quân thì kiêu, triều-đình không có kỷ cương gì cả, nếu ông nhân lấy cái uy thanh này, đem binh ra đánh thì làm gì mà không được. Ông không nên bỏ mất cái cơ, cái thời và cái thế ấy”. Nguyễn Huệ nói rằng: "Ở Bắc Hà có nhiều nhân-tài, không nên coi làm thường." Hữu Chỉnh đáp lại rằng: "Nhân-tài Bắc Hà chỉ có một mình Chỉnh, nay Chỉnh đã bỏ đi, thì nước không có ai nữa, xin ông đừng có ngại gì." Nguyễn Huệ cười mà nói rằng : " Ấy! người khác thì không ngại, chỉ ngại có ông đó thôi!" Hữu Chỉnh thất sắt đi rồi nói rằng: "Tôi tự biết tài hèn, nhưng mà tôi nói thế là có ý tỏ cho ông biết ngoài Bắc không có nhân-tài đó thôi". Nguyễn Huệ lấy lời nói ngọt để yên lòng Hữu Chỉnh và bảo rằng: "Nhà Lê làm vua đã mấy trăm năm nay, bây giờ cướp lấy, chưa chắc lòng người đã theo mình". Hữu Chỉnh nói: "Nay Bắc Hà có vua lại có chúa, ấy là một sự cổ kim đại biến. Họ Trịnh tiếng rằng phù Lê, thực là hiếp chế, cả nước không ai phục. Vả xưa nay không ai làm gì để giúp nhà Lê, là chỉ sợ cái thế mạnh đó mà thôi, nay ông mà phù Lê diệt Trịnh thì thiên-hạ ai chẳng theo ông". Nguyễn Huệ nói: " Ông nói phải lắm, nhưng ta chỉ phụng-mệnh đi đánh đất Thuận Hóa mà thôi, chứ không phụng-mệnh đi đánh Bắc Hà, sợ rồi can tội kiểu-mệnh thì làm thế nào?" Hữu Chỉnh nói: "Kiểu-mệnh là tội nhỏ, việc ông làm là công to. Vả làm tướng ở ngoài có điều không cần phải theo mệnh vua, ông lại không biết hay sao?"

Nguyễn Huệ bèn sai Nguyễn Hữu Chỉnh đem thủy binh đi tiên phong vào cửa Đại An đánh lấy kho lương ở bên sông Vị Hoàng. Nguyễn Huệ tự đem binh đi sau, ước với Hữu Chỉnh đến sông Vị Hoàng đốt lửa lên làm hiệu.
Nguyễn Hữu Chỉnh đem quân đi qua Nghệ An, Thanh Hóa, quan trấn thủc là Bùi Thế Toại 裴 世 遂 và Tạ Danh Thùy không ai dám ra cự địch; khi ra đến Vị Hoàng 渭 黄, quan coi đồn ở đấy bỏ chạy. Hữu Chỉnh lấy được hơn trăm vạn hộc lương, rồi đốt lửa làm hiệu, quân Nguyễn Huệ kéo đến đóng giữ ở đấy.

Trước kia thành Phú Xuân đã vỡ rồi, tin báo đến Thăng Long, các quan bàn rằng: xứ ấy vẫn không là đất của triều-đình, bây giờ mất cũng không hại gì. Vì thế, chỉ sai Trịnh Tự Quyền 鄭 自 權 đem 27 cơ vào giữ đất Nghệ An. Trịnh tự Quyền thu xếp hơn 10 ngày chưa xong, đến khi đi được độ 30 dặm thì đã có tin báo Tây Sơn đến đóng ở sông Vị Hoàng rồi. Tự Quyền bèn đem quân xuống giữ ở mặt Kim-động 金 洞. Quan trấn thủc Sơn-nam là Bùi Thế Dận 裴 世 胤 đem bộ binh xuống đóng ở xã Phù Sa, thuộc huyện Đông An. Đinh Tích Nhưỡng 丁 錫 壤 đem thủy quân ra giữ cửa Luộc. Bấy giờ gió đông nam thổi to, đến đêm Nguyễn Huệ sai lấy tượng gỗ để lên trên mấy chiếc thuyền rồi đánh trống kéo cờ thả thuyền cho trôi đi. Đinh Tích Nhưỡng trông thấy tưởng là quân Tây Sơn đến đánh, giàn thuyền ra thành trận chữ nhất, rồi truyền lấy súng mà bắn. Bắn mãi, sau mới biết người trên thuyền là tượng gỗ. Lúc quân Tây Sơn tiến lên đánh, thì Đinh Tích Nhưỡng hết cả thuốc đạn, phải bỏ thuyền mà chạy. Quân của Bùi Thế Dận và Trịnh tự Quyền cũng tan cả. Nguyễn Huệ hạ được thành Sơn Nam, rồi một mặt truyền hịch đi các lộ nói lấy nghĩa phù Lê diệt Trịnh, một mặt kéo quân lên lấy Thăng Long.

Bấy giờ ở kinh thành thì quân Kiêu binh không sai khiến được, mà quân Tây Sơn thì đã đến nơi rồi. Trịnh Khải mới cho gọi Hoàng Phùng Cơ 黄 馮 基 ở Sơn Tây về, đem quân đóng ở hồ Vạn Xuân ( xã Vạn-phú, Thanh-trì ) còn thủy binh thì đóng ở bến Tây Long (Thọ Xương) để phòng giữ. Quân Tây Sơn tiến lên đánh tan thủy quân của nhà Trịnh, Hoàng phùng Cơ phải bỏ chạy. Trịnh Khải mặc áo nhung y cầm cờ lên voi thúc quân vào đánh, nhưng thế Tây Sơn mạnh lắm, đánh không được, Trịnh Khải bỏ chạy lên Sơn Tây. Đi đến làng Hạ Lôi, huyện Yên Lãng, gặp tên Nguyễn Trang 阮 莊 đánh lừa bắt đem nộp cho Tây Sơn. Trịnh Khải về đến làng Nhất Chiêu lấy gươm cắt cổ tự tận. Bấy giờ là năm Bính Ngọ (1786). Nguyễn Huệ cho lấy vương lễ mà tống táng cho chúa Trịnh, rồi vào thành Thăng Long yết kiến vua Lê.

Họ Trịnh giúp nhà Lê trung hưng lên, rồi giữ lấy quyền chính, lập ra nghiệp chúa, lưu truyền từ Trịnh Tùng đến Trịnh Khải được 216 năm (1570-1786) đến đấy là hết.

Việt Nam Sử Lược Q2  Bd06

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 2:48 pm

CHƯƠNG X

NHÀ HẬU LÊ MẤT NGÔI VUA
1. Tây Sơn rút quân về Nam
2. Nguyễn Hữu Chỉnh chuyên quyền ở đất Bắc
3. Tây Sơn lấy đất Bắc Hà


1. TÂY SƠN RÚT QUÂN VỀ NAM. Nguyễn Huệ đã dứt được họ Trịnh rồi, vào thành Thăng Long, xuống lệnh cấm quân lính không được cướp phá dân gian, và định ngày xin yết kiến vua Lê ở đền Vạn Thọ.

Bấy giờ vua Hiển Tông đang đau, không ngồi dậy tiếp được, ngài mời Nguyễn Huệ vào ngồi gần sập ngự, lấy lời ôn tồn mà phủ dụ. Nguyễn Huệ tâu bày cái lẽ đem binh rà phù Lê diệt Trịnh, chứ không dám có ý dòm ngó gì. Vua mừng rỡ mà tạ Nguyễn Huệ.

Khi quân Tây Sơn ra đến Thăng Long, các quan triều thần chạy trốn cả, chỉ còn có mấy người nội giám ở lại hầu hạ vua. Nguyễn Hữu Chỉnh thấy vậy vào tâu với vua xin xuống chiếu tuyên triệu các quan về triều; được mấy hôm có độ mươi người lục tục kéo nhau trở về. Vua bèn định đến ngày mồng 7 tháng 7 lập đại trào ở điện Kính Thiên, Nguyễn Huệ đem các tướng vào lạy và dâng sổ quân sĩ, dân đinh, để tỏ rõ cái nghĩa tôn phù nhất thống, nghĩa là tự đó về sau nhà Lê có quyền tự chủ.

Vua phong cho Nguyễn Huệ làm Nguyên-soái Uy Quốc công 元 帥 威 國 公, và lại gả cho bà Ngọc Hân công chúa 玉 欣 公 主 là con gái của ngài. Chẳng bao lâu vua Hiển Tông mất, Hoàng tôn là Duy Kỳ lên nối ngôi, đặt niên hiệu là Chiêu Thống.

Nguyên lúc trước vua Tây Sơn là Nguyễn Nhạc vốn không có ý ra đánh Bắc Hà, đến khi tiếp được thư của Nguyễn Huệ nói sắp ra đánh ngoài Bắc, Nguyễn Nhạc vội vàng sai người ra Thuận Hóa ngăn lại. Nhưng khi sứ thần ra đến nơi, thì Nguyễn Huệ đã cử binh đi rồi. Sau lại tiếp được thư nói rằng quân Tây Sơn đã lấy được Thăng Long rồi, và còn phải ở lại để giúp nhà Lê. Nguyễn Nhạc sợ em ở lâu ngoài Bắc Hà có sự biến chăng, bèn đem 500 quân ra Thuận Hóa, rồi lấy thêm 2.000 quân nữa, đi không kỳ ngày đêm ra Thăng Long.

Vua Chiêu Thống được tin vua Tây Sơn ra Bắc, bèn đem bách quan ra đón ở ngoài Nam Giao. Nhưng Nguyễn Nhạc cứ đi thẳng, rồi cho người đến nói rằng: “xin để ngày khác tiếp kiến”. Được mấy hôm Nguyễn Nhạc mời vua Chiêu Thống sang phủ đường làm lễ tương kiến. Nguyễn Nhạc ngồi giữa, vua Chiêu Thống ngồi bên tả, Nguyễn Huệ ngồi bên hữu, các quan văn võ đứng hầu hai bên.

Khi vào làm lễ xong rồi, vua Chiêu Thống xin nhường mấy quận để khao quân. Nguyễn Nhạc nói rằng: “Vì họ Trịnh hiếp chế, cho nên chúng tôi ra giúp nhà vua; nếu bằng đất nước họ Trịnh thì một tấc cũng không để lại, nhưng mà của nhà Lê thì một tấc cũng không dám lấy. Xin mong nhà vua gắng sức làm việc, giữ yên cõi đất, để đời đời giao hiếu với nhau, ấy là cái phúc của hai nước đấy”.

Đoạn rồi vua Chiêu Thống về điện, hôm sau anh em Tây Sơn bàn rút quân về Nam, và thấy Nguyễn Hữu Chỉnh là người giảo quyệt, định bỏ lại ở Bắc Hà, bèn mật truyền cho các tướng thu xếp quân thủy bộ, kho tàng có gì lấy hết, rồi đến nửa đêm ngày 17 tháng 8, kéo quân về Nam. Sáng hôm sau Nguyễn Hữu Chỉnh biết Tây Sơn về rồi, sợ hãi lắm, hoảng hốt bỏ cả đồ đạc, chạy xuống chiếc thuyền buôn vào Nghệ An, theo vua Tây Sơn. Nguyễn Nhạc thấy Hữu Chỉnh lại theo về, không nỡ bỏ, cho ở lại cùng với Nguyễn Duệ 阮 睿 giữ đất Nghệ An.

Bấy giờ quyền bính ở đất Bắc Hà về cả vua nhà Lê, thật là một cái cơ hội ít có để lập lại cái nền tự chủ của nhà Lê, nhưng tiếc vì vua Chiêu Thống không có tài quyết đoán, mà đình thần lúc bấy giờ không có ai là người biết kinh luân: hễ thấy có giặc thì bỏ chạy, giặc đi rồi thì kéo nhau ra bàn ngược bàn xuôi, người thì định lập lại nghiệp chúa, kẻ thì muốn tôn phù nhà vua. Lại có dòng dõi họ Trịnh là Trịnh Lệ 鄭 棣 và Trịnh Bồng 鄭 槰 chia đảng ra đánh nhau để tranh quyền. Vua Chiêu Thống bất đắc dĩ phải phong cho Trịnh Bồng làm Án-đô-vương 晏 都 王, lập lại phủ chúa. Đảng họ Trịnh lại toan đường hiếp chế nhà vua, vua Chiêu Thống phải xuống mật chiếu vời Nguyễn Hữu Chỉnh ra giúp.

2. NGUYỄN HỮU CHỈNH CHUYÊN QUYỀN Ở ĐẤT BẮC. Nguyễn Hữu Chỉnh từ khi trở về Nghệ An, chiêu-mộ dũng-sĩ, ngày đêm luyện-tập, nhân có chiếu nhà vua vào gọi, bèn thu xếp được hơn một vạn quân ra giúp vua Lê. Trịnh Bồng đem quân ra chống giữ, đánh thua phải bỏ chạy. Hữu Chỉnh vào yết kiến vua Chiêu Thống và chuyên giữ binh quyền.

Trịnh Bồng có khởi binh mấy lần để toan sự khôi phục, nhưng không thành công, cho nên cũng chán sự đời bèn bỏ đi tu, về sau không biết chết ở đâu. Họ Trịnh mất từ đấy.

Nguyễn Hữu Chỉnh đánh đuổi họ Trịnh đi rồi, vua phong cho chức Đại-tư-đồ Bằng-trung-công 大 司 徒 鵬 忠 公. Từ đó Hữu Chỉnh cậy công khinh người, làm lắm điều trái phép, vua cũng lấy làm lo. Nhưng không biết trông cậy vào ai, cho nên đành phải chịu vậy.

3. TÂY SƠN LẤY ĐẤT BẮC-HÀ. Ở trong Nam thì từ khi vua Tây Sơn là Nguyễn Nhạc về Qui Nhơn rồi, tự xưng làm Trung-ương Hoàng-đế 中 央 皇 帝, phong cho Nguyễn Lữ làm Đông-định-vương 東 定 王, ở đất Gia Định, cho Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương 北 平 王, ở đất Thuận Hóa, lấy Hải Vân sơn làm giới hạn.

Được ít lâu Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ có chuyện hiềm khích với nhau, Nguyễn Huệ đem binh vào vây đánh thành Qui Nhơn, ngặt đế nỗi Nguyễn Nhạc phải thân lên thành mà kêu khóc, gọi Nguyễn Huệ mà bảo rằng : "Nỡ lòng nào lại nồi da nấu thịt như thế"[1].— Nguyễn Huệ động lòng mới giải vây rút quân về Thuận Hóa.

Trong khi anh em Tây Sơn đánh nhau, thì Nguyễn Hữu Chỉnh ra Bắc Hà, đến khi anh em Tây Sơn đã giảng hòa rồi, Nguyễn Huệ ở Phú Xuân thấy Hữu Chỉnh lừng lẫy ở đất Bắc, bèn sai Vũ Văn Nhậm ra bắt.

Tháng 11 năm Đinh Vị (1787) Vũ Văn Nhậm phá quân Nguyễn Hữu Chỉnh ở Thanh Quyết Giang ( làng Thanh Quyết, huyện Gia Viễn ), và ở Châu Cầu ( phủ Lý Nhân ) rồi đánh đuổi ra đến Thăng Long.

Vua Chiêu Thống thấy quân của Nguyễn Hữu Chỉnh đã thua rồi, bèn bỏ Kinh đô, chạy sang Kinh Bắc, và sai Lê Quýnh 黎 cùng với hơn 30 người tôn thất đem bà Hoàng thái hậu bà Hoàng phi và Hoàng tử lên Cao Bằng. Còn vua thì cùng với Hữu Chỉnh về đóng ở núi Mục Sơn 睦 山 ở đất Yên Thế.
Tướng Tây Sơn là Nguyễn Văn Hòa đem binh lên đánh bắt được Hữu Chỉnh đem về làm tội ở Thăng Long.

Vũ Văn Nhậm giết Nguyễn Hữu Chỉnh rồi, cho đi tìm vua Chiêu Thống không được, bèn tôn Sùng Nhượng công tên là Lê Duy Cẩn 崇 讓 公 黎 維 槿 lên làm Giám quốc để thu phục lòng người.

Bấy giờ các quan không ai theo, Sùng Nhượng công ở trong điện chỉ có vài người hoàng thân và mấy viên võ tướng, sớm tối hầu hạ, còn thì không ai tâu hỏi việc gì cả. Ngày ngày cứ đi bộ sang chầu chực bên dinh Vũ Văn Nhậm. Văn Nhậm cũng không biết xử ra làm sao. Người kinh thành thấy vậy gọi Sùng Nhượng công là thầy Đề lại Giám quốc. Khi Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ sai Vũ Văn Nhậm ra đánh Nguyễn Hữu Chỉnh thì đã có lòng nghi Văn Nhậm, cho nên lại sai Ngô Văn Sở 吳 文 楚 và Phan văn Lân 潘 文 璘 làm Tham tán Quân vụ để chia bớt binh quyền. Đến khi Văn Nhậm lấy được Thăng Long, bắt được Hữu Chỉnh rồi, có ý cậy tài và ra bộ kiêu ngạo. Ngô Văn Sở đem ý ấy viết thư về nói Văn Nhậm muốn làm phản. Bắc Bình Vương lập tức truyền lệnh kéo quân kỵ, đêm ngày đi gấp đường ra Thăng Long, nửa đêm đến nơi bắt Vũ Văn Nhậm giết đi, rồi truyền gọi các quan văn võ nhà Lê cho vào yết kiến, đặt quan lục bộ và các quan trấn-thủ, để Lê duy Cẩn làm giám-quốc, chủ trương việc tế lễ, dùng Ngô thời Nhậm 吳 時 任 làm Lại bộ Tả thị lang. Còn các quan nhà Lê thì có người ở lại nhận chức, có người trốn đi, cũng có người tuẫn tiết.

Bắc Bình Vương đã đổi đặt quan quân, chỉnh-đốn mọi việc xong cả rồi, chọn ngày về Nam, để bọn Ngô Văn Sở ở lại giữ đất Bắc Hà.

Vua Chiêu Thống từ khi thua trận Mục Sơn chạy về núi Bảo Lộc, rồi nay ở Hải Dương, mai ở Sơn Nam, cùng với mấy người trung nghĩa lo sự khôi phục, nhưng vì thế lực mỗi ngày một kém, bề tôi như bọn Đinh Tích Nhưỡng thì giở mặt làm phản, còn thì ai nấy trốn tránh đi mất cả, bởi thế cho nên cơ nghiệp nhà Lê đổ nát vậy.

Nhà Lê kể từ vua Thái tổ khởi nghĩa, đánh đuổi quân nhà Minh về Tàu, lập lại cái nền tự chủ cho nước nhà, truyền đến vua Chiêu Tông thì họ Mạc cướp mất ngôi. Sau nhờ có họ Nguyễn và họ Trịnh giúp đỡ, nhà Hậu Lê lại trung hưng lên, truyền đến vua Chiêu Thống tức là Mân đế 愍 帝 thì hết.

Nhà Lê làm vua, kể cả Tiền Lê và Hậu Lê, được 360 năm (1428-1788), trước sau sửa sang được nhiều việc: sự học hành, việc luật pháp, việc canh-nông đều được mở mang ra hơn trước. Nhưng từ khi trung hưng lên trở về sau nhà vua bị họ Trịnh hiếp chế thành ra có vua lại có chúa. Vua ngồi làm vì, chúa giữ cả quyền chính trị. Đến khi nghiệp chúa suy thì ngôi vua cũng đổ vậy.


1. Tục người trong Bình-định hễ đi săn được hươu nai gì thì lột da ra làm nồi mà nấu thịt : ở đây Nguyễn Nhạc có ý nói rằng cùng da cùng thịt nỡ nào hại lẫn nhau vậy.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 3:50 pm

CHƯƠNG XI

NHÀ NGUYỄN TÂY SƠN
(1788 - 1802)
1. Nhà Nguyễn Tây Sơn dấy nghiệp
2. Vua Quang Trung
3. Tôn Sĩ Nghị đem quân sang Việt Nam
4. Vua Quang Trung đại phá quân nhà Thanh
5. Vua Quang Trung cầu-phong
6. Vua Chiêu Thống nhà Lê bị nhục bên Tàu
7. Đức-độ vua Quang Trung
8. Chính trị của vua Quang Trung
9. Quan chế
10. Việc đinh điền
11. Việc học hành
12. Việc làm chùa chiền
13. Việc định đánh Tàu
14. Vua Quang Trung mất
15. Vua Cảnh Thịnh


1. NHÀ NGUYỄN TÂY SƠN DẤY NGHIỆP. Những người làm quốc sử nước Tàu và nước ta thường chia những nhà làm vua ra chính thống và ngụy triều. Nhà nào, một là đánh giặc mở nước, sáng tạo ra cơ nghiệp, hai là được kế truyền phân minh, thần dân đều phục, ba là dẹp loạn yên dân, dựng nghiệp ở đất trung nguyên, thì cho là chính thống. Nhà nào, một là làm tôi cướp ngôi vua, làm sự thoán đoạt không thành, hai là xưng đế, xưng vương ở chỗ rừng núi, hay là ở đất biên-địa, bà là những người ngoại chủng vào chiếm nước làm vua, thì cho là ngụy triều.

Vậy nay lấy những lẽ ấy mà xét xem nên cho nhà Nguyễn Tây Sơn làm chính thống hay là ngụy triều, để cho hợp lẽ công-bằng và cho xứng cái danh-hiệu những người anh hùng đã qua.

Nguyên nước ta là nước quân chủ, lấy cái nghĩa vua tôi làm trọng hơn cả, thế mà từ khi nhà Lê trung hưng lên trở về sau, họ Nguyễn hùng cứ phương Nam, họ Trịnh xưng chúa miền Bắc; trên tuy còn tôn vua, nhưng mà quyền về cả nhà chúa. Trong nước ta đã có vua lại có chúa, làm thành ra vua không phải là vua, tôi không phải là tôi, ấy là một thời loạn. Đến sau ở trong Nam thì có Trương Phúc Loan chuyên quyền làm bậy, ở ngoài Bắc thì có kiêu binh làm loạn, giết hại quan đại thần, vua chúa phải nhún mình mà chiều-đãi, đình thần phải khoanh tay mà chịu một bề, ấy lại là một lúc đại loạn vậy.

Lúc ấy anh em Nguyễn Nhạc là người dân mặc áo vải, dấy binh ở ấp Tây Sơn, chống nhau với chúa Nguyễn để lập nghiệp ở đất Qui Nhơn. Tuy rằng đối với họ Nguyễn là cừu-địch, nhưng mà đối với nước Nam, thì chẳng qua cũng là một người anh hùng lập thân trong lúc biến-loạn đó mà thôi.

Còn như Nguyễn Huệ là vua Thái tổ nhà Nguyễn Tây Sơn, thì trước giúp anh bốn lần vào đánh đất Gia Định đều được toàn thắng, phá hai vạn quân hùm beo của Tiêm La, chỉ còn được mấy trăm người lủi thủi chạy về nước; sau lại ra Bắc Hà, dứt họ Trịnh, tôn vua Lê, đem lại mối cương thường cho rõ ràng. Ấy là đã có sức mạnh mà lại biết làm việc nghĩa vậy.

Nhưng vì vua nhà Lê nhu nhược, triều thần lúc bấy giờ không ai có tài kinh luân, lại để cho Trịnh Bồng và Nguyễn Hữu Chỉnh nối nhau mà chuyên quyền, đến nỗi thành ra tán loạn. Dẫu thế mặc lòng, khi Nguyễn Huệ giết Vũ Văn Nhậm rồi, không nỡ dứt nhà Lê, đặt Giám quốc để giữ tông miếu tiền triều; như thế thì cách ở với nhà Lê không lấy gì làm bạc.

Sau vua Chiêu Thống và bà Hoàng-thái-hậu đi sang kêu cầu bên Tàu, vua nhà Thanh nhân lấy dịp ấy mượn tiếng cứu nhà Lê, để lấy nước Nam, bèn sai binh-tướng sang giữ thành Thăng Long. Bấy giờ cứ theo như tờ mật-dụ của vua nhà Thanh, thì nước Nam ta, bề ngoài tuy chưa mất hẳn, nhưng kỳ thật đã vào tay người Tàu rồi.

Vậy nước đã mất, thì phải lấy nước lại, ông Nguyễn Huệ mới lên ngôi Hoàng đế, truyền hịch đi các nơi, đường đường, chính chính, đem quân ra đánh một trận phá 20 vạn quân Tàu, tướng nhà Thanh là Tôn Sĩ Nghị phải bỏ cả ấn tín mà chạy, làm cho vua tôi nước Tàu khiếp sợ, tướng sĩ nhà Thanh thất đảm. Tưởng từ xưa đến nay nước ta chưa có võ công nào lẫm liệt như vậy.

Vả đánh đuổi người Tàu đi lấy nước lại mà làm vua thì có điều gì mà trái đạo? Há lại chẳng hơn nhà Lý, nhà Trần nhân lúc ấu quân, nữ chúa, mà làm sự thoán đoạt hay sao? Vậy thì lấy lẽ gì mà gọi là ngụy? Huống chi sau vua nhà Thanh cũng công nhận cho ông Nguyễn Huệ làm vua nước Nam, và lại sai sứ sang phong cho ông làm An Nam Quốc vương theo như lệ các triều trước, như thế thì nhà Nguyễn Tây Sơn mở nước có khác gì nhà Đinh và nhà Lê không?

Tuy rằng chẳng được bao lâu nhà Nguyễn Tây Sơn sinh ra nội loạn, vua Thế tổ Cao hoàng nhà Nguyễn lại thu phục được cơ nghiệp cũ mà nhất thống cả nam bắc lại làm một, nhưng việc thành bại hưng vong là mệnh trời, vả lại khi hai người anh hùng đuổi một con hươu, tất là người nọ gọi người kia là cừu địch. Vậy lấy lẽ tôn bản triều mà xét thì nhà Nguyễn Tây Sơn là ngụy, mà lấy công lý mà suy thì vua Quang Trung Nguyễn Huệ là một ông vua cùng đứng ngang vai với vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Thái Tổ, mà nhà Nguyễn Tây Sơn cũng là một nhà chính thống như nhà Đinh và nhà Lê vậy.

2. VUA QUANG TRUNG (1788 - 1792). Ông Nguyễn Huệ 阮 惠 ( sau đổi tên là Nguyễn Quang Bình 阮 光 平 ) là một người có sức khỏe tuyệt trần, lại có mưu trí quyền biến, mẹo mực như thần, khởi binh ở đất Tây Sơn (thuộc huyện An-khê, Bình-định) giúp anh là Nguyễn Nhạc lập nên nghiệp lớn, được phong làm Bắc Bình Vương, đóng đô ở đất Phú Xuân.

Năm Mậu Thân (1788) quân nhà Thanh mượn tiếng sang cứu nhà Lê, chiếm giữ thành Thăng Long, có ý muốn lấy đất An Nam, Bắc Bình Vương lên ngôi Hoàng đế đặt niên-hiệu là Quang Trung 光 中, rồi đem binh đi đánh giặc.

3. TÔN SĨ NGHỊ ĐEM QUÂN SANG AN NAM. Nguyên vua Chiêu Thống 昭 統 đã mấy lần toan sự khôi phục, nhưng không được, phải nương náu ở đất Lạng Giang; còn bà Hoàng thái hậu thì đem hoàng tử sang Long Châu kêu van với quan Tàu, xin binh cứu viện. Bấy giờ quan Tổng đốc Lưỡng Quảng là Tôn Sĩ Nghị 孫 士 毅 dâng biểu tâu với vua Càn Long nhà Thanh, đại-lược nói rằng : "Họ Lê là cống thần nước Tàu, nay bị giặc lấy mất nước, mẹ và vợ Tự quân sang cầu cứu, tình cũng nên thương. Vả nước Nam vốn là đất cũ của nước Tàu, nếu sau khi cứu được nhà Lê, và lại lấy được đất An Nam, thực là lợi cả đôi đường".

Vua Càn Long nghe lời tâu ấy sai Tôn Sĩ Nghị khởi quân bốn tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Quí Châu, Vân Nam, đem sang đánh Tây Sơn. Tôn Sĩ Nghị chia quân ra làm 3 đạo, sai quan tổng-binh tỉnh Vân Nam và Quí Châu đem một đạo sang mạn Tuyên Quang[1], sai Sầm Nghi Đống 岑 宜 棟 là Tri phủ Điền Châu đem một đạo sang mạn Cao Bằng. Sĩ Nghị cùng với Đề đốc là Hứa Thế Hanh 許 世 亨 đem một đạo sang mạn Lạng Sơn, hẹn ngày tiến binh sang đánh An Nam.

Tướng Tây Sơn là Ngô Văn Sở ở Thăng Long được tin quân Tàu đã sang, sợ thế yếu đánh không nổi, bèn rút quân thủy bộ về đóng giữ từ núi Tam Điệp[2] ra đến bờ bể, rồi sai người về Phú Xuân cáo cấp.

Tôn Sĩ Nghị kéo quân đến Kinh Bắc (Bắc Ninh), vua Chiêu Thống ra chào mừng rồi theo quân Tàu về Thăng Long. Sĩ Nghị đóng đồn ở giữa bãi, về mé nam sông Nhị Hà, bắc cầu phao ở giữa sông để tiện đi lại, và chia quân ra đóng giữ các mặt.

Ngày hôm sau, Sĩ Nghị là lễ tuyên-độc tờ sắc của vua nhà Thanh phong cho vua Chiêu Thống làm An Nam quốc vương.

Vua Chiêu Thống tuy đã thụ phong, nhưng các tờ văn thư đều phải đề niên hiệu Càn Long. Mỗi khi buổi chầu xong rồi, lại đến dinh Sĩ Nghị để chầu chực việc cơ mật quân quốc. Vua cưỡi ngựa đi với độ mười người lính hầu mà thôi. Sĩ Nghị thì ngạo nghễ tự đắc, ý tứ xử với vua rất là khinh bạc; có khi vua Chiêu Thống lại hầu, không cho vào yết kiến, chỉ sai một người đứng dưới gác chiêng truyền ra rằng: không có việc quân quốc gì, xin ngài hãy về cung nghỉ.

Người bấy giờ bàn riêng với nhau rằng : "Nước Nam ta từ khi có đế vương đến giờ, không thấy vua nào hèn hạ đến thế. Tiếng là làm vua mà phải theo niên hiệu vua Tàu, việc gì cũng phải bẩm đến quan Tổng đốc, thế thì có khác gì đã là nội thuộc rồi không?".

Vua và triều thần bấy giờ việc gì cũng trông cậy vào Tôn Sĩ Nghị; ngày đêm chỉ lo việc báo ân báo oán, giết hại những người trước đã đi theo Tây Sơn. Tôn Sĩ Nghị thì càng ngày càng kiêu ngạo thêm, coi việc binh làm thường, lại thả quân lính ra cướp phá dân gian, làm lắm sự nhũng nhiễu. Vì thế cho nên lòng người mất cả trông cậy.

4. VUA QUANG TRUNG ĐẠI PHÁ QUÂN NHÀ THANH. Bắc Bình Vương được tin quân nhà Thanh đã sang đóng ở Thăng Long, lập tức hội các tướng-sĩ để bàn việc đem binh ra đánh, các tướng đều xin hãy chính ngôi tôn, để yên lòng người rồi sẽ khởi binh.

Bắc Bình Vương bèn sai đắp đàn ở núi Bàn Sơn, ngày 25 tháng mười một năm Mậu Thân (1788), Vương làm lễ lên ngôi Hoàng đế, rồi tự mình thống lĩnh thủy bộ đại binh ra đánh giặc Thanh. Ra đến Nghệ An nghỉ lại 10 ngày để kén lấy thêm binh, cả thảy được 10 vạn quân và hơn 100 con voi.

Vua Quang Trung điểm duyệt quân sĩ, truyền dụ nhủ-bảo mọi người phải cố-gắng đánh giặc giúp nước. Đoạn rồi kéo quân ra Bắc, đến ngày 20 tháng chạp thì đến núi Tam Điệp. Bọn Ngô văn Sở, Ngô Thì Nhiệm đều ra tạ tội, kể chuyện quân Tàu thế mạnh, sợ đánh không nổi, cho nên phải lui về giữ chỗ hiểm-yếu.

Vua Quang Trung cười mà nói rằng : "Chúng nó sang phen này là mua cái chết đó thôi. Ta ra chuyến này thân coi việc quân đánh giữ, đã định mẹo rồi, đuổi quân Tàu về chẳng qua 10 ngày là xong việc. Nhưng chỉ nghĩ chúng là nước lớn gấp 10 nước ta, sau khi chúng thua một trận rồi, tất chúng lấy làm xấu hổ, lại mưu báo thù, như thế thì đánh nhau mãi không thôi, dân ta hại nhiều, ta sao nỡ thế. Vậy đánh xong trận này, ta phải nhờ Thì Nhiệm dùng lời nói cho khéo để đình chỉ việc chiến tranh. Đợi mươi năm nữa, nước ta dưỡng được sức phú cường rồi, thì ta không cần phải sợ chúng nữa".

Vua Quang Trung truyền cho tướng sĩ ăn tết Nguyên-đán trước, để đến hôm trừ tịch thì cất quân đi, định ngày mồng 7 tháng giêng thì vào thành Thăng Long mở tiệc ăn mừng. Đoạn rồi, truyền lệnh cho ba quân đến nghe lệnh điều khiển.

Đại tư mã Sở 楚, Nội hầu Lân 璘 đem tiền quân đi làm tiên-phong. Hô hổ hầu 呼 虎 侯 đem hậu quân đi đốc chiến.

Đại đô đốc Lộc 祿, Đô đốc Tuyết 雪 đem hữu-quân cùng thủy quân, vượt qua bể vào sông Lục Đầu. Rồi Tuyết thì kinh lược mặt Hải Dương, tiếp-ứng đường mé đông ; Lộc thì kéo về vùng Lạng Giang, Phượng Nhỡn, Yên Thế để chặn đường quân Tàu chạy về.

Đại đô đốc Bảo 保, Đô đốc Mưu 謀 đem tả quân cùng quân tượng mã đi đường núi ra đánh phía tây. Mưu thì xuyên ra huyện Chương Đức ( nay là Chương Mỹ ), tiện đường kéo thẳng đến làng Nhân Mục, huyện Thanh Trì, đánh quân Điền Châu; Bảo thì thống suất quân tượngmã theo đường huyện Sơn Lãng ra làng Đại Áng thuộc huyện Thanh Trì tiếp ứng cho mặt tả.

Năm quân được lệnh đều thu xếp đâu đấy, đến hôm 30 khua trống kéo ra Bắc. Khi quân sang sông Giản Thủy[3], cánh nghĩa quân của nhà Lê tan vỡ chạy cả. Vua Quang Trung thân đốc các quân đuổi theo đến huyện Phú Xuyên bắt sống hết được toán quân Tàu đóng ở đấy, không một người nào chạy thoát được; vì thế cho nên không có tin báo về, những quân Tàu đóng ở làng Hà-hồi 河 洄 và làng Ngọc-hồi 玉 囬 không biết gì cả. Nửa đêm ngày mồng 3 tháng giêng năm Kỷ Dậu (1789) quân vua Quang Trung đến làng Hà Hồi vây kín đồn giặc, rồi bắc loa lên gọi, các quân dạ rầm cả lên, có hàng muôn người. Quân canh đồn bấy giờ mới biết, sợ hãi thất thố, đều xin hàng, bởi thế, lấy được hết cả quân lương và đồ khí giới. Sáng mờ mờ ngày mồng năm, quân Tây Sơn tiến lên đến làng Ngọc Hồi, quân Tàu bắn súng ra như mưa. Vua Quang Trung sai người lấy những mảnh ván, ghép ba mảnh lại làm một, lấy rơm cỏ giấp nước quấn ở ngoài, rồi sai quân kiêu dũng cứ 20 người khiêng một mảnh, mỗi người dắt một con dao nhọn, lại có 20 người cầm khí giới theo sau. Vua Quang Trung cưỡi voi đi sau đốc chiến, quân An Nam vào đến gần cửa đồn, bỏ ván xuống đất, rút dao ra, xông vào chém, quân đi sau cũng kéo ùa cả vào đánh. Quân Tàu địch không nổi, xôn xao tán loạn, xéo lẫn nhau mà chạy. Quân Nam thừa thế đánh tràn đi, lấy được các đồn, giết quân nhà Thanh thây nằm ngổn ngang khắp đồng, máu chảy như tháo nước. Quân các đạo khác cũng đều được toàn thắng. Quan nhà Thanh là Đề Đốc Hứa Thế Hanh 許 世 亨, tiên phong Trương Sĩ Long 張 士 龍, Tả dực Thượng Duy Thăng 尚 維 昇 đều tử trận cả ; quan phủ Điền Châu là Sầm Nghi Đống 岑 宜 棟 đóng ở Đống Đa[4] bị quân An Nam vây đánh cũng thắt cổ mà chết[5].

Tôn Sĩ Nghị nửa đêm được tin báo, hoảng hốt không kịp thắng yên ngựa và mặc áo giáp, đem mấy tên lính kỵ chạy qua sông sang Bắc. Quân các trại nghe tin như thế, xôn-xao tan rã chạy trốn, tranh nhau sang cầu, một lát cầu đổ, sa cả xuống sông chết đuối, sông Nhị Hà đầy những thây người chết.

Vua Chiêu Thống cũng theo Tôn Sĩ Nghị sang sông cùng với bà Hoàng thái hậu và mấy người cận thần chạy sang Tàu.

Đạo quân Vân Nam và Quí Châu đóng ở miền Sơn Tây[6] nghe tin quân Tôn Sĩ Nghị đã thua, cũng rút quân chạy về.

Ngày hôm ấy vua Quang Trung đốc quân đánh giặc, áo ngự bào bị thuốc súng bắn vào đen như mực. Đến trưa thì vào thành Thăng Long, sai tướng đem binh đuổi đánh quân nhà Thanh đến cửa Nam Quan. Những dân Tàu ở gần Lạng Sơn sợ khiếp, đàn ông, đàn bà dắt díu nhau mà chạy, từ cửa ải về mé bắc hơn mấy trăm dặm, tịnh không nghe thấy tiếng một người nào?
Vua Quang Trung vào thành Thăng Long, hạ lệnh chiêu an, phàm những người Tàu trốn tránh ở đâu ra thú tội, đều được cấp cho áo mặc, lương ăn. Lại bắt được cả ấn tín của Tôn Sĩ Nghị bỏ lại, trong những giấy má bắt được có tờ mật-dụ của vua Càn Long nói rằng : "Việc quân nên từ đồ, không nên hấp tấp. Hãy nên đưa hịch truyền thanh thế đi trước, và cho các quan nhà Lê về nước cũ hợp nghĩa binh, tìm tự quân nhà Lê đem ra đứng đầu để đối địch với Nguyễn Huệ, thử xem sự thể thế nào. Nếu lòng người nước Nam còn nhớ nhà Lê, có quân ta kéo đến, ai là chẳng gắng sức. Nguyễn Huệ tất phải tháo lui; ta nhân lấy dịp ấy mà sai Tự quân đuổi theo, rồi đại binh của ta theo sau, như thế không khó nhọc mấy nỗi mà nên được công to, đó là mẹo hay hơn cả. Ví bằng suốt người trong nước, nửa theo đằng nọ, nửa theo đằng kia, thì Nguyễn Huệ tất không chịu lui. Vậy ta hãy đưa thư sang tỏ bảo đường họa phúc, xem nó đối đáp làm sao. Đợi khi nào thủy quân ở Mân, Quảng đi đường bể sang đánh mặt Thuận Hóa và Quảng Nam rồi, bộ binh sẽ tiến lên sau. Nguyễn Huệ trước sau bị địch, thế tất phải chịu thua. Bấy giờ ta sẽ nhân mà làm ơn cho cả hai bên ; tự đất Thuận Hóa, Quảng Nam trở vào Nam, thì cho Nguyễn Huệ; tự châu Hoan, châu Ái trở ra Bắc thì phong cho Tự quân nhà Lê. Ta đóng đại binh lại để kiềm chế cả hai bên, rồi sẽ có xử trí về sau".

Vua Quang Trung đem tờ mật dụ ấy bảo với Ngô Thì Nhiệm rằng: "Ta xem tờ chiếu của vua nhà Thanh chẳng qua cũng muốn mượn tiếng để lấy nước ta đó thôi. Nay đã bị ta đánh thua một trận, tất là lấy làm xấu hổ, chắc không chịu ở yên. Hai nước mà đánh nhau thì chỉ khổ dân. Vậy nên dùng lời nói khéo, để khiến cho khỏi sự binh đao; việc ấy nhờ nhà ngươi chủ trương cho mới được".

Ngô Thì Nhiệm vâng lệnh làm thư đại-khái nói rằng: “Nước Nam vốn không dám chống cự với đại quốc, nhưng chỉ vì Tôn Sĩ Nghị làm nhỡ việc cho nên phải thua. Vậy nay xin tạ tội và xin giảng-hòa”.

Vua Quang Trung sai sứ đem thư sang Tàu, và lại sai đem những quân nhà Thanh đã bắt được, để ở một nơi, cấp cho lương-thực, đợi ngày cho về nước. Xếp đặt mọi việc xong rồi, đem quân về Nam, lưu Ngô Văn Sở 吳 文 楚 và Phan Văn Lân 潘 文 璘 ở lại tổng thống các việc quân quốc ; còn những việc từ lệnh giao-thiệp với nước Tàu thì ủy thác cho Ngô Thì Nhiệm 吳 時 任 và Phan Huy Ích 潘 輝 益 cho được tự tiện mà khu xử, hễ không có việc gì quan hệ thì bất tất phải đi tâu báo mà làm gì.

5. VUA QUANG TRUNG CẦU PHONG. Vua nhà Thanh nghe tin Tôn Sĩ Nghị bại binh, nổi giận đùng đùng, lập tức giáng chỉ sai quan nội các là Phúc Khang An 福 康 安[7] ra thay Sĩ Nghị làm Tổng đốc Lưỡng Quảng, đem binh mã chín tỉnh, sang kinh lý việc An Nam.

Phúc Khang An ra đến Quảng Tây nghe tiếng quân An Nam thế mạnh trong bụng đã sợ, có ý muốn hòa, bèn sai người đưa thư sang nói việc lợi hại và bảo phải làm biểu tạ tội để cho yên việc binh đao.

Vua Quang Trung bèn cho người đưa vàng bạc sang đút lót cho Khang An, rồi sai người cháu là Nguyễn Quang Hiển 阮 光 顯 và quan là Vũ Huy Tấn 武 輝 瑨 đem đồ cống phẩm sang Yên Kinh vào chầu vua nhà Thanh và dâng biểu xin phong.

Bấy giờ quan ngoài thì có Phúc Khang An đề đạt giúp đỡ, quan trong thì có các thần là Hòa Thân 和 珅[8] làm chủ trương, cho nên vua nhà Thanh mới thuận cho giảng hòa. Hòa Thân được tiền bạc của vua Quang Trung đút lót, rồi dùng lời nói khéo, điều gì cũng hợp ý vua nhà Thanh. Vua nhà Thanh bèn sai sứ sang phong cho vua Quang Trung làm An Nam quốc vương, và lại giáng chỉ vời quốc vương vào chầu.

Vua Quang Trung bèn chọn một người hình-dung giống mình, tên là Phạm Công Trị 范 公 治 trá làm Quốc vương, rồi sai Ngô Văn Sở, Đặng Văn Chân, Phan Huy Ích, Võ Huy Tấn đưa sang Yên Kinh, vào chầu vua Càn Long. Ngoài những phẩm vật phải đem cống, vua Quang Trung lại đem cống thêm đôi tượng đực, làm cho các cung trạm ở dọc đường bên Tàu phải phục dịch đưa đón thật là vất vả. Quan Tổng-đốc Lưỡng Quảng là Phúc Khang An 福 康 安 và quan Tuần phủ Quảng Tây là Tôn Vĩnh Thanh 孫 永 清 phải đưa Quốc vương An Nam vào Kinh.

Sang đến Yên Kinh, vua Càn Long nhà Thanh tưởng là Nguyễn Quang Trung thật, vời đến chầu ở Nhiệt Hà, cho vào làm lễ ôm gối, như là tình cha con một nhà, và cho ăn yến với các thân vương. Đến lúc về nước, vua lại sai thợ vẽ làm một bức ảnh truyền thần để ban cho ân lễ thật là hậu.

6. VUA CHIÊU THỐNG NHÀ LÊ BỊ NHỤC BÊN TÀU. Vua Chiêu Thống theo Tôn Sĩ Nghị vào thành Nam Ninh ở Quảng Tây, được ít lâu thì vua nhà Thanh sai các thần là Phúc Khang An ra thay Tôn Sĩ Nghị. Khang An muốn giảng hòa với Tây Sơn, bèn mời vua Chiêu Thống về Quế Lâm. Bấy giờ những quan cựu thần nhà Lê là : Hoàng thúc Lê Duy Án 黎 維 桉, Đinh Nhạ Hành 丁 迓 衡, Đinh Lịnh Dận 丁 令 胤, Trần Huy Lâm 陳 輝 林, Lê Doãn 黎 允, Lê Dĩnh 黎 潁, Phan Khải Đức 潘 啟 德, Bế Nguyễn Cung, Bế Nguyễn Doãn 閉 阮 允, đều lục tục sang theo vua Chiêu Thống, vào ra mắt Khang An.

Khang An dùng Đinh Nhạ Hành làm chức Thủ bị Toàn châu, Phan Khải Đức làm chức Đô tư Liễu châu, còn thì tùy tiện an trí mỗi người một nơi. Duy chỉ có Lê Duy Án, Trần Huy Lâm, Lê Doãn, Lê Dĩnh về Quế Lâm theo vua nhà Lê.
Đến tháng tư năm Kỷ Dậu (1789), vua tôi nhà Lê vào thành Quế Lâm, Khang An nói thác ra bảo với vua Chiêu Thống rằng: Trời đang mùa hè nắng nóng, sang đánh phương nam không tiện, nên để đến mùa thu mát mẻ sẻ khởi binh. Vậy nhà vua nên gióng giả dần bọn tướng thuộc đi trước. Nhưng nhà vua hãy nên gọt đầu thay áo, làm như dáng người Tàu, để khi về nước, giặc không nhận được mặt. Việc hành binh phải nên biến trá, đợi khi thành công rồi lại theo tục nước mà ăn mặc. Vua Chiêu Thống không ngờ là Khang An đánh lừa mình, bèn cùng với các quan cạo đầu gióc tóc và đổi y phục.

Phúc Khang An bèn làm một tờ biểu tâu với vua nhà Thanh rằng: ” Vua nước Nam là Lê Duy Kỳ không có ý xin viện binh nữa, vua tôi hiện đã gióc tóc, thay áo, xin yên tâm ở lại nước Tàu, Vậy xin bãi binh đánh An Nam”. Ở trong lại có Hòa Thân tán thành, bởi vậy vua nhà Thanh mới xuống chỉ bãi binh.

Vua nhà Thanh đã nghe lời bọn Phúc Khang An và Hòa Thân, và đã phong vương cho vua Quang Trung rồi, lại giáng chỉ triệu vua tôi nhà Lê về Yên Kinh[9].

Mùa xuân năm Canh Tuất (1790), vua Chiêu Thống cùng với các quan tòng vong vào kinh. Vua Càn Long để vua Chiêu Thống, bà Thái hậu và Hoàng tử ở ngõ Hồ đồng, Tòa Quốc tử giám, cửa Tây Định ở Yên Kinh, ngoài cửa đề chữ “Tây An Nam dinh”. Còn các quan An Nam đi theo, thì cho ở ngõ Hồ đồng, Dương phố, cửa Đông trực, ngoài cửa đề chữ: “Đông An Nam dinh”.
Vua Chiêu Thống đến Yên Kinh được mấy hôm, thì thấy quan Đô thống Nhương hoàng kỳ là Kim Giản 鑲 黄 旗 都 統 金 簡, phụng chỉ vua nhà Thanh ra phong cho chức Tá ĩnh 佐 領, và ban cho áo mão quan tam phẩm. Còn các quan đi theo thì cấp cho mỗi người ba lạng bạc và một thạch gạo.
Vua Chiêu Thống giận vì người Tàu đánh lừa, bèn cùng với bề tôi là bọn Phạm Như Tùng 范 如 松, Hoàng Ích Hiểu 黄 益 曉, Lễ Hân 黎 昕, Nguyễn Quốc Đống 阮 國 棟, Nguyễn Viết Triệu 阮 曰 肇, Lê Quí Thích 黎 貴 適, Nguyễn Đình Miên 阮 廷 綿, Lê Văn Trương 黎 文 張, Lê Tùng 黎 松, Lê Thức 黎 式 uống máu ăn thề, định sống chết thế nào thì cũng dâng biểu xin binh cứu viện. Nếu không cho thì xin đất hai tỉnh Tuyên Quang, Thái Nguyên để phụng thờ tông tự; mà không nữa, thì xin cho về nước vào đất Gia Định với chúa Nguyễn, để đồ việc khôi phục.

Văn biểu làm xong, đến nói lót trước với Kim Giản 金 簡, Kim Giản không nghe, vua tôi nhà Lê phục xuống đất mà kêu khóc. Kim Giản bất đắc dĩ mời vào an ủi, rồi nói rằng: hãy xin về quán nghỉ ngơi, đợi để thương lượng thế nào, sau sẽ cho biết.

Kim Giản bèn mưu với Hòa Thân phân trí vua tôi An Nam đi ở mỗi người một nơi, để cho khỏi kêu ca khó chịu.

Đến tháng tư năm Tân Hợi (1791) Hoàng Ích Hiểu phải đày sang I-lê (thuộc Hồi bộ ở Tây vực, phía Tây nước Tàu) ; Lê Hân đày đi Phụng Thiên (Mãn Châu); Phạm Như Tùng đày lên Hắc long giang (Mãn Châu) ; Nguyễn Quốc Đống đày đi Cát Lâm (Mãn Châu); Nguyễn Viết Triệu, Lê Quí Thích, Nguyễn Đình Miên, Đàm Thận Xưởng, Lê Văn Trương đày ra bến Trương gia ở Nhiệt Hà (thuộc tỉnh Trực Lệ). Chỉ để Phạm Đình Thiện, Đinh Nhạ Hành ở lại hầu hạ vua Lê.

Vua Chiêu Thống nghe chuyện ấy lo-lắng chua xót, ruột nóng như lửa đốt, sáng hôm sau cưỡi ngựa đế nhà Kim Giản, để kêu oan cho mấy người phải đi đày, gặp Kim Giản vào chầu vua nhà Thanh ở vườn Viên Minh, vua Chiêu Thống đi vào cửa vườn, bị lính giữ vườn ngăn cấm không cho đi. Bấy giờ có Nguyễn Văn Quyên 阮 文 涓 đi theo hầu vua, thấy lũ lính vô lễ, mới nổi giận lên mà chửi mắng rằng: "Lũ chó Ngô kia sao chúng bay được làm nhục đến vua tao!". Rồi lấy gạch ném vào chúng nó. Chúng nó xúm nhau lại đánh Văn Quyên về thành bệnh mà chết.

Tự đó vua Chiêu Thống trong bụng buồn bã rầu rĩ, không dám nói đến việc xin binh nữa. Qua sang tháng năm năm Nhâm Tí (1792) hoàng tử lên đậu mất. Vua nhân dịp đó phải bệnh một ngày một nặng, đến tháng mười năm Quí Sửu (1793) thì mất, thọ được 28 tuổi.

Vua nhà Thanh sai theo lễ tước công mà táng ở ngoài cửa Đông Trực.
Tháng 11 năm Kỷ Mùi (1799) đời vua Gia Khánh thì bà Hoàng thái hậu mất.

Đến năm Nhâm Tuất (1802) nhân khi bên Việt Nam ta vua Thế tổ nhà Nguyễn đã thống nhất cả nam bắc, và có sứ ta sang cầu phong, các quan nhà Lê mới nhân dịp dâng biểu xin đem ma Thái hậu và Cố quân về nước. Vua Gia Khánh nhà Thanh cho tất cả những người Việt Nam theo vua Lê sang Tàu về nước.

Sử chép rằng khi đào đất lên để cải táng mả Cố quân, thì thấy da thịt đã tiêu cả, chỉ còn có quả tim không nát, vẫn đỏ như thường. Ai trông thấy cũng động lòng thương xót. Dẫu chuyện đó thực hư thế nào mặc lòng, nhưng tưởng đến tình cảnh vua Chiêu Thống lúc bấy giờ, thì ai cũng ái ngại thay cho ông vua một nước, phải đày đọa đến nỗi như thế, có thể làm được một bài bi kịch thảm xót muôn đời. Tuy rằng tại vua tôi nhà Lê vụng tính cho nên bị người ta đánh lừa, nhưng cũng nên trách vua quan nhà Thanh xử tệ, bạc đãi một ông vua vong quốc, đem thân đến nương nhờ nước mình. Ấy cũng là một thời dã-man về đời áp chế, khiến cho cái oan khổ của người ta muôn đời về sau không tiêu thoát đi được.

Khi đem ma bà Thái hậu và vua Chiêu Thống về đến Việt Nam thì bà Hoàng phi trước phải ẩn nấp ở đất Kinh Bắc, nay lên đến Ải quan đón rước, rồi về đến Thăng Long cũng nhịn ăn mà tự tử.

Ngày 24 tháng 11, rước ma Cố quân, Thái hậu, Hoàng phi và Hoàng tử về táng ở lăng Bàn Thạch ở Thanh Hóa.

7. ĐỨC ĐỘ VUA QUANG TRUNG. Vua Quang Trung nhà Nguyễn Tây Sơn là ông vua anh dũng, lấy võ lược mà dựng nghiệp, nhưng ngài có độ lượng, rất am hiểu việc trị nước, biết trọng những người hiền tài văn học. Khi ngài ra lấy Bắc Hà, những người như Ngô Thì Nhiệm 吳 時 任, Phan Huy Ích 潘 輝 益 đều được trọng dụng và nhất là đối với một người xử sĩ như Nguyễn Thiệp thì thật là khác thường.

Ông Nguyễn Thiệp 阮 浹, tự là Khải Chuyên 啟 顓, hiệu là Nguyệt Úc 月 澳, biệt hiệu là Hạnh Am 幸 庵. Ông làm nhà ở Lục niên thành 六 年 城, thuộc huyện La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh bây giờ, cho nên người ta gọi là Lục niên tiên sinh hay là La Sơn phu tử. Vua Quang Trung từ khi đem quân ra đánh Bắc Hà, biết tiếng Nguyễn Thiệp, đã mấy lần cho người đem lễ vật mời ông ra giúp, ông không nhận lễ và cũng từ chối không ra. Đến khi ngài đã đăng cực, lại mấy lần cho người đến mời ông, ông có đến bái yết và khuyên vua nên lấy nhân nghĩa mà trị dân trị nước, rồi lại xin về. Vua Quang Trung tuy không dùng được ông, nhưng bao giờ cũng tôn kính ông như bậc thầy, và việc Chính trị trong nước thường theo ý nghĩa của ông đã trình bày.

8. CHÍNH-TRỊ CỦA VUA QUANG TRUNG. Vua Quang Trung tuy đã thụ-phong nhà Thanh, nhưng vẫn tự xử theo cách Hoàng- đế, lập bà Ngọc -Hân con vua Hiển Tông nhà Lê làm Bắc cung Hoàng hậu, lập con là Quang Toản 光 纘 làm Thái tử. Lại lấy thành Nghệ An là đất giữa nước và lại là đất tổ khi xưa ở đó, mới sai thợ thuyền tải vận đá, gỗ, gạch, ngói, sửa sang đền đài cung điện, và sai quân các đạo đào lấy đá ong để xây nội thành, gọi là Phượng hoàng trung đô 鳳 凰 中 都. Cải thành Thăng Long là Bắc thành 北 城, chia đất Sơn nam ra làm hai trấn, gọi là Sơn nam thượng, Sơn nam hạ[10].

Mỗi trấn đặt quan Trấn thủ 鎮 守 và quan Hiệp trấn 協 鎮. Mỗi huyện, văn thì đặt chức phân tri 分 知 để xét việc kiện cáo, võ thì đặt chức phân suất 分 率 để coi việc binh lương.

9. QUAN CHẾ. Quan chế thời bấy giờ thì không thấy sử chép rõ, nhưng xem các dã sử thì thấy có tam công 三 公, tam thiếu 三 少, có Đại chủng tể 大 冢 宰, Đại tư đồ 大 司 徒, Đại tư khấu 大 司 寇, Đại tư mã 大 司 馬, Đại tư không 大 司 空, Đại tư cối 大 司 會, Đại tư lệ 大 司 隸, Thái úy 太 尉, Đại tổng quản 大 總 管, Đại đổng lý 大 董 理, Đại đô đốc 大 都 督, Đại đô- hộ 大 都 護, v. v. Lại có Trung thư sảnh 中 書 廳, Trung thư lệnh 中 書 令, Đại học sĩ 大 學 士, Hiệp biện đại học sĩ 協 辦 大 學 士, Thị -trung ngự sử 侍 中 御 史, Lục bộ thượng thư 六 部 尚 書, Tả-hữu đồng-nghị 左 右 同 議, Tả-hữu phụng-nghị 左 右 奉 議, Thị lang 侍 郎, Tư vụ 司 務, Hàn lâm 翰 林 v. v.

Về đường quân binh thì đặt ra tiền quân, hậu quân, trung quân, tả quân, hữu quân v. v

10. VIỆC ĐINH ĐIỀN. Đinh thì chia ra làm ba hạng : từ 2 tuổi đến 17 tuổi làm hạng "vị cập cách"; từ 18 đến 55 tuổi làm tráng hạng; từ 56 đến 60 tuổi làm lão hạng ; từ 61 trở lên làm lão nhiêu.

Ruộng cũng chia ra làm ba hạng: nhất đẳng điền mỗi mẫu phải nộp 150 bát thóc, nhị đẳng điền mỗi mẫu 80 bát, tam đẳng điền mỗi mẫu 50 bát. Lại thu tiền thập vật 什 物 mỗi mẫu một tiền và tiền khoán khố 券 庫 mỗi mẫu 50 đồng.

Ruộng tư điền cũng đánh thuế : nhất đẳng điền mỗi mẫu nộp 40 bát thóc, nhị đẳng điền mỗi mẫu 30 bát, tam đẳng điền mỗi mẫu 20 bát. Tiền thập vật cũng theo như ruộng công điền, còn tiền khoán khố thì mỗi mẫu phải nộp 30 đồng.

11. VIỆC HỌC HÀNH. Đời Tây Sơn việc cai trị thường hay dùng chữ nôm. Nhà vua muốn rằng người Việt Nam thì phải dùng tiếng Việt Nam, để gây thành cái tinh thần của nước nhà, và cái văn chương đặc biệt, không phải đi mượn tiếng mượn chữ của nước Tàu. Vậy nên khi thi cử thường bắt quan ra bài chữ nôm và bắt sĩ tử làm bài bằng chữ Nôm. Thời bấy giờ nhiều người không hiểu rõ cái ý nghĩa sâu xa ấy, cho là vua Tây Sơn dùng hà chính mà ức hiếp nhân dân.

12. VIỆC LÀM CHÙA CHIỀN. Vua Quang Trung thấy làng nào cũng có chùa chiền, mà những người đi tu hành thì ngu dốt, không mấy người đạt được cái đạo cao sâu của Phật, chỉ mượn tiếng thần thánh mà đánh lừa kẻ ngu dân, ngài xuống chiếu bắt bỏ những chùa nhỏ ở các làng, đem gỗ gạch làm ở mỗi phủ mỗi huyện một cái chùa thật to, rất đẹp, rồi chọn lấy những tăng nhân có học thức, có đạo đức, ở coi chùa thờ Phật. Còn những người không xứng đáng thì bắt về làm ăn. Ý vua Quang Trung muốn rằng chỗ thờ Phật phải cho tôn nghiêm, mà những người đi tu hành thì phải là người chân tu mộ đạo mới được.

Những việc cải cách ấy rất có nghĩa lý, nhưng vì thủa ấy có nhiều sự chiến tranh, vả nhà Tây Sơn cũng không làm vua được bao lâu, cho nên thành ra không có công hiệu gì cả.

13. VIỆC ĐỊNH ĐÁNH TÀU. Trước vua Quang Trung cầu hòa với nước Tàu và chịu phong là cốt để đợi ngày có đủ sức mà đánh báo thù, cho nên từ khi trong nước đã dẹp yên rồi, ngày đêm trù tính việc đánh Tàu. Đình thần ai cũng bàn nên xét số dân đinh cho đích thực để kén lấy lính. Vua bèn xuống lệnh cho các trấn bắt dân xã làm lại sổ đinh, ai ai cũng phải biên vào sổ, rồi cấp cho mỗi người một cái thẻ bài, khắc bốn chữ Thiên hạ đại tín 天 下 大 信, chung quanh ghi tên họ quê quán, và phải điểm chỉ làm tin. Người nào cũng phải đeo thẻ ấy gọi là tín bài 信 牌. Ai không có thẻ là dân lậu, bắt sung vào quân phòng, và bắt tội tổng trưởng, xã trưởng. Nhân có việc ấy, những kẻ lại dịch hiệp với xã trưởng đi lại làm bậy: thường vào làng vây bắt hỏi thẻ, làm cho dân gian nhiễu động, nhiều người phải trốn vào rừng mà ở.

Sổ đinh làm xong rồi cứ ba tên đinh kén lấy một người lính.

Quân thì chia ra làm đạo, cơ, đội. Đạo thì thống các cơ, cơ thì thống các đội. Cơ đội nào theo về cơ đội ấy, bắt phải diễn tập luôn luôn.

Bấy giờ ở bên Tàu có những giặc Tàu ô, quấy nhiễu ở miền bể bị quân nhà Thanh đánh đuổi, chạy sang xin phụ thuộc nước ta, vua Quang Trung cho người tướng Tàu ô làm chức tổng-binh, sai sang quấy nhiễu ở mặt bể nước Tàu. Lại có người thuộc về đảng Thiên địa hội 天 地 會 làm giặc ở Tứ Xuyên, vua cũng thu dùng cho làm tướng.

Công việc xếp đặt đâu vào đấy rồi, đến năm Nhâm Tí (1792) vua Quang Trung sai sứ sang Tàu, xin cầu hôn và xin trả lại cho Việt Nam đất Lưỡng Quảng. Việc ấy tuy không phải là bản ý, nhưng muốn mượn chuyện để thử ý vua nhà Thanh. Không ngờ vua Quang Trung phải bệnh mất, các quan dìm việc cầu hôn và việc xin trả đất đi, không cho Thanh triều biết.

14. VUA QUANG TRUNG MẤT. Vua Quang Trung mất năm Nhâm Tí (1792), làm vua được 4 năm, thọ được 40 tuổi, miếu hiệu là Thái tổ Võ hoàng đế 太 祖 武 皇 帝.

Triều-thần bấy giờ là Bùi đắc Tuyên 裴 得 宣, Trần Quang Diệu 陳 光 耀[11], Vũ Văn Dũng 武 文 勇 lập thái tử là Nguyễn Quang Toản lên nối ngôi làm vua, rồi sai sứ sang Tàu dâng biểu cáo tang và cầu phong. Trong biểu nói dối rằng khi vua Quang Trung mất có dặn lại rằng phải đem chôn ở Tây hồ gần Bắc thành, để tỏ cái bụng quyến luyến trông về Thiên triều. Vua nhà Thanh xem biểu tưởng là thật, khen là trung, đặt tên thụy cho là Trung thuần 忠 純 , lai ngự chế một bài thơ sang viếng, sai quan Án sát Quảng Tây là Thành Lâm sang tế, và phong cho Quang Toản làm An Nam Quốc vương. Trong bài văn tế có câu rằng:

Chầu ngôi Nam cực,
Lòng trung nghĩa hết đạo thờ vua.
Chôn đất Tây hồ,
Nghĩa thần tử vẫn còn mến chúa.


15. VUA CẢNH THỊNH (1782-1802). Khi vua Quang Trung mất thì Thái tử là Nguyễn Quang Toản mới lên 10 tuổi, triều đình tôn lên làm vua, đặt niên hiệu là Cảnh Thịnh 景 盛, sau thành Phú Xuân thất thủ, vua tôi nhà Tây Sơn chạy ra Bắc Hà lại đổi niên hiệu là Bảo Hưng 寶 興.

Vua Cảnh Thịnh tuy đã lên ngôi nhưng mà việc gì cũng do ở Thái sư là Bùi Đắc Tuyên quyết đoán cả. Bùi Đắc Tuyên là anh ruột bà Thái hậu, cho nên uy quyền lại càng hống hách lắm. Các quan văn-võ có nhiều người không phục, bởi vậy cho nên về sau trong Triều phân ra bè đảng; các đại thần giết-hại lẫn nhau. Vả lại lúc bấy giờ có vua Thế tổ Cao hoàng nhà Nguyễn là một bậc có tài trí, quyết chí phục thù, cho nên cơ nghiệp nhà Tây Sơn không được bao lâu mà đổ nát vậy.


1. Khi xưa đất Hà Giang, Lao Kay, Yên Bái thuộc về địa hạt tỉnh Tuyên Quang.
2. Núi Tam Điệp trước gọi là đèo Ba Dội ở chỗ phân địa giới tỉnh Ninh Bình và tỉnh Thanh Hóa.
3. Giản Thủy chắc là bến đò Giản ở giáp giới tỉnh Ninh Bình và Hà Nam bây giờ.
4. Ở cạnh Thái hà ấp, gần Hà nội.
5. Về sau bọn khách trú ở Thăng Long làm cái đền thờ Sầm Nghi Đống ở ngõ Sầm công, sau Hàng Buồm, nữ sĩ Hồ Xuân Hương có vịnh bài tuyệt cú rằng :
Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,
Kìa đền Thái thú đứng cheo leo.
Ví đây đổi phận làm trai được,
Thì sự anh hùng há bấy nhiêu?
6. Trước đất Phú Thọ, Vĩnh Yên thuộc về địa hạt tỉnh Sơn Tây.
7. Phúc Khang An là người Mãn Châu, thuộc về dinh Hoàng kỳ, vốn là người tin dùng của vua nhà Thanh.
8. Hòa Thân cũng là người Mãn Châu về dinh Hoàng kỳ, cùng với Phúc Khang An coi việc phiên viễn.
9. Bọn Lê Quýnh 黎 亻冏, Trịnh Hiến 鄭 憲 cả thảy đến 10 người sau cũng bị Phúc Khang An gọi về Quảng Tây, rồi bắt đổi áo gióc tóc như mọi người. Lê Quýnh nói rằng: "Ông cho gọi chúng tôi đến chẳng bàn được điều gì, lại dỗ chúng tôi đổi áo, gióc tóc, ấy là nghĩa gì? Đầu chúng tôi có thể chặt được, chứ tóc không gióc, da có thể lột được, chứ áo không đổi!".
Phúc Khang An tức giận cho giải về cả Yên Kinh, đi đến Sơn Đông gặp vua Càn Long đi chơi, vua đòi vào hỏi sao vua An Nam đã chịu đổi áo gióc tóc theo nhà Thanh mà bọn ấy lại còn không chịu? Lê Quýnh tâu rằng: "Chúng tôi muôn dặm tòng vong, xin cứ theo tục bản quốc vào ra mắt Quốc vương, rồi sau sẽ vâng chỉ". Vua nhà Thanh khen là trung. Nhưng về sau Lê Quýnh không chịu gióc tóc, chiếu tội vi mệnh phải giam mãi.
10. Trấn lị Sơn nam thượng ở Châu Cầu, trấn lị Sơn nam hạ ở Vị Hoàng.
11. Có sách chép là Nguyễn Quang Diệu.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyThu Sep 06, 2012 4:54 pm

CHƯƠNG XII

NGUYỄN VƯƠNG NHẤT THỐNG NƯỚC NAM
1. Nguyễn vương Ánh ở Tiêm La
2. Nguyễn vương về lấy Gia Định
3. Nguyễn vương sửa sang mọi việc ở Gia Định
4. Việc khai khẩn điền thổ
5. Việc buôn bán
6. Ông Bá-đa-lộc và Hoàng tử Cảnh ở Pháp về
7. Nguyễn vương đánh Qui Nhơn lần thứ nhất
8. Thế lực Tây Sơn
9. Nguyễn vương đánh Qui Nhơn lần thứ hai
10. Nguyễn vương đánh Qui Nhơn lần thứ ba
11. Quân Tây Sơn vây thành Bình Định
12. Nguyễn vương thu phục Phú Xuân
13. Võ Tính tử tiết
14. Trận Trấn Ninh
15. Nguyễn vương lên ngôi tôn
16. Quân Nam ra lấy Bắc Hà


1. NGUYỄN VƯƠNG ÁNH Ở TIÊM LA. Tháng tư năm Ất Tị (1785), ông Nguyễn Huệ phá quân Tiêm La ở Mỹ Tho, Nguyễn vương thế cô, lại phải sang nương nhờ nước Tiêm. Đến khi các tướng sĩ đã biết ngài ở Tiêm La, đều lục tục kéo sang bái yết, bấy giờ có quan cũ là Lê Văn Câu 黎 文 勾 ( còn gọi Quân hay Duân ) đem 600 người sang theo giúp. Vua nước Tiêm để cho người Việt Nam ở riêng một chỗ gọi là Long Kỳ, ở ngoài thành Vọng Các (Bangkok)[1].

Nguyễn vương bèn phân trí mọi người đi làm các việc: người thì đi làm ruộng để lấy thóc gạo nuôi quân, người thì đi ra các đảo làm sẵn chiến thuyền, người thì đi lẻn về Gia Định, chiêu tập những kẻ nghĩa dũng để đợi ngày khôi phục.

Lúc bấy giờ nhân có quân Diến Điện sang đánh Tiêm La, Nguyễn vương cùng với bọn Lê Văn Câu 黎 文 勾, Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 đem quân bản bộ đi đánh giúp nước Tiêm. Nguyễn vương lại có công trừ được những giặc Mã Lai, thường vẫn hay đến quấy nhiễu ở mặt bể. Bởi vậy cho nên nước Tiêm lại càng trọng đãi vua tôi nhà Nguyễn lắm.

2. NGUYỄN VƯƠNG VỀ LẤY GIA ĐỊNH. Trong khi Nguyễn vương còn phải nương-náu ở đất Tiêm La, ông Nguyễn Huệ tiến binh ra Bắc Hà giết Trịnh Khải, tôn vua Lê, rồi về được phong là Bắc Bình Vương, đóng ở Phú Xuân. Ông Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, phong cho Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương vào giữ đất Gia Định.

Nhưng chẳng được bao lâu, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ không hòa với nhau. Nguyễn Huệ đem quân Phú Xuân vào vây thành Qui Nhơn nguy cấp lắm. Nguyễn Nhạc phải vời Đô đốc Đặng Văn Chân 鄧 文 真 đem quân ở Gia Định ra cứu.

Từ đó quân thế của Tây Sơn ở Gia Định đã kém, ở các nơi lại có nhiều đảng theo về chúa Nguyễn, rồi nổi lên đánh phá, làm cho quân Tây Sơn càng ngày càng khó giữ. Vả trong mấy anh em Tây Sơn chỉ có Nguyễn Huệ là anh hùng kiệt hiệt hơn cả, mà đã ra chuyên giữ mặt bắc, thì công việc mặt nam phó mặc Nguyễn Lữ là người tầm thường, cho nên thế Tây Sơn ở mặt ấy thành ra suy nhược.

Lúc bấy giờ Nguyễn vương ở Tiêm La vẫn có người đi về tin tức, biết có cơ hội lấy được đất Gia Định, mà cũng biết rằng người Tiêm La vẫn không giúp được cho mình lại còn có bụng ghen ghét: như năm Đinh Vị (1787) có người Bồ-đào-nha đưa quốc thư cho Nguyễn vương xin đem binh và thuyền ở thành Goa[2] lại giúp. Vua Tiêm La biết việc ấy lấy làm không bằng lòng, Nguyễn vương phải từ chối và tạ ơn người Bồ-đào-nha.

Đến khi được tin rằng đất Gia Định có thể lấy được, Vương bèn để thư lại từ tạ vua Tiêm La, rồi nửa đêm đem vương mẫu và cung quyến xuống thuyền về nước. Bấy giờ là tháng bảy năm Đinh Vị (1787).

Nguyễn vương đi qua đảo Cổ Cốt có người nhà Thanh tên là Hà Hỉ Văn 何 喜 文 thuộc về Thiên địa hội 天 地 會 đem mấy người đến xin theo giúp. Vương về đến Hà Tiên cho người đưa vương mẫu và cung quyến ra ở Phú Quốc, rồi cùng mọi người về đóng ở Long Xuyên.

Lúc bấy giờ Nguyễn vương đi đến đâu, những người hào-kiệt ra theo rất nhiều lại có tướng Tây Sơn là Nguyễn Văn Trương 阮 文 張 đem 300 quân, 15 chiếc thuyền ra hàng. Qua tháng 6, vương vào cửa Cần Giờ, quân-thế to lắm, Đông Định Vương Nguyễn Lữ khiếp sợ để quan Thái phó Phạm Văn Tham 范 文 參 ở lại giữ thành Sài Gòn rồi lui về đóng ở Lạng Phụ, thuộc Biên Hòa.

Nguyễn vương sai người trá làm một cái thư của Nguyễn Nhạc gửi cho Nguyễn Lữ, trong thư bảo phải giết Phạm Văn Tham đi, rồi vương sai người giả tảng đưa lầm cho Phạm Văn Tham, Phạm Văn Tham bắt được cái thơ ấy sợ hãi, lập tức về Lạng-phụ để phân-giải tình oan với Nguyễn Lữ, nhưng Nguyễn Lữ thấy tự nhiên Phạm Văn Tham kéo quân đến, lại có cờ trắng đi trước, tưởng là Văn Tham đã hàng nhà Nguyễn rồi, vội vàng bỏ thành chạy về Qui Nhơn, được ít lâu thì mất.

Phạm Văn Tham trở về giữ thành Gia Định đánh phá được quân nhà Nguyễn. Nguyễn vương phải rút quân về miền Mỹ Tho, chỉ còn được 300 quân và vài mươi chiếc thuyền, thế lực đã núng lắm. Nhưng nhờ có mộ thêm được mấy nghìn quân Cao Miên và lại có mấy toán quân Tây Sơn về hàng, cho nên quân thế mới hơi vững.

Bấy giờ lại nhờ có Võ Tính 武 性 là tướng giỏi ra giúp, cho nên Nguyễn vương lại tiến lên đánh Nước Xoáy, Phạm Văn Tham lùi về đóng ở Ba Thắc.

Võ Tính là người ở Biên Hòa, có người anh tên là Võ Nhân làm thuộc tướng Đỗ Thanh Nhân 杜 清 仁. Sau Thanh Nhân bị giết, Võ Nhân tụ quân Đông Sơn làm phản, đánh lại chúa Nguyễn, nhưng chẳng bao lâu cũng bị bắt, phải giết. Võ Tính mới đem dư đảng Đông Sơn của anh về giữ Vườn Trầu (thuộc Gia Định), rồi sau lại về đóng ở Gò Công, xưng là Tổng nhung, thủ hạ có mấy vạn người, quân Tây Sơn đã bị đánh phá nhiều lần, thường nói rằng: “Trong bọn tam hùng đất Gia Định, Võ Tính là anh hùng bậc nhất, không nên phạm đến” . Khi Nguyễn vương ở Tiêm La về có sai Nguyễn đức Xuyên 阮 德 川 đến dụ Võ Tính về giúp. Đến khi Nguyễn vương về đóng ở Nước Xoáy, Võ Tính đem bộ hạ đi đuổi đánh Phạm Văn Tham, rồi đến tháng tư năm Mậu Thân (1788) mới đem Võ Văn Lượng 武 文 諒, Nguyễn Văn Hiếu 阮 文 孝, Mạc Văn Tô 莫 文 蘇, Trần Văn Tín 陳 文 信 đến hành tại bái kiến Nguyễn vương. Nguyễn vương mừng rỡ, phong cho làm Tiền phong dinh Chưởng cơ và lại gả cho bà Ngọc Du công chúa là em gái. Bọn Võ Văn Lượng đều được phong làm cai cơ.

Qua tháng 7 năm ấy (1788) Nguyễn vương đem quân về đóng ở Ba Giồng, rồi sai Tôn Thất Hội 尊 室 會 và Võ Tính đem binh vào đánh quan đốc-chiến Tây Sơn là Lê Văn Minh 黎 文 明 ở đồn Ngũ-kiều 伍 橋, đốt phá cả đồn trại, bắt được tướng sĩ rất nhiều. Lại có tướng là Nguyễn Văn Nghĩa 阮 文 義 phá được quân Tây Sơn ở Lộc Dã (tức là Đồng Nai). Tháng tám thì Nguyễn vương vào thành Gia Định, chiêu yên trăm họ, sửa sang phép tắc và phong thưởng cho các tướng sĩ.

Bấy giờ quan Thái bảo Tây Sơn là Phạm Văn Tham vẫn đóng ở Ba Thắc 巴 忒 ; vương sai giữ các cửa bể không cho quân Tây Sơn chạy thoát, rồi sai Nguyễn Văn Nhàn 阮 文 閑 sang Tiêm La báo tiệp; sai Nguyễn Văn Nhân 阮 文 仁 và Trương Phúc Giáo 張 福 教 ra Phú Quốc đón vương mẫu và cung quyến về Gia Định.

Sang năm Kỷ Dậu (1789) Phạm Văn Tham ở Ba Thắc đem binh xuống thuyền định ra bể về Qui Nhơn, nhưng Nguyễn vương đã sai Lê Văn Câu (còn gọi Duân), Tôn Thất Hội, Võ Tính, Nguyễn Văn Trương hợp binh lại đánh ở Hỗ Châu, quân Phạm Văn Tham không phá được vây, lại phải lui về Ba Thắc. Văn Tham chờ không thấy viện binh, liệu thế giữ không nổi, bèn đem binh ra hàng, được ít lâu bị tội phải giết.

Từ đó toàn đất Gia Định thuộc về chúa Nguyễn cả.

3. NGUYỄN VƯƠNG SỬA-SANG MỌI VIỆC Ở GIA ĐỊNH. Nguyễn vương thu phục được đất Gia Định rồi, lập ra luật pháp, không cho dân gian đánh cờ bạc, lại nghiêm cấm phù thủy và đồng bóng để giữ phong tục cho khỏi sự mê hoặc.

Trước hết vương lo chỉnh-đốn những việc thuế-khóa, việc canh nông, để lấy lương tiền nuôi tướng sĩ và tu bổ việc vũ bị. Lại đặt ra các sở công đồng để các quan văn võ hội nghị mọi việc quốc quân, và lo sự tiến binh đánh Tây Sơn.

4. VIỆC KHAI-KHẨN ĐIỀN-THỔ. Đất Gia Định lúc bấy giờ chi ra làm 4 doanh là: Phiên trấn 藩 鎮, Trấn biên 鎮 邊, Trấn vĩnh 鎮 永 và Trấn định 鎮 定, nhưng vì phải loạn lạc mãi, dân sự đói khổ, ruộng đất bỏ hoang, lương thực không đủ. Nguyễn vương bèn sai văn thần là Trịnh Hoài Đức 鄭 懷 德, Lê Quang Định 黎 光 定, Ngô Tùng Chu 吳 從 周, Hoàng Minh Khánh 黄 明 慶 cả thảy là 12 người làm Điền tuấn quan 田 畯 官 để khuyên nhủ quân dân cố sức làm ruộng. Từ lính phủ binh cho đến người cùng cố đều bắt phải làm ruộng cả. Hễ ai không chịu thì bắt phải làm lính để thay cho phủ binh.

Đến mùa lúa chín, thì cứ mỗi người cày ruộng đồng-bằng phải nộp 100 cơ[3], mà ai cày ruộng núi thì phải nộp 60 cơ trở lên. Ai nộp đủ lệ ấy, như phủ binh thì được miễn cho một năm không phải đi đánh giặc, mà dân đinh thì được miễn cho một năm giao-dịch. Ai không nộp đủ thì không được dự vào lệ miễn ấy.

Lại mộ những dân ở các nơi đến làm ruộng, gọi là điền tốt 田 卒. Quan điền-tuấn lấy ruộng đất bỏ hoang cấp cho để cày cấy. Ai không có đủ trâu bò mà cày bừa, thì quan cũng cấp cho, rồi đến mùa phải trả bằng thóc.

Nguyễn vương lại phát trâu bò và điền khí cho quân dân, bắt đi khai khẩn những nơi rừng núi để làm ruộng gọi là đồn điền, rồi đến mùa lấy thóc để vào kho, gọi là đồn điền khố 屯 田 庫.

Các quan văn-võ đều phải mộ người lập thành đội, gọi là đồn điền đội 屯 田 隊 mỗi năm mỗi người phải nộp 6 hộc thóc. Còn dân mà ai mộ được 10 người trở lên, thì cho làm cai trại và được trừ sưu dịch.

Cách Nguyễn vương khai khẩn đất Gia Định thật là khôn-khéo, khiến cho đất Nam Việt trước là một chỗ đất bỏ hoang, không có người ở, mà sau thành ra một nơi rất đông người và rất trù-phú trong nước Nam ta. Ấy cũng là một cái công lớn của ông Nguyễn Phúc Ánh vậy.

5. VIỆC BUÔN BÁN. Nguyễn vương lập lệ: phàm những thuyền của khách mà có chở những đồ gang, sắt, kẽm và lưu-hoàng, thì quan mua để làm binh-khí, và cho cứ theo số hàng nhiều ít, được chở thóc gạo về nước. Bởi vậy những khách buôn bán cũng vui lòng đem đồ hàng đến bán. Vương lại sai quan ở doanh Trấn biên cứ theo giá chợ mà mua lấy đường cát để đổi cho những người Tây dương mà lấy đồ binh khí.

6. ÔNG BÁ-ĐA-LỘC VÀ HOÀNG TỬ CẢNH Ở PHÁP VỀ. Từ mùa đông năm Giáp Thìn (1784), ông Bá-đa-lộc đem Hoàng tử Cảnh cùng với Phạm Văn Nhân, Nguyễn Văn Khiêm xuống tàu sang Tây; đi qua Ấn Độ dương và thành Phong-ti thê-ri ( Pondichéry ) đất Ấn Độ, ở lại gần 20 tháng, rồi đến mùa xuân năm Đinh Mùi (1787), thì chiếc tàu chở ông Bá-đa-lộc mới vào cửa Lorient ở phía tây nước Pháp-lan-tây.

Ông Bá-đa-lộc đưa Hoàng tử Cảnh vào yết kiết Pháp hoàng Louis XVI. Pháp hoàng lấy vương lễ tiếp đãi Hoàng tử, và giao cho thượng thư Ngoại giao bộ là De Montmorin bá tước, thương nghị với ông Bá-đa-lộc việc sang giúp Nguyễn vương.

Đến ngày 28 tháng 11 năm 1787 thì ông Bá-đa Lộc và De Montmorin bá tước ký tờ giao ước, đại lược nói rằng:

1. Vua nước Pháp thuận giúp cho Nguyễn vương 4 chiếc tàu chiến và một đạo binh: 1.200 lục quân, 200 pháo binh, 250 hắc binh ở Phi Châu (Cafres) và đủ các thứ súng ống thuốc đạn.
2. Vì vua nước Pháp có lòng giúp như thế, Nguyễn vương phải nhường đứt cho nước Pháp cửa Hội An ( Faifo ) và đảo Côn Lôn ( Poulo-Condore ).
3. Nguyễn vương phải để cho người nước Pháp ra vào buôn bán tự-do ở trong nước, ngoại giả không cho người nước nào ở Âu châu sang buôn bán ở nước Nam nữa.
4. Khi nào nước Pháp có cần đến lính thủy, lính bộ, lương thực, tàu bè ở phương đông, thì Nguyễn vương phải ứng biện cho đủ giúp nước Pháp.
5. Khi Nguyễn vương đã khôi phục được nước rồi, thì phải cứ mỗi năm làm một chiếc tàu, y như tàu của nước Pháp đã cho sang giúp, để đem sang trả cho Pháp-hoàng[4].

Tờ giao-ước ký xong rồi, Pháp-hoàng xuống chiếu giao cho quan tổng trấn thành Pondichéry ở đất Ấn Độ, tên là De Conway bá tước, kinh lý việc sang giúp Nguyễn vương.

Ngày mồng 8 tháng chạp tây, năm 1787, ông Bá-đa-lộc vào bái tạ Pháp hoàng Louis XVI, rồi đem hoàng tử Cảnh xuống tàu về nước Nam. Nhưng đến khi sang tới thành Pondichéry, vì De Conway bá tước có chuyện bất hòa với ông Bá-đa-lộc, cho nên bá tước mới tìm cách ngăn-trở việc giúp Nguyễn vương, rồi làm sớ về tâu Pháp hoàng xin bãi việc ấy đi, lấy cớ rằng sự đem binh sang cứu viện Nguyễn vương là việc rất khó mà không có lợi gì.
Pháp-đình thấy sớ của De Conway bá tước nói như vậy cũng lấy làm nản; vả lại lúc bấy giờ chính-phủ còn đang bối rối về việc trong nước dân cách mệnh đã rục rịch cả mọi nơi, cho nên bỏ việc ấy không nói đến nữa.
Ấy cũng vì có De Conway bá tước, cho nên việc sang cứu viện Nguyễn vương không thành, bởi vậy sau ông Faure chép truyện ông Bá-đa-lộc, có tiếc rằng: "Ví bằng lúc bấy giờ chính-phủ nước Pháp mà sẵn lòng giúp ông Bá-đa-lộc, thì có lẽ ông ấy đã lập nên cho nước Pháp thành cuộc bảo-hộ ở An-nam ngay từ cuối đời thập bát thế kỷ, khiến cho về sau khỏi phải dùng đến sự chiến tranh mới xong công-việc".

Ông Bá-đa-lộc thấy De Conway bá tước không chịu xuất binh thuyền, bèn đứng lên đi mộ người, mua tàu và súng ống khí giới để đem sang giúp Nguyễn vương.

Đến tháng 6 năm Kỷ Dậu (1789), ông Bá-đa-lộc và hoàng tử Cảnh đi chiếc tàu chiến Méduse về đến Gia Định. Các tàu buôn chở súng ống thuốc đạn cũng lục tục sang sau.

Bấy giờ những người Pháp tên là Chaigneau (Nguyễn Văn Thắng), tức là chúa tàu Long, Vannnier, (Nguyễn Văn Chấn), tức là chúa tàu Phụng, De Forcant (Lê Văn Lăng), Victor Ollivier ( ông Tín ), Dayot v.v. cả thảy đến non 20 người theo ông Bá-đa-lộc sang giúp Nguyễn vương; vương phong quan-tước cho cả mọi người để luyện tập quân sĩ, làm tàu, đúc súng, và chỉnh đốn mọi việc vũ bị.

Từ đó, thế lực của Nguyễn vương mỗi ngày một mạnh, tướng-tá mỗi ngày một đông, lương-thực nhiều, quân sĩ giỏi, việc đánh phá Tây Sơn đã chắc lắm rồi.

Tháng tư năm Tân Hợi (1791), bà thứ phi sinh ra hoàng tử thứ tư lên là Đảm 膽, tức là vua Thánh-tổ, ở làng Tân-lộc, gần Sài Gòn bây giờ. Đến tháng ba năm Quí Sửu (1793), thì vương lập hoàng tử Cảnh làm Đông cung, phong chức Nguyên súy, lĩnh tả quân doanh.

7. NGUYỄN-VƯƠNG ĐÁNH QUI NHƠN LẦN THỨ NHẤT. Nguyễn vương đã khôi phục được đất Gia Định rồi, nghỉ-ngơi hơn một năm để chỉnh-đốn mọi việc. Đến tháng tư năm Canh Tuất (1790) mới sai quan chưởng tiền quân là Lê Văn Câu 黎 文 勾 đem 5.000 quân thủy và quân bộ ra đánh lấy Bình Thuận, sai Võ Tính 武 性 và Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 đem quân đi làm tiên phong. Chẳng bao lâu nhà Nguyễn lấy được đất Phan-ri và hạ được thành Bình Thuận. Nhưng vì Lê Văn Câu và Võ Tính hai người không chịu nhau, Nguyễn vương bèn lưu Lê Văn Câu ở lại giữ Phan Rí, triệu Võ Tính và Nguyễn Văn Thành về Gia Định. Lê Văn Câu đem quân ra đóng ở Phan Rang bị quân Tây Sơn đến vây đánh, phải cho người đi gọi Võ Tính và Nguyễn Văn Thành trở lại cứu, nhưng Võ Tính không chịu trở lại, chỉ có Nguyễn Văn Thành đưa binh đến đánh giải vây rồi cùng Lê Văn Câu về giữ Phan Rí.

Lê Văn Câu lấy điều bại binh ấy làm thẹn, xưng bệnh không ra coi việc binh nữa. Đến khi về Gia Định nghị tội phải cách hết chức tước, Lê Văn Câu uống thuốc độc tự tử[5].

Quân nhà Nguyễn ra đánh Tây Sơn lần ấy không lợi ; vả bấy giờ là mùa tháng 7, gió bắc thổi mạnh, cho nên Nguyễn vương truyền rút quân về Gia Định để đợi mùa gió thuận thì mới đem quân đi đánh nhau, cho nên người đời bấy giờ gọi là giặc mùa.

Năm Nhâm Tí (1792) tháng ba, nhân khi mùa gió nam thổi mạnh, Nguyễn vương sai tướng là Nguyễn Văn Trương cùng với Nguyễn Văn Thành, Dayot và Vannier ( Nguyễn Văn Chấn ) đem chiến thuyền từ cửa Cần Giờ ra đốt phá thủy trại của Tây Sơn ở cửa Thị Nại (cửa Qui Nhơn) rồi lại về.

Tháng ba năm Quí- Sửu (1793) Nguyễn vương để Đông cung ở lại giữ đất Gia Định, sai Tôn Thất Hội cùng Nguyễn Huỳnh Đức và Nguyễn Văn Thành đem bộ binh ra đánh Phan Rí. Nguyễn vương cùng với Nguyễn Văn Trương và Võ Tính đem thủy sư đi đánh mặt bể. Đến tháng năm thì chiến thuyền của Nguyễn vương vào cửa bể Nha Trang rồi lên đánh lấy phủ Diên Khánh và phủ Bình Khang, sau lại ra đánh lấy phủ Phú Yên.

Mặt thủy, Nguyễn vương được toàn thắng, còn mặt bộ, thì Tôn Thất Hội chỉ lấy được phủ Bình Thuận mà thôi. Vương bèn sai người đưa thư giục Tôn Thất Hội phải kíp tiến binh lên hội với thủy sư, để hai mặt cùng ra đánh Qui Nhơn.

Khi quân của Nguyễn vương vào cửa Thị Nại, vua Tây Sơn là Nguyễn Nhạc sai Thái tử là Nguyễn Bảo 阮 寶 đem binh ra chống giữ. Nguyễn vương bèn mật sai Võ Tính đem binh lẻn đi hội với toán quân Tôn Thất Hội và Nguyễn Văn Thành để đánh tập hậu. Quân của Nguyễn Bảo bị hai mặt đánh lại, chống không nổi, phải bỏ chạy về Qui Nhơn. Từ đó quân thủy và quân bộ của Nguyễn vương tương thông được với nhau. Vương bèn sai Tôn Thất Hội, Võ Tính, Nguyễn Huỳnh Đức, Nguyễn Văn Thành đem binh tiến lên đánh thành Qui Nhơn.

Nguyễn Nhạc phải sai người ra cầu cứu ở Phú Xuân.

Bấy giờ vua Quang Trung đã mất rồi, vua Cảnh Thịnh, tức là Nguyễn Quang Toản, sai quan Thái úy là Phạm Công Hưng 范 公 興, quan hộ-giá là Nguyễn Văn Huấn 阮 文 訓, quan Đại tư lệ là Lê Trung 黎 忠 và quan Đại tư mã là Ngô Văn Sở 吳 文 楚 đem 17.000 bộ binh và 80 con voi đi đường bộ, và sai quan đại-thống-lĩnh là Đặng văn Chân 鄧 文 真 đem hơn 30 chiếc thuyền đi đường bể, cả hai đạo cùng tiến vào cứu Qui Nhơn.

Nguyễn vương thấy viện binh đã đến, liệu thế chống không nổi, rút quân về Diên Khánh (tức là Khánh Hòa bây giờ) rồi về Gia Định. Để Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 ở lại giữ Diên Khánh, Nguyễn Huỳnh Đức 阮 黄 德 ở lại giữ Bình Thuận.

Đến tháng 11, Nguyễn vương lại sai Đông cung Cảnh và ông Bá-đa-lộc, Phạm Văn Nhân, Tống Phúc Khê ra giữ thành Diên Khánh.

8. THẾ-LỰC TÂY SƠN. Bọn Phạm công Hưng giải được vây rồi, kéo quân vào thành Qui Nhơn, chiếm giữ lấy thành trì và tịch biên cả các kho tàng.

Nguyễn Nhạc thấy vậy, tức giận đến nỗi thổ huyết ra mà chết. Ông làm vua được 16 năm.

Vua Cảnh Thịnh ở Phú Xuân thấy Nguyễn Nhạc mất rồi, phong cho Nguyễn Bảo làm Hiến công, cho ăn lộc một huyện, gọi là tiểu triều 小 朝 rồi để Lê Trung và Nguyễn Văn Huấn ở lại giữ thành Qui Nhơn.

Từ đó các tướng Tây Sơn mới hoạt động hơn trước. Tháng ba năm Giáp Dần (1794) Nguyễn Văn Hưng đem bộ binh vào đánh Phú Yên, và Trần Quang Diệu vào vây thành Diên Khánh.

Đông cung Cảnh cho người về Gia Định cầu viện, Nguyễn vương bèn đem đại binh đến đánh giải vây. Trần Quang Diệu rút quân về.

Nguyễn vương thấy thế Tây Sơn còn mạnh và lại đến mùa gió bắc, cho nên vương đem Đông cung về Gia Định; để Võ Tính ở lại giữ thành Diên Khánh.
Tháng giêng năm Ất Mão (1795) Trần Quang Diệu lại đem quân vào đánh Diên Khánh, Võ Tính hết sức chống giữ, Quang Diệu đánh mãi không được. Đến tháng hai, Nguyễn vương để Đông cung ở lại giữ Gia Định, đem thủy sư ra cứu Diên Khánh.

Trong khi hai bên còn đang chống giữ nhau ở đất Diên Khánh, thì ở Phú Xuân các quan đại thần nhà Tây Sơn giết hại lẫn nhau, gây thành mối loạn.
Nguyên từ khi vua Quang Trung mất rồi, vua Cảnh Thịnh lên ngôi, nhưng quyền về cả Thái sư Bùi ĐắcTuyên, các quan có nhiều người oán-giận. Năm Ất Mão (1795) Bùi ĐắcTuyên sai Ngô Văn Sở ra Bắc Hà thay cho Vũ Văn Dũng. Văn Dũng về Phú Xuân, đi đến trạm Hoàng Giang[6] gặp quan trung thư lệnh là Trần Văn Kỷ 陳 文 紀 phải tội đày ra ở đấy. Văn Kỷ nhân đang căm tức Bùi ĐắcTuyên, bèn xui Vũ Văn Dũng rằng: "Thái-sư ngôi trùm cả nhân thần, cho ai sống được sống, bắt ai chết phải chết; nếu mà không sớm trừ đi, thì rồi có chuyện bất lợi cho nhà nước. Ông nên liệu sớm đi".

Vũ Văn Dũng xưa nay vẫn tin trọng Văn Kỷ, nay thấy nói như vậy, bèn nghe lời ấy, về mưu với Phạm Công Hưng và Nguyễn Văn Huấn, lừa đến đêm đem quân vây nhà Bùi ĐắcTuyên bắt bỏ ngục, rồi sai Nguyễn Văn Huấn vào Qui Nhơn bắt con Đắc Tuyên là Bùi Đắc Trụ 裴 得 宙, và cho người đưa thư ra Bắc Hà truyền cho quan Tiết chế là Nguyễn Quang Thùy 阮 光 垂 (em Nguyễn Quang Toản) bắt giải Ngô Văn Sở về Phú Xuân.

Bọn Vũ Văn Dũng bèn đặt chuyện ra vu cho những người ấy làm phản, đem dìm xuống sông giết đi. Vua Cảnh Thịnh không sao ngăn giữ được, chỉ gạt nước mắt khóc thầm mà thôi.

Lúc bấy giờ Trần Quang Diệu đang vây thành Diên Khánh, nghe tin ấy, thất kinh, nói với các tướng rằng: “Chúa thượng không phải là người cứng cỏi, để cho đại thần giết lẫn nhau. Nếu trong mà không yên, thì ngoài đánh người ta thế nào được?”.

Quang Diệu bèn giải vây rút quân về. Khi về đến Qui Nhơn, Nguyễn Văn Huấn đến tạ tội trước. Trần Quang Diệu không hỏi đến, rồi dẫn quân về đến làng An Cựu đóng bên bờ sông mé nam.

Vũ Văn Dũng cùng với nội hậu Tứ 賜 cũng đem quân bản bộ ra đóng ở mé bắc bờ sông, ỷ mệnh vua ra cự nhau với Trần Quang Diệu.

Vua Cảnh Thịnh sợ hãi sai quan ra khuyên-giải cả hai bên, Trần Quang Diệu mới đem các tướng vào chầu, rồi với bọn Vũ Văn Dũng giảng hòa.

Từ đó Trần Quang Diệu 陳 光 耀 làm Thiếu phó, Nguyễn Văn Huấn làm Thiếu bảo, Vũ Văn Dũng 武 文 勇 làm Đại tư đồ, Nguyễn Văn Danh 阮 文 名 (hay là Nguyễn Văn Tứ 阮 文 賜) làm Đại tư mã, gọi là tứ trụ đại thần. Nhưng chẳng được bao lâu có người gièm-pha, Trần Quang Diệu bị thu hết cả binh quyền, chỉ được giữ chức tại triều mà thôi. Thế lực Tây Sơn từ đấy về sau mỗi ngày một kém: trên vua thì còn nhỏ dại, không có đủ uy quyền để sai khiến các quan, dưới tướng tá thì vì lòng ghen ghét rồi cứ tìm cách mà giết hại lẫn nhau. Bởi vậy cho nên đến khi quân Nguyễn vương ở Nam ra đánh, chẳng phải mất bao nhiêu công phu mà lập nên công lớn vậy.

9. NGUYỄN-VƯƠNG ĐÁNH QUI NHƠN LẦN THỨ HAI. Từ khi quân của Trần Quang Diệu giải vây Diên Khánh về Phú Xuân rồi, Nguyễn vương cũng rút quân về Gia Định sửa soạn việc quân lương, và sai người đi do thám mọi nơi để chiêu-mộ người về đánh Tây Sơn.

Đến năm Đinh Tị (1797) Nguyễn vương để Tôn Thất Hội ở lại giữ Gia Định, rồi cùng Đông cung Cảnh đem binh thuyền ra đánh Qui Nhơn. Lại sai Nguyễn Văn Thành và Võ Tính ra đánh Phú Yên.

Quân thủy của Nguyễn vương ra đến Qui Nhơn, thấy Tây Sơn đã phòng bị, liệu đánh không đổ được, Nguyễn vương bèn ra đánh Quảng Nam. Được vài tháng quân nhu không đủ, lại phải đem quân về Gia Định, sai Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 và Đặng Trần Thường 鄧 陳 常 ở lại giữ thành Diên Khánh.

10. NGUYỄN VƯƠNG ĐÁNH QUI NHƠN LẦN THỨ BA. Nguyễn vương về Gia Định rồi, một mặt sai Nguyễn Văn Thụy 阮 文 瑞 sang Tiêm La xin với quốc-vương nước ấy đem quân đi đường Vạn-tượng, hoặc sang đánh Thuận Hóa, hoặc sang đánh Nghệ An, để chận đường quân ở Bắc Hà vào. Một mặt sai quan binh bộ tham tri là Ngô Nhân Tĩnh 吳 仁 静 sang sứ nhà Thanh, để do thám mọi việc.

Năm Mậu Ngọ (1798) Tiểu triều là Nguyễn Bảo căm tức vua Cảnh Thịnh là Nguyễn Quang Toản chiếm giữ mất đất Qui Nhơn, bèn định bỏ về hàng Nguyễn triều. Vua Cảnh Thịnh biết mưu ấy, sai tướng vào bắt Nguyễn Bảo đưa về dìm xuống sông giết đi.

Lại có người nói gièm rằng việc Tiểu triều làm phản là tại quan trấn thủ Lê Trung. Vua Cảnh Thịnh triệu Lê Trung về Phú Xuân, sai võ sĩ bắt chém đi. Được ít lâu quan Thiếu phó Nguyễn Văn Huấn cũng bị giết. Từ đó tướng sĩ Tây Sơn ai cũng nản lòng, có nhiều người bỏ theo về Nguyễn vương.

Bấy giờ có người con rể Lê Trung là Lê Chất 黎 質 vốn là người đánh trận giỏi có tiếng, quan làm đến chức đại-Đô đốc ; đến khi thấy vua Tây Sơn hay nghi-kỵ mà giết hại các công thần như vậy, bèn bỏ trốn sang hàng nhà Nguyễn. Nguyễn vương trọng dụng cho làm chức tướng quân.
Nguyễn vương thấy thế Tây Sơn đã suy nhược, đến tháng ba năm Kỷ Vị (1799) bèn cử đại binh ra đánh Qui Nhơn. Đến tháng tư thủy quân của Nguyễn vương vào cửa Thị Nại, rồi Nguyễn vương sai quan hậu-quân Võ Tính, hữu quân Nguyễn Huỳnh Đức đem quân lên bộ đóng ở Trúc Khê 竹 溪. Ngay lúc bấy giờ quan Khâm sai tiền quân chưởng cơ Nguyễn Văn Thành đem bộ binh ra đánh lấy Phú Yên, rồi tiến quân lên tiếp ứng cho toán quân Võ Tính.

Đến tháng năm, thì quân của Nguyễn vương đến vây thành Qui Nhơn. Ở Phú Xuân sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem binh vào cứu. Nhưng mà vào đến Quảng Nghĩa gặp quân của Nguyễn Văn Thành giữ ở Thạch Tân 石 津, cho nên không cứu được Qui Nhơn.

Sử chép rằng khi đạo quân của Vũ Văn Dũng vào đến Chung Xá 終 舍, đóng lại ở đấy, đến đêm có con nai ở trong rừng chạy ra, có người trông thấy kêu to lên rằng: Con nai! Quân Tây Sơn nghe lầm là quân Đồng Nai! Mọi người luống cuống bỏ chạy. Các quân đội Tây Sơn tưởng là quân nhà Nguyễn đã đến vây đánh, đều vỡ tan cả. Quân nhà Nguyễn thừa thế đánh đuổi, thành ra quân Tây Sơn thua to.

Quan trấn thủ Qui Nhơn là Lê Văn Thanh 黎 文 清 không thấy viện binh đến, mà lương thực ở trong thành thì hết cả, bèn cùng các tướng mở cửa ra hàng. Nguyễn vương đem quân vào thành rồi đổi tên Qui Nhơn gọi là Bình Định.

Vua Tây Sơn được tin Qui Nhơn thất thủ, liền cử đại binh vào đóng ở Trà Khúc 茶 曲 ( thuộc Quảng Nghĩa) để đốc các tướng tiến binh đánh quân nhà Nguyễn. Nhưng vì phải độ trái mùa gió, thủy chiến không tiện, cho nên các quan đều can xin rút quân về. Vua Cảnh Thịnh bèn sai Nguyễn Văn Giáp 阮 文 甲 ở lại giữ Trà Khúc, sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng giữ Quảng Nam.

Nguyễn vương cũng đem quân về Gia Định, để Võ Tính 武 性 và Ngô Tòng Chu 吳 從 周 ở lại giữ thành Bình Định. Năm ấy ( 1799 ) ông Bá-đa-lộc 百 多 祿 đi tòng chinh, mất ở cửa Thị Nại. Nguyễn vương đem về hậu táng ở Gia Định, tặng phong làm Thái tử Thái phó Bi nhu quận công 太 子 太 傅 悲 柔 郡 公.

11. QUÂN TÂY SƠN VÂY THÀNH BÌNH-ĐỊNH. Khi quân nhà Nguyễn ra vây đánh thành Qui Nhơn, vua Tây Sơn sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem binh vào cứu, nhưng vì quân của Văn Dũng không đánh mà tan, đến nỗi bại binh. Việc ấy là tội Văn Dũng, nhưng nhờ có Quang Diệu giấu đi, cho nên không ai biết. Văn Dũng cảm ơn ấy, cho nên mới kết nghĩa sinh tử với Quang Diệu.

Bấy giờ ở Phú Xuân có nhiều người ghét Quang Diệu, nhân dịp ấy mà đổ tội cho Quang Diệu, bèn tâu vua xin sai người đưa mật thư ra cho Vũ Văn Dũng để giết Quang Diệu. Vũ Văn Dũng tiếp được thư ấy đưa cho Trần Quang Diệu xem. Trần Quang Diệu sợ hãi, lập tức đem quân về Phú Xuân, đóng ở mé nam sông Hương Giang, nói rằng về bắt những người loạn thần. Vua Tây Sơn sai người ra giảng hòa. Không ai dám đi, sau phải bắt mấy người nộp cho Quang Diệu. Quang Diệu mới vào chầu. Vua Cảnh Thịnh cũng tìm lời giảng dụ, khuyên phải hết sức giúp đỡ nhà nước.

Quang Diệu khóc lạy rồi xin cùng Văn Dũng đem thủy bộ quân vào lấy lại thành Qui Nhơn.

Đến tháng giêng năm Canh Thân (1800), quân của Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng tiến đến gần thành Qui Nhơn. Võ Tính giữ vững, không ra đánh. Quang Diệu sai đắp lũy chung quanh thành và chia quân ra vây bốn mặt. Văn Dũng thì đem hai chiếc tàu lớn và hơn 100 chiến thuyền ra đóng giữ cửa Thị Nại, xây đồn và đặt súng đại-bác ở hai bên cửa bể, để phòng ngự thủy quân nhà Nguyễn.

Nguyễn vương được tin quân Tây Sơn ra vây thành Bình Định, liền cử đại binh ra cứu viện, sai Nguyễn Văn Thành đem Lê Chất, Nguyễn đình Đắc, Trương tiến Bảo, chia ra làm ba đạo ra đánh lấy đồn Hội An ở Phú Yên, rồi kéo ra đánh ở Thị Dã 柿 野 ( thuộc Bình Định ). Nguyễn vương đem thủy-binh ra đến Qui Nhơn đóng thuyền ở ngoài cửa Thị Nại. Bấy giờ quân bộ của Nguyễn Văn Thành và quân thủy của Nguyễn vương không thông được với nhau, cho nên sự cứu-viện không có công-hiệu gì cả.

Đến tháng giêng năm tân-dậu (1801), Nguyễn vương sai Nguyễn Văn Trương 阮 文 張, Tống phúc Lương 宋 福 樑 đem quân tiền-đạo đến đánh đồn thủy của Tây Sơn, và sai Lê Văn Duyệt 黎 文 悅, Vũ Di Nguy 武 彝 巍 đem thủy quân vào đánh cửa Thị Nại. Vũ Di Nguy trúng đạn chết, còn Lê Văn Duyệt ra sức xông đột, đốt được cả tàu và thuyền của Tây Sơn.

Tướng Tây Sơn là Vũ Văn Dũng phải bỏ cửa Thị Nại đem binh về hợp với Trần Quang Diệu để phòng giữ mọi nơi.

Nguyễn vương lấy được cửa Thị Nại rồi, cho người đưa tin về Gia Định báo cho tướng sĩ các nơi đều biết.

Năm ấy Đông cung Cảnh lên đậu, mất ở Gia Định, thọ được 22 tuổi. Được một tháng hoàng tử thứ hai tên là Hi 曦 cũng mất ở Diên Khánh, đem về táng ở Gia Định.

12. NGUYỄN VƯƠNG THU-PHỤC PHÚ XUÂN. Nguyễn vương đánh được trận thủy ở Thị Nại rồi, bèn sai Nguyễn Văn Trương đem Thủy-quân ra đánh Quảng Nam, Quảng Nghĩa, và lại thấy quân Tây Sơn vây thành Qui Nhơn một cách cẩn-mật lắm, đánh phá không được. Vương cho người lẻn vào thành bảo Võ Tính và Ngô tòng Chu bỏ thành mà ra. Nhưng Võ Tính phúc thư lại rằng : quân tinh binh của Tây Sơn ở cả Qui Nhơn, vậy xin đừng lo việc giải vây vội, hãy nên kíp ra đánh lấy Phú Xuân thì hơn.

Nguyễn vương bèn để Nguyễn Văn Thành ở lại chống giữ với Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng, rồi đem đại quân ra đánh Phú Xuân.

Bấy giờ nhà Tây Sơn cũng bối rối lắm: ở Nghệ An thì có tướng nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Thụy 阮 文 瑞 và Lưu phúc Tường 劉 福 祥 đem quân Vạn Tượng sang đánh phá; ở Thanh Hóa thì có phiên thần là Hà Công Thái 何 功 泰 khởi binh giúp nhà Nguyễn ; ở Hưng Hóa thì có thổ ti là Phan Bá Phụng 潘 伯 奉 nổi lên quấy nhiễu. Còn các trấn ở Bắc Hà thì rối vì những việc tông giáo ; các đạo-trưởng và đạo đồ đạo Thiên chúa cũng nổi lên, có ý giúp nhà Nguyễn ; dân tình thì bị quan quân nhũng lạm hà hiếp, ai ai cũng có lòng oán giận. Ở Phú Xuân, vua thì hèn, các quan đại thần thì cứ ghen ghét nhau rồi tìm kế giết hại lẫn nhau, việc chính trị không sửa sang gì cả. Bởi vậy nhân dân đều mong mỏi chúa Nguyễn, cho nên có câu hát rằng : “Lạy trời cho chóng gió nồm, để cho chúa Nguyễn giong buồm thẳng ra”.

Nguyễn vương thấy lòng người đã không theo Tây Sơn nữa, bèn đem binh ra đánh Phú Xuân, đến tháng năm (1801), thủy sư vào cửa Tư Dung. Tướng Tây Sơn là phò mã Nguyễn Văn Trị 阮 文 治 đem quân ra lập đồn giữ ở núi Qui Sơn. Tiền quân nhà Nguyễn đánh không được. Nguyễn vương sai Lê Văn Duyệt và Lê Chất đem thủy binh ra đánh tập hậu. Nguyễn Văn Trị bỏ đồn mà chạy. Quân Nguyễn vương vào cửa Nguyễn Hải (cửa Thuận An) rồi kéo lên đánh thành Phú Xuân. Vua Tây Sơn phải ngự giá đem quân ra chống giữ, hai bên đánh nhau đến giữa trưa, thì quân Tây Sơn vỡ tan. Quân Nguyễn vương tiến lên đuổi đánh, thu phục được đô thành. Bấy giờ là ngày mồng 3 tháng 5 năm Tân Dậu (1801).

Nguyễn vương vào thành Phú Xuân treo biển yên dân, rồi sai Lê Chất đem bộ binh đuổi đánh quân Tây Sơn, sai Nguyễn Văn Trương đem thủy binh ra chặn ở Linh Giang, để đánh quân Tây Sơn chạy ra Bắc. Lại sai Phạm Văn Nhân ra giữ cửa Nguyễn Hải, sai Lưu phúc Tường đem quân đi đường Cam-lộ sang Vạn-tượng truyền bảo các Mường giữ đường yếu-lộ không cho quân Tây Sơn chạy tràn sang.

13. VÕ TÍNH TỬ TIẾT. Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đang vây đánh thành Qui Nhơn, được tin Phú Xuân thất thủ, liền sai tướng đem quân ra cứu, nhưng ra đến Quảng Nam, gặp quân của Lê Văn Duyệt kéo vào đánh chặn đường, Quân Tây Sơn phải lùi trở lại. Từ đó Trần Quang Diệu ngày đêm hết sức đốc quân đánh thành. Quân Nguyễn vương ở trong thành hết cả lương thực, không thể chống giữ được nữa, quan trấn thủ là Võ Tính 武 性 bèn viết thư sai người đưa ra cho Trần Quang Diệu nói rằng : “Phận sự ta làm chủ tướng, thì đành liều chết ở dưới cờ. Còn các tướng sĩ không có tội gì, không nên giết hại”.

Đoạn rồi sai người lấy rơm cỏ chất ở dưới lầu Bát giác, đổ thuốc súng vào tự đốt mà chết. Quan hiệp trấn là Ngô Tòng Chu 吳 從 周 cũng uống thuốc độc tự tử.

Trần Quang Diệu vào thành Qui Nhơn tha cho cả bọn tướng sĩ và sai làm lễ liệm táng Võ Tính và Ngô Tòng Chu, rồi sai Đại Đô đốc Trương Phúc Phượng 張 福 鳳 và Tư khấu Định, đem binh đi đường thượng đạo ra đánh Phú Xuân. Đi được nửa đường thì quân hết lương. Trương Phúc Phượng về hàng nhà Nguyễn, còn Tư khấu Định thì đánh thua chạy vào chết ở trong Mường. Trần Quang Diệu lại sai Lê Văn Điềm vào đánh Phú Yên, cũng không được.

Bấy giờ Trần Quang Diệu tuy đã lấy được thành Qui Nhơn, nhưng một mặt thì có quân của Lê Văn Duyệt và Lê Chất ở Quảng Nam, Quảng Nghĩa đánh vào, một mặt thì quân của Nguyễn Văn Thành ở cửa Thị Nại đánh lên, còn ở phía nam lại có quân của Tống viết Phúc và Nguyễn Văn Tính ở Phú Yên đánh ra. Ba mặt thụ địch, quân Tây Sơn phải hết sức chống giữ, để chờ quân ở Bắc Hà vào cứu viện.

11. TRẬN TRẤN-NINH. Từ khi thất thủ Phú Xuân, vua Cảnh Thịnh ngày đêm kíp ra Bắc Hà, đổi niên-hiệu là Bảo Hưng 寶 興 và truyền hịch đi các trấn để lấy viện binh, rồi sai em là Nguyễn Quang Thùy 阮 光 垂 đem binh mã vào giữ Nghệ An. Đến tháng 11, vua Tây Sơn đem quân 4 trấn ở xứ Bắc và quân Thanh Hóa, Nghệ An, cả thảy được non 3 vạn người, sang sông Linh Giang. Lại sai tướng đem hơn 100 chiếc chiến thuyền vào giữ cửa Nhật Lệ. Bấy giờ có vợ Trần Quang Diệu là Bùi Thị Xuân 裴 氏 春 cũng đem 5.000 thủ hạ đi tòng chinh.

Quan Chưởng trung quân Bình tây đại tướng quân Nguyễn Văn Trương 阮 文 張, cùng với Tống Phúc Lương 宋 福 樑, Đặng Trần Thường 鄧 陳 常 giữ ở Linh Giang, thấy quân Tây Sơn thế mạnh phải lui về giữ Đồng Hới. Nguyễn vương được tin ấy, liền thân chinh đem đại binh ra tiếp ứng, sai Phạm Văn Nhân và Đặng Trần Thường đem quân ra giữ mặt bộ, sai Nguyễn Văn Trương ra giữ mặt bể.

Tháng giêng năm Nhâm Tuất (1802), vua Tây Sơn sai Nguyễn Quang Thùy tiến quân lên đánh lũy Trấn Ninh ; đánh mãi không đổ. Vua Tây Sơn đã toan rút quân về, nhưng Bùi Thị Xuân không chịu, xin cho ra đốc quân đánh trận. Đánh từ sáng sớm đến chiều tối, chưa bên nào được thua. Bỗng có tin rằng thủy quân của Tây Sơn ở cửa Nhật Lệ (cửa Đồng Hới) đã bị Nguyễn Văn Trương phá tan cả, Quân Tây Sơn khiếp-sợ bỏ chạy, tướng là Nguyễn Văn Kiên 阮 文 堅 về hàng nhà Nguyễn.

Vua Tây Sơn đem tàn quân chạy về Bắc, để Nguyễn Văn Thận 阮 文 慎 ở lại giữ Nghệ An.

Nguyễn vương phá được quân Tây Sơn ở thành Trấn Ninh rồi đem quân về Phú Xuân, để trung-quân Nguyễn Văn Trương giữ Đồng Hới, để Tống phúc Lương và Đặng Trần Thường giữ Linh Giang.

Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng ở Qui Nhơn được tin quân Tây Sơn thua ở Trấn Ninh, liệu chống không nổi, bèn đến tháng 3 năm Nhâm Tuất (1802) bỏ thành Qui Nhơn, đem binh tượng đi đường thượng đạo qua Ai Lao ra Nghệ An, để hội với vua Tây Sơn mà lo sự chống giữ.

15. NGUYỄN VƯƠNG LÊN NGÔI TÔN. Nguyễn vương từ khi khởi binh ở Gia Định tuy đã xưng vương, nhưng vẫn theo các chúa đời trước không đặt niên hiệu. Đến nay khôi phục được Phú Xuân, thanh thế lừng lẫy, bắc phá đại quân của Tây Sơn, nam lấy lại thành Qui Nhơn; đất An Nam bấy giờ từ sông Linh Giang vào đến Gia Định lại thuộc về nhà Nguyễn như trước. Các quan thân thuộc đều xin Nguyễn vương đặt niên hiệu và lên ngôi tôn.
Tháng 5 năm Nhâm Tuất (1802) ngài lập đàn tế cáo trời đất, rồi thiết triều để các quan chầu mừng, và đặt niên hiệu là Gia Llong nguyên niên 嘉 隆 元 年.

16. QUÂN NAM RA LẤY BẮC HÀ. Nguyễn vương đã lên ngôi làm vua rồi, sai Trịnh Hoài Đức 鄭 懷 德 và Ngô Nhân Tĩnh 吳 仁 静 đem các đồ phẩm-vật và những ấn sách của nhà Thanh phong cho Tây Sơn sang nộp cho Thanh triều và xin phong. Ngài lại định ngự giá đi đánh Bắc Hà, bèn sai Nguyễn Văn Trương lĩnh thủy binh, Lê Văn Duyệt và Lê Chất lĩnh bộ binh, hai mặt thủy bộ cùng tiến.

Tháng 6, thì quân bộ sang sông Linh Giang tiến lên đóng ở Hà Trung, quân thủy vào cửa Hội Thống rồi lên đánh phá các đồn lũy của Tây Sơn. Quan trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Văn Thận bỏ thành chạy ra giữ đồn Tiền Lý ở Diễn Châu.

Bấy giờ Trần Quang Diệu đi đường Ai Lao ra đến châu Qui Hợp, xuống huyện Hương Sơn thấy quân nhà Nguyễn đã lấy được Nghệ An rồi, bèn cùng với Bùi Thị Xuân về huyện Thanh Chương, bao nhiêu quân sĩ đều bỏ cả, được mấy hôm hai vợ chồng cùng bị bắt. Còn Vũ Văn Dũng chạy ra đến Nôn Cống cũng bị dân bắt được đem nộp.

Quân Nguyễn triều kéo tràn ra lấy Thanh Hóa, đi đến đâu quân Tây Sơn chưa đánh đã tan, chỉ trong một tháng đã ra đến Thăng Long.

Vua Tây Sơn thấy thế mình không chống giữ được nữa, bèn cùng với em là Nguyễn Quang Thùy 阮 光 垂, Nguyễn Quang Thiệu 阮 光 紹, và mấy người bề tôi là bọn Đô đốc Tú 秀 và Nguyễn Văn Tứ 阮 文 賜 sang sông Nhị Hà chạy về phía bắc, nhưng lên đến địa hạt Phượng Nhỡn, bị dân ở đấy bắt được. Nguyễn Quang Thùy tự tử, Đô đốc Tú và vợ cũng tự vẫn. Còn vua tôi nhà Tây Sơn mấy người đều bị đóng cũi đem về nộp ở Thăng Long.

Nhà Tây Sơn khởi đầu từ năm Mậu Tuất (1778), Nguyễn Nhạc xưng đế ở Qui Nhơn, đến năm Nhâm Tuất (1802), cả thảy được 24 năm. Nhưng Nguyễn Nhạc chỉ làm vua từ đất Quảng Nam, Quảng Nghĩa trở vào mà thôi, còn từ Phú Xuân trở ra, thì thuộc về nhà Lê. Đến năm Mậu Thân (1788), vua Quang Trung xưng đế hiệu, rồi ra đánh giặc Thanh, lấy lại đất Bắc Hà, sửa đổi việc chính trị. Từ đó nước Nam mới thuộc về nhà Nguyễn Tây Sơn.
Vậy kể từ năm Mậu Thân (1788) đến năm Nhâm Tuất (1802) thì nhà Tây Sơn chỉ làm vua được có 14 năm mà thôi.

Trong bấy nhiêu năm phải đánh nam dẹp bắc luôn, không mấy lúc nghỉ việc chiến tranh, cho nên nhà Tây Sơn không sửa sang được việc gì. Vả sau khi vua Quang Trung mất rồi, vua thì hèn, quan thì nhũng, chính trị bỏ nát, lòng người oán giận, ai cũng mong mỏi được thời thịnh trị để yên nghiệp mà làm ăn. Bởi vậy cho nên khi vua Thế tổ Cao hoàng nhà Nguyễn cất quân ra Bắc, lòng người theo phục, chỉ một tháng trời mà bình được đất Bắc Hà, đem giang sơn về một mối, nam bắc một nhà, làm cho nước ta thành một nước lớn ở phương nam vậy.

Việt Nam Sử Lược Q2  Bd07

1. Nay ở Bangkok có một chỗ gọi là làng Gia Long tức là chỗ Nguyễn vương ở ngày trước.
2. Đất thuộc địa của Bồ-đào-nha ở Ấn Độ.
3. Mỗi một cơ là 42 bát.
4. Tờ giao ước này hiện còn ở Ngoại giao bộ ở Paris, và đã biên rõ ở sách ông Gosselin.
5. Lê Văn Câu là một người công-thần đã theo phò Nguyễn chủ trong lúc gian nan, nay cũng bất đắc kỳ tử.
6. Có nơi chép là trạm Hán Xuyên.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Sep 07, 2012 11:00 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG I

THẾ TỔ (1802 - 1819)
Niên hiệu: Gia Long 嘉 隆
1. Thế tổ xưng đế hiệu
2. Việc triều chính
3. Binh chế
4. Việc tài chánh
5. Công vụ
6. Pháp luật
7. Việc học hành
8. Việc giao thiệp với nước Tàu
9. Việc giao thiệp vối nước Chân Lạp và nước Tiêm La
10. Việc giao thiệp với nước Hồng Mao
11. Việc giao thiệp với nước Pháp-lan-tây
12. Sự giết hại công thần
13. Xét công việc của vua Thế tổ


THẾ TỔ XƯNG ĐẾ HIỆU. Thế tổ khởi binh chống nhau với Tây Sơn ở đất Gia Định từ năm Mậu Tuất (1778), kể vừa 24 năm, mới dứt được nhà Tây Sơn, thu phục được giang sơn cũ của chúa Nguyễn khi xưa và họp cả nam bắc lại làm một mối. Khi việc đánh dẹp xong rồi, ngài xưng đế hiệu, đặt quốc hiệu là Việt Nam 越 南, đóng Kinh đô ở Phú Xuân 富 春, tức là thành Huế bây giờ.

Khi vua Thế tổ lấy được đất Bắc Hà rồi, ngài xuống chỉ tha cho dân một vụ thuế, và thăng thưởng cho các tướng sĩ. Ngài lại phong tước cho con cháu nhà Lê, nhà Trịnh, cấp cho ruộng đất và trừ giao dịch cho dòng dõi hai họ ấy để giữ việc thờ phụng tổ tiên.

Đoạn rồi, ngài đổi Bắc Hà là Bắc Thành, đặt quan Tổng trấn 總 鎮, triệu Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 ở Qui Nhơn ra sung chức ấy, để coi mọi việc. Lại đặt ra tam-tào 三 曹 là tào Hộ, tào Binh, tào Hình, sai Nguyễn Văn Khiêm 阮 文 謙, Đặng Trần Thường 鄧 陳 常 và Phạm Văn Đăng 范 文 登 ra coi các tào ấy, để giúp Nguyễn Văn Thành.

Đến tháng bảy năm Nhâm Tuất (1802), Thế tổ về Kinh, đem vua tôi nhà Tây Sơn về làm lễ hiến phù ở đền Thái miếu 太 廟, rồi đem ra tận pháp trường xử trị. Lại sai quật mả vua Thái đức Nguyễn Nhạc và vua Thái tổ Nguyễn Huệ lên, đem vứt thây đi, còn đầu thì đem bỏ giam ở trong ngục tối.
Những bọn văn thần nhà Tây Sơn như Ngô Thì Nhiệm 吳 時 任, Phan Huy Ích 潘 輝 益 ra hàng, đem nọc ra đánh ở trước Văn miếu, rồi tha cho về. Lúc bấy giờ có Ngô Thì Nhiệm vì trước có hiềm với Đặng Trần Thường, cho nên đến khi đánh ở Văn miếu, Đặng Trần Thường sai người đánh chết.

Vua Thế tổ định tội, thưởng công xong rồi, lo sửa sang mọi việc; làm đền Cần Chính 勤 政 殿 để lập thường triều, đền Thái Hòa 太 和 殿 để lập đại triều ; lại sai quân dân xây thành Kinh đô và hoàng thành cùng các thành trì ở ngoài các doanh trấn.

Tuy rằng ngài đã đặt Niên hiệu, lên ngôi tôn từ năm Nhâm Tuất (1802), nhưng mà đến năm Giáp Tí (1804), tức là Gia Long tam niên, vua nhà Thanh mới sai sứ sang phong vương, và đến năm Bính Dần (1806), ngài mới làm lễ xưng đế hiệu ở đền Thái Hòa. Định triều nghi, cứ ngày rằm và ngày mồng một thiết đại-triều ; ngày mồng 5, mồng 10, 20 và 25 thì thiết tiểu triều.

Lúc ngài đánh xong Tây Sơn, thì chính trị trong nước đổ nát, phong tục hủy hoại, việc gì cũng cần sửa sang lại. Bởi vậy ở trong thì ngài chỉnh đốn Pháp luật, và mọi việc cai trị cùng là sửa sang phong tục, cấm dân gian không cho lấy việc thần phật mà bày ra rượu chè ăn uống, nghiêm dụ quan lại không được sinh sự nhiễu dân. Ở ngoài thì ngài lo sự giao hiếu với nước Tàu, nước Tiêm, nước Chân Lạp, khiến cho nước Việt Nam lúc bấy giờ trong ngoài đều được yên trị.

2. VIỆC TRIỀU CHÍNH. Ở trong cung, nhà vua không đặt ngôi Hoàng hậu, chỉ có ngôi Hoàng phi và các cung tần. Sau khi vua mất, thì Tự quân lên ngôi, mới tôn mẹ lên làm Hoàng thái hậu.

Quan lại trong Triều đại khái theo chế độ nhà Lê, nhưng bỏ chức Tham tụng và Bồi tụng tức là chức Tể tướng đời xưa. Mọi việc đều do Lục bộ chủ trương hết cả. Mỗi bộ có quan Thượng thư 尚 書 làm đầu, quan Tả hữu tham tri 參 知, Tả hữu thị lang 侍 郎, cùng các thuộc viên như là Lang trung, Viên ngoại lang, Chủ sự và Bát cửu phẩm thơ lại, v.v...

Bộ Lại 吏 部 coi việc thuyên bổ quan văn, ban thưởng phẩm cấp, khảo xét công trạng, phong tặng tước ấm, thảo những tờ chiếu sắc cáo mệnh và làm những sổ các hàng quan lại v.v...

Bộ Hộ 户 部 coi việc đinh điền thuế má, tiền bạc chuyển thông, kho tàng chứa chất, hóa vật đắt rẻ v.v...

Bộ Lễ 禮 部 coi việc triều hội, khánh hạ, tế tự, tôn phong, cùng là cách thức học hành thi cử, tinh biểu cho người sống lâu, người có tiết nghĩa, phong thụy cho các thần nhân v.v...

Bộ Binh 兵 部 coi việc thuyên bổ võ chức, giảng duyệt quân lính, sai khiến quân đi thú hoặc đi đánh dẹp, kén chọn binh đinh, xét người có công người có lỗi về việc binh.

Bộ Hình 刑 部 coi việc hình danh Pháp luật, tra nghĩ dâng tấu, duyệt lại những tội nặng án ngờ, xét kỹ những tù giam ngục cấm.

Bộ Công 工 部 coi việc làm cung điện, dinh thự, xây thành, đào hào, tu tạo tàu bè, đặt làm kiểu mẫu, thuê thợ thuyền, mua vật liệu v.v...

Ngoài Lục bộ lại có Đô sát viện 都 察 院 để giữ việc can-gián vua, và đàn hạch các quan. Cấp sự trung 給 事 中 các khoa và Giám sát ngự-sử 監 察 御 史 các đạo, đều thống thuộc về viện ấy. Trong viện có Tả hữu đô ngự sử và Tả hữu phó đô ngự sử đứng đầu.

Bấy giờ vua Thế tổ lại đặt ra Tào chính 曹 政 để coi việc vận tải cùng là thuế má tàu bè. Có quan Tào chính sứ 曹 正 使 và Tào phó sứ 曹 副 使 làm đầu.

Các địa phương thì lúc bấy giờ từ nam chí bắc chia ra làm 23 trấn và 4 doanh. Từ Thanh Hóa ngoại (tức là Ninh Bình bây giờ) trở ra, gọi là Bắc Thành 北 城, thống cả 11 trấn, chia ra làm 5 nội trấn : Sơn nam thượng 山 南 上, Sơn nam hạ 山 南 下, Sơn Tây 山 西, Kinh Bắc 京 北, và Hải Dương 海 陽 ; 6 ngoại trấn : Tuyên Quang 宣 光, Hưng Hóa 興 化, Cao Bằng 高 平, Lạng Sơn 諒 山, Thái Nguyên 太 原, Quảng Yên 廣 安. Từ Bình Thuận trở vào gọi là Gia Định thành 嘉 定 城, thống cả 5 trấn : Phiên-an 藩 安 ( địa hạt Gia Định ), Biên Hòa 邊 和, Vĩnh-thanh 永 清 ( tức là Vĩnh-long và An-giang ), Vĩnh-tường và Hà Tiên 河 僊.

Còn ở quãng giữa nước, thì đặt Thanh Hóa trấn 清 化 鎮 (gồm cả Thanh Hóa nội, Thanh Hóa ngoại), Nghệ An trấn 乂 安 鎮, Quảng-nghĩa trấn 廣 義 鎮, Bình Định trấn 平 定 鎮, Phú Yên trấn 富 安 鎮, Bình-hòa trấn 平 和 鎮 ( tức là Khánh-hòa ) và Bình Thuận trấn 平 順 鎮. Đất Kinh kỳ thống bốn doanh là : Trực lệ Quảng đức doanh 直 隸 廣 德 營 ( tức là Thừa Thiên bây giờ), Quảng Trị doanh, Quảng Bình doanh 廣 平 營, Quảng Nam 廣 南 營 doanh.

Ở Bắc Thành và Gia Định thành đều đặt chức Tổng trấn 總 鎮, và phó Tổng trấn, để coi mọi việc. Ở các trấn thì đặt quan lưu trấn 留 鎮 hay là quan trấn thủ 鎮 守, quan cai bạ và quan ký lục để coi việc cai trị trong trấn.

Trấn lại chia ra phủ, huyện, châu, đặt chức tri phủ, tri huyện, tri châu để coi việc cai trị.

Những trấn ở Nghệ An, Thanh Hóa và 5 nội trấn ở Bắc Thành, thì dùng những quan cựu-thần nhà Lê làm quan cai trị. Còn 6 ngoại trấn ở Bắc Thành, thì giao quyền cai trị cho những thổ hào sở tại.

3. BINH-CHẾ. Khi vua Thế tổ đánh được Tây Sơn rồi, ngài ban thưởng cho các tướng sĩ, tặng phong và làm đền thờ những người tử trận. Còn những quân lính già nua thì cho về quê quán. Đặt ra phép giản binh: lệ định các trấn, tự Quảng Bình vào đến Bình Thuận thì cứ ba tên đinh kén lấy một tên lính; tự Biên Hòa trở vào thì cứ 5 tên đinh kén lấy một tên lính ; tự Hà Tịnh trở ra đến 5 nội trấn ở Bắc Thành thì cứ 7 tên đinh kén lấy một tên lính. Còn 6 ngoại trấn là Tuyên Quang, Hưng Hóa, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Quảng Yên, thì cứ 10 tên đinh kén lấy một tên lính.

Ở chỗ Kinh thành thì đặt ra thân binh 親 兵, cấm binh 禁 兵, tinh binh 精 兵. Lính thân binh mỗi vệ có 500 người và có 50 người tập quân nhạc. Ở các trấn thì đặt ra lính cơ, lính mộ. Lại đặt Biền binh ban lệ, nghĩa là các binh lính chia ra làm 3 phiên, 2 phiên về quán, còn một phiên ở tại ban luân lưu thay đổi cho nhau.

Những binh khí thì dùng gươm giáo, mã-tấu, và lại có súng lớn bằng đồng gọi là súng đại-bác, súng nhỏ gọi là súng Thạch cơ điểu thương, nghĩa là bắn thì mổ bằng máy đá lửa. Ở chỗ Kinh thành lập ra ba sở xạ trường để quân lính tập bắn.

Ở các cửa bể đều làm đồn đặt súng để phòng giữ và để xem xét những tàu bè ngoại quốc đi lại.

Nước Việt Nam ta có nhiều bể cần phải giữ gìn, bởi vậy vua Thế tổ lưu tâm về việc chỉnh đốn binh-thuyền : lấy người ở gần bể về doanh Quảng-đức và doanh Quảng Nam làm 6 vệ thủy quân đóng tại Kinh thành. Còn ở các hải khẩu, mỗi nơi có một cơ lính thủy coi giữ. Nhà vua lại làm một thứ thuyền lớn ngoài bọc đồng, để đi lại tuần phòng ở miền bể.

4. VIỆC TÀI CHÍNH. Thuế đinh, thuế điền đều định lại cả. Thuế điền thì chia ra làm 3 hạng : nhất-đẳng điền mỗi mẫu đồng niên nộp thóc 20 thăng; nhị-đẳng điền 15 thăng; tam đẳng điền 10 thăng. Còn thứ ruộng mùa đồng niên phải nộp 10 thăng.

Thuế đinh thì lệ định : từ Nghệ An ra đến nội ngoại Thanh Hóa, mỗi suất đồng niên phải chịu:

Thuế thân 1 quan 2 tiền
Mân tiền 1 tiền
Cước mễ 2 bát

5 nội trấn Bắc Thành và phủ Phụng Thiên[1], mỗi suất đinh đồng niên phải chịu :

Thuế thân 1 quan 2 tiền
Mân tiền 1 tiền
Điệu tiền (tạp dịch) 6 tiền
Cước mễ 2 bát

6 ngoại trấn Bắc Thành, mỗi suất đinh đồng niên phải chịu :

Thuế thân 6 tiền
Mân tiền 1 tiền
Điệu tiền 3 tiền
Cước mễ 1 bát

Lệ giảm thuế. Thuế lệ tuy định như vậy, nhưng năm nào ở đâu mất mùa, như là bị hoàng trùng, đại hạn hay là nước lụt, v. v. thì nhà nước chiếu theo sự thiệt hại nhiều ít mà giảm thuế cho dân. Lúa 10 phần thiệt hại tới 4 phần thì khoan giảm cho hai phần thuế; thiệt hại 5 phần thì giảm cho 3 ; thiệt hại 6 phần thì giảm cho 4 ; thiệt hại 7 phần thì giảm cho 5 ; thiệt hại 8 phần thì giảm cho 6 ; thiệt hại 9 phần thì giảm cho 7 ; thiệt hại hết cả thì giảm cả. Hoặc nhà nước có lấy dân đinh đi làm đường, đào sông, xây thành v. v. thì cũng được giảm thuế.

Vụ thuế. Nhà vua lại tùy từng địa phương mà định vụ thuế. Từ Quảng Bình đến Bình Thuận cứ mỗi năm một vụ thu thuế, khởi đầu từ tháng 4 đến tháng 7 thì hết. Từ Nghệ An ra đến Thanh Hóa ngoại, cùng các trấn ở Bắc Thành, mỗi năm thu thuế 2 vụ : mùa hạ thì khởi tự tháng 4 đến tháng 6 thì hết ; mùa đông thì khởi tự tháng 10 đến tháng 11 thì hết.

Đinh bạ. Lệ định 5 năm một lần làm sổ đinh, trong làng từ chức sắc cho đến quân dân, đều phải vào sổ. Kể từ 18 tuổi trở lên, 59 tuổi trở xuống, đều phải khai vào sổ.

Điền bạ. Các làng, hoặc ruộng mùa, hoặc ruộng chiêm, hoặc ruộng hai mùa, hoặc có đất hạng nào, bao nhiêu mẫu, sào, thước, tấc, tọa-lạc tại đâu, đông tây tứ chí phải chua cho rõ ràng. Mỗi làng phải làm 3 quyển sổ, cứ 5 năm làm một lần đệ vào bộ đóng dấu kiềm, rồi một bản lưu lại bộ, để phòng khi xét đến ; còn hai bản giao về tỉnh, tỉnh để một bản lưu chiểu, còn một bản gia trả dân xã lưu thủ.

Cấm bán ruộng công điền. Từ khi nhà Lê mất ngôi, dân xã có nơi thì đem công điền đổi ra tư-điền, có nơi thì đem cố bán đi, bởi vậy năm Gia Long thứ hai (1803) nhà vua lập lệ cấm dân xã không được mua bán công điền công-thổ, chỉ trừ lúc nào xã thôn có công dụng điều gì, thì mới được phép cho điển cố, hạn hết 3 năm lại phải trả lại. Ai giữ quá hạn ấy thì phải tội.

Thuế các sản vật. Năm Gia Long thứ hai (1803), định lệ các Quế hộ ở Nghệ An, đồng niên phải nộp các hạng quế 120 cân. Ở Thanh Hóa phải nộp 70 cân, và đều được miễn trừ thuế thân cả. Những người tìm được cây quế, phải trình quan để cấp cho văn bằng mới được đẵn. Đẵn xong rồi một nửa nộp quan, một nửa cho người tìm được.

Năm Gia Long thứ tư (1805), định lệ những người đi lấy yến-sào ở các đảo về hạt Quảng Nam, mỗi người đồng niên phải nộp thuế yến 8 lạng, và được tha việc binh lính.

Còn những thuế hương, thuế sâm, thuế chiếu, thuế gỗ, đều có lệ riêng, định cho nộp bằng tiền hay là bằng sản vật.

Vua Thế tổ lại định lệ đánh thuế những thuyền các nước vào buôn bán, cứ do thuyền lớn nhỏ mà định số thuế phải nộp.

Những mỏ đồng, mỏ thiếc, mỏ kẽm, cũng cho người Tàu khai để đánh thuế.
Đúc tiền. Năm Gia Long thứ hai (1803), mở sở đúc tiền ở Bắc Thành, để đúc tiền đồng và tiền kẽm; lại đúc ra nén vàng, nén bạc, lượng vàng, lượng bạc, để cho tiện sự giao thông buôn bán trong nước.

Mỗi đồng tiền kẽm nặng 7 phân, một mặt in chữ “Gia Long thông-bảo”, một mặt in chữ “thất phân”, mỗi quan tiền nặng 2 cân 10 lạng.

Giá vàng ở Bắc Thành thì định cứ một lượng vàng đổi lấy 10 lượng bạc.
Về sau mở thêm lò đúc tiền ở Gia Định thành và ở các trấn.

Thước đo. Vua Thế tổ chế tạo ra kiểu thước đồng đo ruộng, một mặt khắc 7 chữ “Gia Long cửu niên thu bát nguyệt”, một mặt khắc 10 chữ “ban hành đạc điền xích, công bộ đường kính tạo”. Chuẩn định lại các thước vuông đo ruộng khi trước, chế tạo ra thước đồng, một mặt khắc 7 chữ “Gia Long cửu niên thu bát nguyệt”, một mặt khắc 12 chữ “ban hành đạc điền cựu kinh xích, công bộ đường khâm tạo”.

Phép cân. Năm Gia Long thứ 12 (1813), chế tạo ra cân thiên bình, cấp cho các doanh các trấn, để cân đồng, sắt, chì, thiếc và các sản vật. Còn vàng và bạc thì dùng cân trung bình.

5. CÔNG-VỤ. Vua Thế tổ lại sửa sang những đường sá, xoi đào các sông ngòi, đắp các đê điều, để cho việc làm ăn của dân gian được tiện lợi.
Đường quan lộ. Đường sá trong nước là sự khẩn yếu cho việc chính trị, vậy nên vua Thế tổ mới định lệ sai quan ở các doanh, các trấn phải sửa sang đường quan lộ : bắt dân sở tại phải đắp đường làm cầu, lệ cứ 15.000 trượng đường thì phát cho dân 10.000 phương gạo.

Lại từ cửa Nam Quan (thuộc Lạng Sơn) vào đến Bình Thuận, cứ độ 4.000 trượng phải làm một cái nhà trạm ở cạnh đường quan lộ, để cho quan khách đi lại nghỉ ngơi. Cả thảy 98 trạm.

Còn từ Bình Thuận trở vào phía nam đến Hà Tiên thì đi đường thủy.
Sông ngòi và đê điều. Những sông-ngòi và đê điều, đều là sự khẩn-yếu cho việc canh-nông, bởi vậy vua Thế tổ truyền cho quan ở các trấn phải xoi đào sông ngòi và các cửa bể, và nhất là ở Bắc Thành phải giữ-gìn đê điều cho cẩn-thận : chỗ nào không có thì đắp thêm, chỗ nào hư hỏng thì phải sửa lại. Ở các trấn lại đặt ra kho chứa thóc gạo, để phòng khi mất mùa đói kém thì lấy mà phát cho dân.

6. PHÁP LUẬT. Nguyên khi trước vẫn theo luật nhà Lê, nhưng nay nhà Nguyễn đã nhất thống cả nam bắc, vua Thế tổ bèn truyền cho đình thần lập ra Pháp luật rõ ràng, để cho tiện sự cai trị. Năm Tân Mùi (1811) sai Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 làm Tổng tài, coi việc soạn ra sách luật ; lấy luật cũ của đời Hồng Đức 洪 德 nhà Lê, mà tham chước với luật nhà Thanh làm thành một bộ, cả thảy 22 quyển, có 398 điều.

Đến năm Ất-Hợi (1815), thì in sách luật ấy phát ra mọi nơi. Bộ luật ấy tuy nói theo luật Hồng Đức nhưng kỳ thực là chép luật của nhà Thanh và chỉ thay đổi ít nhiều mà thôi.

7. VIỆC HỌC HÀNH. Thời bấy giờ nhờ có võ công mới dựng nên cơ nghiệp, cho nên lúc ấy các quan đầu triều là quan Ngũ quân đô thống, và quan Tổng trấn Nam Bắc hai thành đều là quan võ cả. Nhưng vua Thế tổ cũng biết rằng sự trị nước cần phải có võ có văn, bởi vậy đêm ngày ngài lưu ý về việc học hành thi cử trong nước.

Ngài lập nhà Văn Miếu ở các doanh các trấn, thờ đức Khổng tử, để tỏ lòng trọng Nho học. Đặt Quốc tử giám ở Kinh đô, để dạy con các quan và các sĩ tử. Mở khoa thi Hương để kén lấy những người có học hành ra làm quan.
Đặt thêm chức đốc học ở các trấn, và dùng những người có khoa mục ở đời nhà Lê, để coi việc dạy dỗ.

Vua Thế tổ lo cả đến địa dư và quốc-sử, bởi vậy ngày sai quan Binh-bộ thượng thư là Lê quang Định 黎 光 定 kê- cứu ở trong các trấn các doanh, tự Lạng Sơn đến Hà Tiên, xem sơn xuyên hiểm trở, đường sá xa gần, sông bể, cầu quán, chợ búa, phong tục, thổ sản, có những gì làm thành sách “Nhất-thống địa-dư chí 一 統 地 輿 志 “ để dâng lên. Đến năm Bính Dần (1806), bộ sách ấy làm xong cả thảy được 10 quyển.

Năm Tân Mùi (1811), ngài sai quan tìm những sách dã sử nói chuyện nhà Lê và nhà Nguyễn Tây Sơn để sửa lại quốc sử.

Thời bấy giờ văn quốc âm cũng thịnh lắm. Một đôi khi nhà vua cũng dùng chữ nôm mà làm văn tế. Bài văn tế tướng sĩ khi quan Tiền quân Nguyễn Văn Thành, Tổng trấn Bắc Thành ra chủ tế không rõ ai làm, nhưng thật là một bài văn chương đại bút. Lại có những truyện như “Hoa Tiên” của ông Nguyễn Huy Tự, “Truyện Thúy Kiều” của quan Hữu Tham tri bộ Lễ là ông Nguyễn Du 阮 攸[2], cũng phát hiện ra thời bấy giờ.

“ Truyện Thúy Kiều” là một tập văn chương rất hay, diễn được đủ cả nhân tình thế cố, tả được cả mọi cảnh trong đời, mà chỗ nào văn chương cũng tao nhã, lời lẽ cũng lý thú. Nói theo tiếng đời nay thì “Truyện Thúy Kiều” thật là một tập văn chương đại trước tác của nước ta vậy.

8. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NƯỚC TÀU. Khi vua Thế tổ dứt được nhà Nguyễn Tây Sơn và lấy được đất Bắc Hà rồi, sai quan Thượng thư Binh bộ là Lê Quang Định 黎 光 定 làm chánh sứ sang Tàu cầu phong và xin đổi quốc hiệu là Nam Việt 南 越, lấy lẽ rằng Nam là An Nam và Việt là Việt Thường. Nhưng vì đất Nam Việt đời nhà Triệu ngày trước gồm cả đất Lưỡng Quảng, cho nên Thanh Triều mới đổi chữ Việt lên trên, gọi là Việt Nam 越 南 để cho khỏi lầm với tên cũ.

Đến năm Giáp Tí (1804) Thanh triều sai quan Án sát-sứ tỉnh Quảng Tây là Tề Bố Sâm 齊 布 森 sang tuyên phong. Đoạn rồi, vua sai Lê Bá Phẩm 黎 伯 品 làm chánh sứ đem đồ cống sang tạ và từ đó cứ chiếu lệ ba năm một lần sang cống.

Đồ cống phẩm là:

Vàng 200 lượng
Bạc 1000
Lụa và cấp mỗi thứ 100 cây
Sừng tê giác 2 bộ
Ngà voi và quế mỗi thứ 100 cân

9. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NƯỚC CHÂN LẠP VÀ NƯỚC TIÊM LA. Nguyên lúc còn Lê triều thì chúa Nguyễn vẫn giữ quyền bảo hộ nước Chân Lạp. Sau vua nước ấy là Nặc Ông Tôn[3] bị anh em hiếp chế, phải chia quyền ra làm ba, để cho Nặc Ông Vinh làm vua đầu, mình làm vua thứ hai, em là Nặc Ông Thâm làm vua thứ ba. Được ít lâu Nặc Ông Vinh giết cả Nặc Ông Tôn và Nặc Ông Thâm giữ lấy quyền làm vua một mình.

Lúc bấy giờ Nguyễn vương còn ở Gia Định mới sai Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁 sang đánh Nặc Ông Vinh và lập con Nặc Ông Tôn là Nặc Ông Ấn 匿 翁 印 lên làm vua. Nặc Ông Ấn bấy giờ mới có 8 tuổi. Nguyễn vương sai Hồ văn Lân 胡 文 璘 ở lại bảo hộ. Nhưng đến khi đất Gia Định thất thủ quyền bảo hộ nước Chân Lạp thuộc về nước Tiêm La.

Năm Bính Thìn (1796), Nặc Ông Ấn mất, truyền nôi lại cho con là Nặc Ông Chân 匿 翁 禎. Vua Tiêm La sai sứ sang phong, như thế là vua Chân Lạp phải thần-phục vua Tiêm La.

Đến năm Đinh Mão (1807) Nặc Ông Chân lại bỏ Tiêm La mà xin về thần phục vua Việt Nam ta, theo lệ cống tiến, cứ ba năm một lần.

Đồ cống vật là :
Voi đực cao 5 thước 2 con
Sừng tê giác 2 chiếc
Ngà voi 2 cái
Hột sa nhân 50 cân
Đậu khấu 50 —
Hoàng lạp 50 —
Cánh kiến 50 —
Sơn đen 20 lọ

Nặc Ông Chân có ba người em tên là Nặc Ông Nguyên, Nặc Ông Lem, Nặc Ông Đôn, muốn tranh quyền của anh, mới sang cầu-cứu nước Tiêm La. Tiêm La bắt Nặc Ông Chân phải chia đất cho các em. Nặc Ông Chân không chịu, quân Tiêm La bèn sang đánh thành La Bích. Nặc Ông Chân chạy sang Tân Châu, rồi dâng biểu cầu cứu. Quan Tổng trấn Gia Định thành bấy giờ là Nguyễn Văn Nhân 阮 文 仁 mới đem việc ấy tâu về triều đình.

Năm Tân Mùi (1811), vua Thế tổ cho sứ đưa thư sang trách nước Tiêm La sinh sự. Năm sau, vua Tiêm La sai sứ sang phúc thư lại rằng: việc ấy là muốn giảng hòa cho anh em Nặc Ông Chân, chứ không có ý gì cả. Vậy xin để Việt Nam xử trí thế nào, Tiêm La[4] cũng xin thuận.

Qua năm Quí Dậu (1813) vua Thế tổ sai quan Tổng trấn Gia Định thành là Lê văn Duyệt 黎 文 悅 đem hơn 10.000 quân, hội đồng với sứ nước Tiêm La, đưa Nặc Ông Chân về nước.

Nước Tiêm La tuy không dám kháng cự, nhưng vẫn lưu quân ở lại giữ tỉnh Bắc-tầm-bon (Battambang), nói rằng để đất ấy phong cho các em Nặc Ông Chân. Lê văn Duyệt mới viết thư sang trách nước Tiêm La về điều ấy, quân Tiêm mới rút về.

Lê văn Duyệt dâng sớ xin xây thành Nam Vang (Phnom-Penh) và thành La-lêm. Khi những thành ấy xây xong, thì vua Thế tổ sai Nguyễn Văn Thụy 阮 文 瑞 đem 1.000 quân ở lại bảo hộ nước Chân Lạp. Từ đó quyền bảo hộ Chân Lạp lại về nước ta.

10. VIỆC GIAO-THIỆP VỚI NƯỚC HỒNG MAO. Năm quí-hợi (1803), nước Hồng Mao (tức là Anh-cát-lợi) sai sứ là ông Robert đem đồ phương-vật sang dâng và xin cho vào mở cửa hàng buôn bán ở Trà Sơn 茶 山, thuộc Quảng Nam. Vua Thế tổ không nhận đồ, và cũng không cho mở cửa hàng. Sau người Hồng Mao còn đưa thư sang hai ba lần nữa, nhưng ngài vẫn một niềm từ chối không chịu.

11. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NƯỚC PHÁP-LAN-TÂY. Đối với nước Pháp thì vua Thế tổ có biệt nhỡn hơn, là vì khi ngài còn gian truân, ngài có nhờ ông Bá-đa-lộc đem Hoàng tử Cảnh sang cầu cứu ở bên nước Pháp. Tuy sự không thành nhưng ông Bá-đa-lộc có đem mấy người sang giúp ngài. Đến khi xong việc đánh dẹp rồi, còn có Chaigneau, Vannier và Despiau làm quan tại triều, mà vua Thế tổ cũng có lòng trọng đãi, cho mỗi người 50 lính hầu, và đến buổi chầu thì không bắt lạy.

Vả trong khi vua Thế tổ làm vua ở nước Việt Nam, thì Nã-phá-luân đệ nhất ( Napoléon I) làm vua bên nước Pháp, đang còn phải đánh nhau với các nước, cho nên tàu Pháp cũng không hay đi lại ở phía Viễn-đông này. Đến khi Nã-phá-luân thất thế, dòng dõi nhà vua cũ lại trung hưng lên, bấy giờ sự chiến tranh đã yên, thì mới có tàu sang buôn bán ở phương Á đông. Năm Đinh Sửu (1817), có chiếc tàu « la Paix » của hiệu Balguerie, Sarget et Cie chở đồ hàng sang bán, nhưng mà những đồ hàng ấy, người Việt Nam ta không dùng được, lại phải chở về. Vua Thế tổ tha không đánh thuế. Qua tháng sáu năm ấy, chiếc tàu binh tên là Cybèle của nước Pháp vào cửa Đà Nẵng. Quan thuyền trưởng là De Kergarion bá tước nói rằng Pháp hoàng Louis XVIII sai sang xin thi hành những điều ước do Bá-đa-lộc ký năm 1787 về việc nhường cửa Đà Nẵng và đảo Côn Lôn. Vua Thế tổ sai quan ra trả lời rằng những điều ước ấy nước Pháp trước đã không thi hành thì nay bỏ, không nói đến nữa.

Năm Kỷ Mão (1819), có chiếc tàu buôn ba cột tên là «Rose» và « le Henri » vào cửa Đà Nẵng. Lần này hàng hóa đem sang bán được, lại chở chè và lụa về. Năm ấy Chaigneau xin nghỉ ba năm, đem vợ con xuống tàu « le Henri » về Pháp.

12. SỰ GIẾT HẠI CÔNG THẦN. Những người công thần như Nguyễn Văn Thành 阮 文 誠 và Đặng Trần Thường 鄧 陳 常 đều bị giết hại trong khi vua Thế tổ còn đang trị vì.

Nguyễn Văn Thành, nguyên là người ở Thừa Thiên, nhưng vào ở Gia Định đã hai ba đời. Theo vua Thế tổ từ khi ngài mới khởi binh đánh Tây Sơn, chịu hết mọi đường khổ ở. Sau ra đánh Tây Sơn ở Qui Nhơn, lập được công lớn, đứng đầu hàng công thần.

Khi vua Thế tổ ra lấy Bắc Hà, triệu ông ra làm Tổng trấn, giao cho xếp đặt mọi việc, chỉ có mấy năm mà đất Bắc Hà được yên trị. Sau về Kinh làm chức trung-quân.

Ông có học thức, cho nên triều đình cử làm Tổng tài việc làm sách luật và quốc sử.

Nguyễn Văn Thành có người con tên là Nguyễn Văn Thuyên 阮 文 詮 thi đậu cử nhân, thường hay làm thơ để giao du với những kẻ văn sĩ. Bấy giờ nghe người ở Thanh Hóa là Nguyễn Văn Khuê 阮 文 奎 và Nguyễn Đức Nhuận 阮 德 潤 có tiếng hay chữ, Văn Thuyên làm bài thơ sai tên Nguyễn Trương Hiệu 阮 張 效 cầm đi mời vào chơi.

Bài thơ rằng :

Văn đạo Ái Châu đa tuấn kiệt,
Hư hoài trắc tịch dục cầu ty.
Vô tâm cửu bảo Kinh Sơn phác,
Thiện tường phương tri Ký bắc kỳ.
U cốc hữu hương thiên lý viễn,
Cao cương minh phượng cửu thiên tri.
Thư hồi nhược đắc sơn trung tể,
Tá ngã kinh luân chuyển hóa ky.


Dịch nôm là :

Ái Châu nghe nói lắm người hay,
Ao ước cầu hiền đã bấy nay.
Ngọc phác Kinh Sơn tài sẵn đó,
Ngựa kỳ Ký bắc biết lâu thay.
Mùi hương hang tối xa nghìn dặm,
Tiếng phượng gò cao suốt chín mây.
Sơn tể phen này dù gặp gỡ,
Giúp nhau xoay đổi hội cơ này.


Tưởng bài thơ này chẳng qua là lời lẽ của người thiếu niên nói ngông mà thôi, không ngờ tên Hiệu đưa cho Nguyễn Hữu Nghi 阮 祐 儀 xem, Hữu Nghi xui tên Hiệu đi cáo với Lê Văn Duyệt. Lê Văn Duyệt vốn ghét Nguyễn Văn Thành, nay thấy bài thơ này, nắm lấy đem vào tâu vua, vua sai bắt Nguyễn Văn Thuyên đem bỏ ngục. Bấy giờ triều thần có nhiều người bẻ tội ông Thành. Một hôm bãi triều rồi, ông Thành chạy theo nắm lấy áo vua mà kêu khóc rằng : "Thần theo Bệ hạ từ thủa nhỏ đến bây giờ, nay không có tội gì mà bị người ta cấu xé, Bệ hạ nỡ lòng nào ngồi nhìn để người ta giết thần mà không cứu? ". Vua Thế tổ giật áo ra đi vào cung, rồi từ đó cấm không cho ông Thành vào chầu nữa, và sai Lê văn Duyệt đem con Nguyễn Văn Thành ra tra hỏi, bắt phải nhận tội. Nguyễn Văn Thành sợ tội, uống thuốc độc mà chết, còn Nguyễn Văn Thuyên thì phải chém.

Đặng Trần Thường 鄧 陳 常 người ở Chương Đức ( tức là huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Đông bây giờ ) có tài văn học, trốn Tây Sơn vào Gia Định theo giúp vua Thế tổ làm đến Binh bộ Thượng thư. Sau vì làm gian sắc phong thần cho Hoàng Ngũ Phúc là tướng nhà Trịnh vào bậc phúc thần, triều đình làm án phải tội chém. Nhưng rồi lại được tha. Đặng Trần Thường vốn có hiềm với Lê Chất, cho nên Lê Chất mới bới những việc như là khi ra coi tào binh ở Bắc Thành, có chiếm giữ đầm ao và ẩn lậu đinh điền, v. v. Lại bị bắt bỏ ngục và xử phải tội giảo.

Tương truyền rằng Đặng Trần Thường ở trong ngục có làm bài "Hàn vương tôn phú" bằng quốc âm để ví mình như Hàn Tín đời Hán.

13. XÉT CÔNG VIỆC CỦA VUA THẾ TỔ. Vua Thể tổ là ông vua có tài trí, rất khôn ngoan, trong 25 năm trời, chống nhau với Tây Sơn, trải bao nhiêu lần hoạn nạn, thế mà không bao giờ ngã lòng, cứ một niềm lo sợ khôi phục. Ngài lại có cái đức tính rất tốt của những kẻ lập nghiệp lớn, là cái đức tính biết chọn người mà dùng, khiến cho những kẻ hào kiệt ai cũng nức lòng mà theo giúp. Bởi vậy cho nên không những là ngài khôi phục được nghiệp cũ, mà lại thống nhất được sơn hà, và sửa sang được mọi việc, làm cho nước ta lúc bấy giờ thành một nước cường đại, từ xưa đến nay, chưa bao giờ từng thấy.

Công nghiệp của ngài thì to thật, tài trí của ngài thì cao thật, nhưng chỉ hiềm có một điều là khi công việc xong rồi, ngài không bảo toàn cho những công thần, mà lại lấy những chuyện nhỏ nhặt đem giết hại những người có công với ngài, khiến cho hậu thế ai xem đến những chuyện ấy, cũng nhớ đến vua Hán Cao, và lại thở dài mà thương tiếc cho những người ham mê hai chữ công danh về đời áp chế ngày xưa.

Vua Thế tổ mất năm Kỷ Mão (1819), trị vì được 18 năm, thọ 59 tuổi, miếu hiệu là Thế tổ Cao hoàng đế 世 祖 高 皇 帝.


1. Tức là phủ Hoài Đức bây giờ.
2. Ông Nguyễn Du người làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.
3. Xem ở chương VI.
4. Tức là Thái Lan ngày nay.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Sep 07, 2012 4:30 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG II

THÁNH TỔ (1820 - 1840)
Niên hiệu: Minh Mệnh 明 命
1. Đức độ vua Thánh tổ
2. Việc chính trị trong nước
3. Nội các
4. Cơ mật viện
5. Tôn nhân phủ
6. Quan chế
7. Đặt Tổng đốc, Tuần phủ ở các tỉnh
8. Lương bổng của các quan
9. Tiền dưỡng liêm
10. Sự học hành thi cử
11. Sách vở
12. Việc sửa sang phong tục
13. Nhà dưỡng tế
14. Việc đinh điền và thuế-má
15. Việc võ bị


1. ĐỨC ĐỘ VUA THÁNH TỔ. Tháng giêng năm Canh Thìn (1820), Hoàng thái tử húy là Đảm 膽 lên ngôi, đặt niên hiệu là Minh Mệnh 明 命.

Vua Thánh tổ là một ông vua có tư chất minh mẫn, có tính hiếu học và lại hay làm; phàm có việc gì, ngài cũng xem xét đến, và có châu phê rồi mới được thi hành.
Ngài tinh thâm Nho học, sùng đạo Khổng Mạnh, cho nên không ưa đạo mới, cho là một tả đạo lấy trời thánh ra mà làm mê hoặc lòng dân. Bởi vậy, ngài mới nghiêm cấm và trừng trị những người theo đạo Gia-tô.

Về sau có nhiều nhà làm sử, vì ý riêng mà cho ngài là bạo quân, thì thiết tưởng điều ấy không hợp với lẽ công bằng.

Phải biết rằng nước ta từ xưa đến nay, điều gì cũng theo Nho giáo, lấy tam cương ngũ thường làm căn bản cho sự ăn ở. Vua tôi, cha con, vợ chồng, ấy là cái khóa luân lý của xã hội mình. Ai tháo cái khóa ấy ra thì cho là không phải loài người nữa. Vậy con phải theo cha, tôi phải theo vua, ai trái với cái đạo ấy ra phải tội nặng, đáng chém giết.

Lúc trong nước mình từ vua quan cho chí dân sự, ai ai cũng lấy cái lý tưởng ấy làm phải, làm hay hơn cả, mà lại thấy có người bỏ đi theo đạo khác, nói những chuyện mà lúc bấy giờ lại không mấy người hiểu rõ ra thế nào thì tất cho là theo tả đạo làm hư hỏng cái phong tục hay của mình. Bởi vậy cho nên nhà vua mới cấm, không cho người trong nước đi theo đạo mới.

Một ông vua nghiêm khắc như Thánh tổ mà cấm không được, thì tất là phải giết. Trong khi cấm và giết như vậy, là vẫn tưởng mình làm việc bổn phận làm vua của mình, chớ có biết đâu là mình làm sự thiệt hại cho dân cho nước.

Vả, bao giờ cũng vậy, hễ người ta đã sùng tín một tông giáo nào, thì tất cho cái tông giáo của mình là hay hơn, và cho người theo tông giáo khác là thù nghịch với mình, rồi hễ có quyền thế là làm thế nào cũng dùng cách mà hà hiếp người khác đạo với mình. Cũng vì lẽ ấy, cho nên ngày trước Vua Phillippe II nước I-pha-nho, vua Louis XIV nước Pháp-lan-tây giết hại bao nhiêu người trong nước. Mà chắc rằng lúc bấy giờ các ông ấy cũng tưởng là mình làm điều phải, chớ có biết đâu là mình làm điều trái lẽ.

Vẫn biết rằng sự giết đạo là sự không lành, nhưng phải hiểu cái trí não người Việt Nam ta lúc bấy giờ, không rõ cái tông chỉ đạo Thiên chúa ra thế nào, cho nên dẫu không phải là vua Thánh tổ nữa, thì ông vua khác cũng không chắc đã tránh khỏi cái lỗi giết đạo ấy.

Nhà làm sử lại đổ cho vua Thánh tổ giết Nguyễn Văn Thành, song xét trong các truyện như sách Thực lục chính biên và sách Đại nam chính biên liệt truyện, thì chỉ thấy chép rằng Nguyễn Văn Thành bị tội phải uống thuốc độc mà tự tử năm Gia Long thứ 15 mà thôi. Còn như vụ án Lê Văn Duyệt và Lê Chất thì có hẹp hòi thật, nhưng khi các ông ấy đã mất rồi, và lại vì có tên Khôi khởi loạn cho nên mới truy tội hai ông ấy mà làm án, chứ lúc hai ông ấy còn sống, thì vua Thánh tổ, tuy có bụng nghi ngờ, nhưng vẫn không bạc đãi.

Việc ngài giết chị dâu là bà vợ Hoàng tử Cảnh và các cháu, thì không thấy sách nào chép cả, chỉ thấy một đôi người truyền ngôn như thế mà thôi. Vậy việc ấy thực hư thế nào không rõ.

Còn việc không biết giao thiệp với các nước ngoại dương, thì không phải là cái lỗi riêng một mình ngài. Lúc bấy giờ người mình ai cũng chỉ biết có nước Tàu là văn minh hơn, còn thì cho là man di cả. Phỏng sử có ai là người biết mà nói ở thiên hạ còn có nhiều nước văn minh hơn nữa cũng không ai tin. Bởi thế, hễ thấy người ngoại quốc vào nước mình, thì không những là sợ có sự phản trắc và sợ đem đạo mới vào nước mà thôi, lại còn sợ lây phải cái phong tục dã man nữa, cho nên không muốn giao thông với ngoại quốc làm gì. Như thế thì có nên riêng trách một mình ai không ?

Cái nghĩa vụ làm sử, tưởng nên kê cứu cho tường tận, rồi cứ sự thực mà nói, chứ không nên lấy lòng yêu ghét của mình mà xét đoán. Dẫu người mình ghét mà có làm điều phải, mình cũng phải khen ; người mình yêu mà có làm điều trái, mình cũng phải chê. Vua Thánh tổ là một ông vua chuyên chế, tất thế nào cũng có nhiều điều sai lầm và có nhiều điều tàn ác, nhưng xét cho kỹ, thì thật ngài cũng có lòng vì nước lắm. Trong, lo sửa sang mọi việc, làm thành ra nền nếp chỉnh tề, ngoài, đánh Tiêm dẹp Lào, làm cho nước không đến nỗi kém hèn.

Vậy cứ bình tình mà xét, thì dẫu ngài không được là ông anh quân nữa, thì cũng không phải là ông vua tầm thường ; cứ xem công-việc của ngài làm thì hiểu rõ.

2. VIỆC CHÍNH TRỊ TRONG NƯỚC. Vua Thánh tổ đã 30 tuổi mới lên ngôi vua, cho nên việc triều chính ngài đã am hiểu lắm. Việc gì ngài cũng muốn biết. Có khi xong buổi chầu rồi, ngài đòi một vài quan đại thần lên bàn mọi việc kinh lý và hỏi những sự tích đời xưa, những nhân-vật và phong tục ở các nước xa lạ. Ngài chăm xem xét mọi việc, có khi đêm thắp đèn xem chương, sớ, đến trống hai, trống ba mới thôi. Thường thường ngài nói với các quan rằng: Lòng người ai cũng muốn ở yên, mà không muốn sinh sự ra để thay đổi luôn, nhưng lúc trẻ mạnh mà không sửa sang mọi việc, thì rồi đến lúc già yếu, mỏi mệt còn làm gì được. Bởi vậy cho nên trẫm không dám lười biếng lúc nào[1].

Ở trong triều, thì ngài đặt thêm ra các tự 寺 và các viện 院. Bấy giờ có Nội các 内 閣 và Cơ mật viện 机 密 院 là quan trọng hơn cả.

3. NỘI CÁC. Đời vua Thế tổ đã đặt Thị thư viện 侍 書 院 làm chốn cơ yếu ở trong điện, để có điều gì thì vua hỏi han và làm các việc như biểu, sách, chế, cáo, chương, tấu, sắc, mệnh v. v. Đại khái cũng tự hồ phòng bí thư của vua vậy.

Năm Canh Thìn (1820) là năm Minh Mệnh nguyên niên, vua Thánh tổ cải làm Văn thư phòng; đến năm Minh Mệnh thứ mười (1829), đổi làm Nội các 内 閣, lấy quan tam tứ phẩm ở các bộ, viện, vào quản lĩnh mọi việc.

4. CƠ MẬT VIỆN. Năm Giáp Ngọ (1834) là năm Minh Mệnh thứ 15, nhân vì việc quân quốc cơ yếu là việc rất quan trọng, vua Thánh tổ mới theo như Khu mật viện nhà Tống và Quân cơ xứ nhà Thanh mà châm chước đặt ra Cơ mật viện 机 密 院, cho có trách nhiệm riêng. Các quan đại thần sung chức trong viện ấy thì dùng 4 viên, văn võ từ tam-phẩm trở lên, phụng chỉ kén dùng. Thuộc viên thì có Viên ngoại lang, Chủ sự, Tư vụ, Biên tu, đều kén ở trong các bộ viện ra sung bổ. Các quan đại thần ở Cơ mật viện có đặc chỉ cho đeo kim bài để phân biệt với các quan khác. Kim bài khởi đầu có từ đấy.

5. TÔN NHÂN PHỦ. Năm Bính Thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, vua Thánh tổ đặt ra Tôn nhân phủ 尊 人 府 và đặt quan chức để coi mọi việc ở trong họ nhà vua.

Nhà vua thờ tiên tổ có 7 miếu: những miếu phía tả gọi là chiêu 昭, những miếu phía hữu gọi là mục 穆. Con cháu các dòng chiêu hay là mục phải phân biệt chi nào ra chi ấy.

Đặt tôn nhân lệnh một người, tả hữu tôn chính hai người, tả hữu tôn nhân hai người, để coi việc hoàng tộc và việc phân biệt tự hàng chiêu hàng mục, ghi chép hàng lượt người thân người sơ, việc nuôi nấng và cấp tước lộc cho mọi người trong hoàng tộc ; lại đặt ra hữu tôn khanh hai người, tả hữu tá lý hai người, để coi thứ trật mọi người tôn thất và việc cấp dưỡng cho kẻ cô ấu, giúp đỡ những việc tang hôn v.v.

6. QUAN CHẾ. Vua Thánh tổ lại đặt các phẩm cấp Quan chế, từ nhất phẩm đến cửu phẩm, mỗi phẩm chia ra làm chánh và tòng hai bậc.

CHÁNH NHẤT PHẨM :
Văn : Cần chính điện đại học sĩ 勤 政 殿 大 學 士, Văn minh điện đại học sĩ 文 明 殿 大 學 士, Võ- hiển điện đại học sĩ 武 顯 殿 大 學 士, Đông các đại học sĩ 東 閣 大 學 士.
Võ: Ngũ quân Đô thống phủ đô thống chưởng-phủ sự 五 軍 都 統 府 都 統 掌 府 事.

TÒNG NHẤT PHẨM :
Văn : Hiệp biện đại học sĩ 協 辦 大 學 士.
Võ : Ngũ quân Đô thống phủ đô thống 五 軍 都 統 府 都 統.

CHÁNH NHỊ PHẨM:
Văn : Thượng thư, Tổng đốc, Tả hữu đô ngự sử.
Võ : Thống chế, Đề đốc.

TÒNG NHỊ PHẨM :
Văn : Tham tri, Tuần phủ, Tả hữu phó đô ngự sử.
Võ : Chưởng vệ, Khinh xa đô úy, Đô chỉ huy sứ, Phó Đề đốc.

CHÁNH TAM PHẨM :
Văn : Chưởng viện học sĩ, Thị lang, Đại lý tự khanh, Thái thường tự khanh, Bố chính sứ, Trực học sứ, Thông chính sứ, Thiêm sự, Phủ doãn.
Võ : Nhất-đẳng thị vệ, Chỉ huy sứ, Thân cấm binh vệ úy, Lãnh binh.

TÒNG TAM PHẨM :
Văn : Quang lộc tự khanh, Thái bộc tự khanh, Thông chính phó sứ.
Võ : Binh mã sứ, Tinh binh vệ úy, Thâm cấm binh phó vệ úy, Phó lãnh binh, Kiêu kỵ đô úy, Phò mã đô úy.

CHÁNH TỨ PHẨM :
Văn : Hồng lô tự khanh, Đại lý tự thiếu khanh, Thái thường tự thiếu khanh, Tế tửu, Lang trung, Thị độc học sĩ, Thiếu thiêm sự, Thái y viện sứ, Tào chính sứ, Phủ thừa, Án sát sứ.
Võ : Quản cơ, Nhị đẳng thị vệ, Binh mã phó sứ, Tinh binh phó vệ úy, Thành thủ úy.

TÒNG TỨ PHẨM :
Văn : Quang lộc tự thiếu khanh, Thái bộc tự thiếu khanh chưởng ấn, Cấp sự trung, Thị giảng học sĩ, Kinh kỳ đạo ngự sử, Tư nghiệp, Từ tế sứ, Quản đạo.
Võ : Phó quản cơ, Tuyên úy sứ, Kị đô úy.

CHÁNH NGŨ PHẨM :
Văn : Hồng lô tự thiếu khanh, Giám sát ngự sử, Hàn lâm viện thị độc, Viên ngoại lang, Trưởng sử, Từ tế phó sứ, Ngự y, Giám chánh, Tào chánh phó sứ, Đốc học, Phó quản đạo.
Võ : Tam đẳng thị vệ, Thân cấm binh chánh đội trưởng, Phòng thủ úy.

TÒNG NGŨ PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện thị giảng, Hàn lâm viện thừa chỉ, Miếu lang, Giám phó, phó trưởng sử, Phó Ngự y, Tri phủ.
Võ : Tinh binh chánh đội, Tứ đẳng thị vệ, Thân cấm binh chánh đội trưởng suất đội, Tuyên phó sứ, Phi kị úy.

CHÁNH LỤC PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện trước tác, Chủ sự, Đồng Tri phủ, Kinh huyện, Tri huyện, Y tả viện phán, Ngũ quan chánh.
Võ : Ngũ đẳng thị vệ, Cẩm y hiệu úy, Tinh binh chánh đội trưởng suất đội, Thổ binh chánh đội, Trợ quốc lang.

TÒNG LỤC PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện tu soạn, Tri huyện, Tri châu, Miếu thừa, Học chánh, Thông phán, Thổ Tri phủ, Y hữu viện phán.
Võ : Thân cấm binh chánh đội trưởng, Ân kị úy, Thổ binh chánh đội trưởng suất đội.

CHÁNH THẤT PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện biên tu, Tư vụ, Lục sự, Giám thừa, Giám linh đài lang, Giáo thụ, Kinh lịch.
Võ : Thân cấm binh chánh đội trưởng, Nội tạo tư chánh tượng, Tinh binh chánh đội trưởng.

TÒNG THẤT PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện kiểm thảo, Y chánh, Tinh linh đài lang, thổ Tri huyện,Tri châu.
Võ : Tinh binh đội trưởng, Phụng ân úy, Dịch thừa, Tòng thất phẩm thiên hộ, Nội tạo phó tư tượng.

CHÁNH BÁT PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện điển tịch, Huấn đạo, Chánh bát phẩm thơ lại.
Võ : Chánh bát phẩm đội trưởng, Chánh bát phẩm bá hộ, Dịch mục, Chánh bát phẩm chánh tư tượng.

TÒNG BÁT PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện điển bạ, Y phó, Tòng bát phẩm thơ lại.
Võ : Tòng bát phẩm đội trưởng, Tòng bát phẩm bá hộ, Thừa ân úy, Tòng bát phẩm phó tư tượng.

CHÁNH CỬU PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện cung-phụng, Chánh cửu phẩm thơ lại, Thái y Y chánh, Tự thừa, Phủ lại mục.
Võ : Chánh cửu phẩm đội trưởng, Phủ lệ mục, Chánh cửu phẩm bá hộ, Chánh cửu phẩm tượng mục.

TÒNG CỬU PHẨM :
Văn : Hàn lâm viện đãi chiếu, Tòng cửu phẩm thơ lại, Tỉnh y sinh, Huyện lại mục, Chánh tổng.
Võ : Tòng cửu phẩm đội trưởng, Tòng cửu phẩm bá hộ, Huyện lệ mục, Tòng cửu phẩm tượng mục.

7. ĐẶT TỔNG ĐỐC, TUẦN-PHỦ Ở CÁC TỈNH. Nguyên trước nước Nam ta chia ra làm từng trấn, có quan Trấn thủ, hay là quan Lưu trấn để coi việc trong trấn. Từ đời Gia Long trở đi, ở Bắc Thành và Gia Định thành đặt quan Tổng trấn và quan Hiệp trấn, để coi việc quân và việc dân trong cả toàn xứ.
Đến năm Tân Mão (1831) là năm Minh Mệnh thứ 12, vua Thánh tổ mới theo lối nhà Thanh, đổi trấn làm tỉnh và đặt chức Tổng đốc 總 督, Tuần phủ 巡 撫, Bố chính sứ 布 政 使, Án sát sứ và Lĩnh binh 領 兵.

Tổng đốc thì coi việc quân, việc dân, khảo hạch quan lại, sửa sang bờ cõi ở trong hạt ; Tuần phủ thì coi việc chính trị, giáo dục và giữ gìn phong tục; Bố chính sứ thì coi việc thuế-má, đinh điền, lính-tráng và triều đình có ân trạch hay là cấm lệnh điều gì, thì phải tuyên cho mọi nơi biết; án-sát sứ thì coi việc hình luật và kiêm cả việc trạm dịch bưu chính ; lĩnh binh thì chuyên coi binh lính.

Từ Tuần phủ trở xuống đều phải theo lệnh quan Tổng đốc. Thường thì tỉnh nào lớn, có lắm việc quan trọng mới đặt Tổng đốc để quản trị cả hai ba tỉnh. Còn những tỉnh nhỏ thì chỉ đặt Tuần phủ là quan đầu tỉnh[2].

8. LƯƠNG-BỔNG CỦA CÁC QUAN VIÊN. Năm Kỷ Hợi (1839) là năm Minh Mệnh thứ 20, vua Thánh tổ định Lương bổng đồng niên và tiền Xuân phục của các quan viên.

Chánh nhất phẩm : tiền 400 quan, gạo 300 phương, tiền Xuân phục 70 quan.
Tòng nhất phẩm : tiền 300 quan, gạo 250 phương, tiền Xuân phục 60 quan.
Chánh nhị phẩm : tiền 250 quan, gạo 200 phương, tiền Xuân phục 50 quan.
Tòng nhị phẩm : tiền 180 quan, gạo 150 phương, tiền Xuân phục 30 quan.
Chánh tam phẩm : tiền 150 quan, gạo 120 phương, tiền Xuân phục 20 quan.
Tòng tam phẩm : tiền 120 quan, gạo 90 phương, tiền Xuân phục 16 quan.
Chánh tứ phẩm : tiền 80 quan, gạo 60 phương, tiền Xuân phục 14 quan.
Tòng tứ phẩm : tiền 60 quan, gạo 50 phương, tiền Xuân phục 10 quan.
Chánh ngũ phẩm : tiền 40 quan, gạo 43 phương, tiền Xuân phục 9 quan.
Tòng ngũ phẩm : tiền 35 quan, gạo 30 phương, tiền Xuân phục 8 quan.
Chánh lục phẩm : tiền 30 quan, gạo 25 phương, tiền Xuân phục 7 quan.
Tòng lục phẩm : tiền 25 quan, gạo 22 phương, tiền Xuân phục 6 quan.
Chánh thất phẩm : tiền 25 quan, gạo 20 phương, tiền Xuân phục 5 quan.
Tòng thất phẩm : tiền 22 quan, gạo 20 phương, tiền Xuân phục 5 quan.
Chánh bát phẩm : tiền 20 quan, gạo 18 phương, tiền Xuân phục 5 quan.
Tòng bát phẩm : tiền 20 quan, gạo 18 phương, tiền Xuân phục 4 quan.
Chánh cửu phẩm : tiền 18 quan, gạo 16 phương, tiền Xuân phục 4 quan.
Tòng cửu phẩm : tiền 18 quan, gạo 16 phương, tiền Xuân phục 4 quan.
Lại-dịch binh tượng : mỗi tháng tiền một quan, gạo một phương.
Hậu bổ : mỗi tháng tiền 2 quan, gạo 2 phương.

Từ nhất phẩm đến tam phẩm, mỗi năm hai kỳ trình giấy lĩnh bỗng ; tự tứ phẩm đến thất phẩm, mỗi năm 4 lần, đến tháng cuối mùa xuân, hạ, thu, đông, trình giấy lĩnh bỗng ; tự bát cửu phẩm trở xuống, thì cứ mỗi tháng đến lĩnh một kỳ.

Tiền Lương bổng của các quan viên lúc bấy giờ mà so sánh với bây giờ, thì thật là ít-ỏi quá. Nhưng mà chắc là sự ăn tiêu thủa trước rẻ rúng không hết bao nhiêu. Nhà vua lại sợ những phủ huyện thiếu thốn mà nhũng lạm của dân, cho nên mỗi năm lại phát thêm tiền dưỡng liêm.

9. TIỀN DƯỠNG LIÊM. Tri phủ : tối yếu khuyết cho 50 quan, yếu khuyết 40 quan, khuyết 30 quan, giản khuyết 25 quan.
Đồng Tri phủ : tối yếu khuyết cho 50 quan, yếu khuyết 40 quan, khuyết 30 quan, giản-khuyết 25 quan.
Tri huyện, Tri châu : tối yếu khuyết cho 40 quan, yếu khuyết 30 quan, trung khuyết 25 quan, giản khuyết 20 quan.

10. SỰ HỌC HÀNH THI CỬ. Việc trị nước cần phải có văn học, cho nên từ đời vua Thế tổ cũng đã lưu ý về việc mở-mang sự học hành. Đến đời vua Thánh tổ thì ngài lại trọng sự văn học lắm, ngài thường nói với các quan rằng : Đạo trị nước thì trước hết cần phải gây lấy nhân-tài. Bởi vậy ngài có lòng yêu dùng những người có văn học, cho các hương-cống vào làm hành tẩu ở trong lục bộ, để học tập việc chính trị. Mở Quốc tử giám 國 子 監 cho các Giám sinh được Lương bổng ở ăn học.

Đời vua Thế tổ thì chỉ có thi Hương mà thôi, đến năm Nhâm Ngọ (1822) là năm Minh Mệnh thứ 3, mới mở khoa thi Hội, thi Đình để lấy Tiến sĩ, đến năm Minh Mệnh thứ 10 (1829) nhà vua lại cho những người trúng cách, nhưng không cập phân, được đỗ Phó bảng. Phó bảng khởi đầu có từ đấy.

Nguyên trước cứ 6 năm một khoa thi, nay đổi lại làm 3 năm một khoa, cứ năm Tí, Ngọ, Mão, Dậu, thi Hương ; năm Thìn, Tuất, Sửu, Mùi, thi Hội, thi Đình.

Phép thi thì vẫn theo như đời Gia Long, nghĩa là kỳ đệ nhất: kinh nghĩa; kỳ đệ nhị: tứ lục; kỳ đệ tam: thi phú; kỳ đệ tứ: văn sách. Trước ai đỗ Tam trường, gọi là Sinh đồ, ai đỗ tứ trường gọi là Hương cống, nay đổi Sinh đồ là Tú tài 秀 才, Hương cống là Cử nhân 舉 人.

Vua Thánh tổ là ông vua thông minh, ngài vẫn biết sự học của nước ta sai lầm, những sĩ-phu trong nước chỉ học theo lối cử nghiệp, nghĩa là cốt học lấy thi đỗ, chứ không mấy người có thực học. Thường ngài nói chuyện với các quan rằng : «Lâu nay khoa-cử làm cho người ta sai lầm. Trẫm nghĩ văn-chương vốn không có qui củ nhất-định, mà nay những văn cử-nghiệp chỉ câu-nệ cái hủ-sáo, khoe-khoang lẫn với nhau, biệt-lập mỗi nhà một lối, nhân-phẩm cao hay thấp do tự đó, khoa tràng lấy hay bỏ cũng do tự đó. Học như thế thì trách nào mà nhân-tài chẳng mỗi ngày một kém đi. Song tập tục đã quen rồi, khó đổi ngay được, về sau nên dần dần đổi lại ». Vua Thánh tổ thật là biết rõ cái tật của những người đi học ở trong nước ta, nhưng chỉ vì thói quen lâu ngày khó bỏ. Vả lại dẫu có muốn đổi, thì dễ thường cũng không biết đổi ra thế nào cho hay hơn được, cho nên sự học của mình vẫn nguyên như cũ.

11. SÁCH VỞ. Vua Thánh tổ mới lên ngôi, đã lo việc làm sách vở ; ngài đặt ra Quốc-sử-quán 國 史 館 để góp nhặt những chuyện làm quốc-sử. Ngài lại lưu-ý về việc tưởng-lệ cho những người làm ra sách vở. Bởi vậy, ngài xuống chiếu : hễ ai tìm được sách cũ, hay làm ra sách mới, thì được ban thưởng. Tự đó ông Trịnh Hoài Đức 鄭 懷 德 dâng sách : Gia Định thông chí 嘉 定 通 志 và sách Minh bột di hoán văn thảo 明 渤 遺 渙 文 草 ; ông Hoàng công Tài 黄 公 才 dâng một bản Bản triều ngọc phả 本 朝 玉 譜, 2 bản Kỷ sự 紀 事; ông Cung Văn Hi 龔 文 曦 người ở Quảng-đức dâng 7 quyển Khai quốc công nghiệp diễn chí 開 國 功 業 演 志 ; ông Nguyễn Đình Chính 阮 廷 正 người Thanh Hóa dâng 34 quyển Minh lương khải cáo lục 明 良 啟 告 錄 ; ông Vũ Văn Tiêu 武 文 鑣, người Quảng nghĩa, dâng một quyển Cố sự biên lục 故 事 編 錄.

Vua Thánh tổ lại sai quan soạn xong bộ Liệt thánh thực lục tiền biên 列 聖 實 錄 前 編, bộ Khâm định tiễu bình lưỡng kỳ phỉ khấu phương lược 欽 定 勦 平 兩 圻 匪 寇 方 略, còn sách của ngài soạn ra có hai bộ là Ngự chế tiễu bình Nam kỳ tặc khấu thi tập 御 製 勦 平 南 圻 賊 寇 詩 集 và Ngự chế thi tập 御 製 詩 集.
12. VIỆC SỬA PHONG TỤC. Mấy năm về cuối đời vua Thánh tổ trong nước lắm giặc giã, phong tục thành ra kiêu bạc, dân sự lắm người cờ bạc rượu chè và hay mê hoặc những tà giáo. Nhà vua lấy sự ấy làm lo, bèn soạn ra 10 điều huấn dụ, ban ra mọi nơi, để dạy bảo ngu dân.

1. Đôn nhân-luân 惇 人 倫 : trọng tam cương ngũ thường.
2. Chính tâm thuật 正 心 術 : làm việc gì cũng cốt phải giữ bụng dạ cho chính-đính trong-sạch.
3. Vụ bản nghiệp 務 本 業 : giữ bổn phận chăm nghề-nghiệp của mình.
4. Thượng tiết kiệm 尚 節 儉 : chuộng đường tiết kiệm.
5. Hậu phong tục 厚 風 俗 : giữ phong tục cho thuần-hậu.
6. Huấn tử đệ 訓 子 弟 : phải dạy-bảo con em.
7. Sùng chính học 崇 正 學 : chuộng học đạo chính.
8. Giới dâm thắc 戒 淫 慝 : răn giữ những điều gian tà dâm-dục.
9. Thận pháp thủ 慎 法 守 : cẩn-thận mà giữ pháp luật.
10. Quảng thiện hạnh 廣 善 行 : rộng sự làm lành.

Năm Bính Thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, có quan Giám sát ngự sử là Bùi Mậu Tiên 裴 茂 先 dâng sớ tâu rằng : «Các làng ở ngoài Bắc Thành nhiều kẻ hào-cường trái phép, mà dân thì biếng-nhác chỉ cờ bạc rượu chè ; việc tế-lễ quỉ-thần thì hay dùng cách xa-xỉ, việc táng-tế thì chuộng đường xa-hoa, thậm chí có kẻ bán sạch cửa-nhà cơ nghiệp để đền nợ miệng, thực là trái với nghĩa tương bảo tương lân ».

Vua Thánh tổ bèn xuống chiếu trách-cứ các quan địa-phương phải đem những điều huấn dụ đã ban ra trước mà khuyên-bảo dân sự, và phải chuyển sức cho tổng lý : hễ thấy ai biếng nhác rong chơi cờ bạc rượu chè, thì phải cấm chỉ đi. Những kẻ hào cường trong làng mà ỷ thế hống-hách điêu-toa kiện-tụng, chống cưỡng với quan trên, dậm dọa kẻ bình-dân, thì phải theo phép mà trừng trị. Còn những lệ thờ thần và lễ tang tế thì Lễ bộ đã định ra phép tắc, hễ ai không tuân theo thì phải tội.

13. NHÀ DƯỠNG TẾ. Không những là vua Thánh tổ chỉ lo việc dạy dân mà thôi, ngài lại thương đến những kẻ nghèo khổ, vậy nên ngài truyền cho các quan ở các trấn ngoài Bắc Thành được quyền lấy tiền kho mà lập một sở dưỡng tế : hễ những kẻ quan quả, cô độc, và kẻ tàn tật không có nơi nương nhờ, phải đến ở đó, thì mỗi ngày cấp cho mỗi tên 20 đồng tiền và nửa bát quan đồng gạo.

14. VIỆC ĐINH ĐIỀN VÀ THUẾ MÁ. Thuế đinh và thuế điền thì đại khái cũng theo như đời vua Thế tổ đã định. Chỉ có năm Bính Thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, đất Nam kỳ đạc điền xong, tính ra được hơn 630.075 mẫu và định lại các thứ thuế điền thổ ở miền ấy. Còn như số dân đinh và điền-thổ trong nước, thì cứ theo sổ bộ tổng cộng lại được 970.516 suất đinh và 4.063.892 mẫu ruộng và đất.

Những dân Tàu sang thành lập hương-ấp ở nước Nam ta gọi là Minh Hương 明 鄉, thì có lệnh mỗi người đồng niên phải nộp hai lạng bạc và được trừ giao dịch. Những người lão hạng và tàn tật thì phải chịu một nửa.

Còn những người nhà Thanh sang buôn-bán ở nước Nam, phàm người nào mà có vật lực thì đồng niên phải đóng 6 quan năm tiền; ai không có vật lực thì phải nộp một nửa, hạn cho 3 năm, thì chiếu lệ thu cả thuế.

Nhà vua lại đặt lệ đánh thuế muối. Cứ mỗi ruộng muối đồng niên phải nộp bằng muối từ 6 phương cho đến 10 phương.

Mỗi phương nộp bằng tiền thì phải từ 3 tiền cho đến 4 tiền 30 đồng.
Còn các thứ thuế mỏ, thuế sản-vật v.v. thì đại-khái cũng theo lệ đời vua Thế tổ đã định, chứ không thay đổi mấy tí.

15. VIỆC VÕ-BỊ. Khi vua Thánh tổ lên nối nghiệp làm vua, thì trong nước đã được yên-trị, nhưng ngài vẫn biết việc trị nước cần phải có võ bị, cho nên thường thường ngài vẫn có dụ truyền bảo các quan phải luyện tập Binh mã để phòng khi hữu sự.

Ở những nơi hiểm-yếu thì lập đồn-ải, ở các cửa bể và các đảo thì lập pháo đài. Và lại làm tàu đồng, tập Thủy quân để phòng giữ mặt bể.

Binh chế thì có Bộ binh, Thủy binh, tượng-binh, kỵ binh và pháo-thủ binh.
Bộ binh thì có Kinh binh 京 兵 và cơ-binh 奇 兵. Kinh binh chia ra làm doanh, vệ, đội, hoặc để đóng giữ ở Kinh-thành, hoặc sai đi đóng giữ các tỉnh. Mỗi doanh có 5 vệ, mỗi vệ có 10 đội, mỗi đội có 50 người, có suất đội và đội trưởng cai quản.

Những binh khí của mỗi vệ, thì có hai khẩu súng thần công, 200 khẩu điểu thương và 21 ngọn cờ.

Cơ-binh là lính riêng của từng tỉnh, cũng chia ra làm cơ, làm đội. Cơ thì có quản cơ, mà đội thì có suất đội cai quản.

Tượng-quân chia ra thành đội, mỗi đội là 40 con voi. Số voi ở Kinh-thành 150 con, ở Bắc Thành 110 con, ở Gia Định thành 75 con, ở Quảng Nam 35 con, ở Bình Định 30 con, ở Nghệ An 21 con, ở Quảng-bình, Quảng nghĩa, Thanh Hóa mỗi nơi 15 con, Quảng Trị, Phú Yên, Bình Thuận, Ninh Bình mỗi nơi 7 con.

Thủy quân có 15 vệ, chia ra làm 3 doanh, mỗi doanh có quan chưởng-vệ quản lĩnh, và có quan đô thống coi cả 3 doanh.

Vua Thánh tổ vẫn biết rằng nước ta ở dọc bờ bể, Thủy binh là việc rất yếu trọng cho sự phòng bị. Thường ngài bắt quan đem binh thuyền ra để luyện tập.

Đại khái việc binh cơ, ngài không bỏ trễ chút nào. Ngài lập toán giáo dưỡng binh, để cho con các quan võ, từ suất đội trở lên ai muốn tình nguyện vào học, thì cho Lương bổng, và cử quan đại thần ra dạy võ nghệ.

Còn như khi nào có quân lính đi đâu, thì nhà vua đặt lệ sai mấy người y sinh đi theo để điều hộ.

Tuy nhà vua muốn lưu ý về việc binh lính, nhưng người mình lúc bấy giờ ai cũng trọng văn khinh võ, bình nhật không có ai lo gì đến việc quân lính khí giới. Hễ có lâm sự thì mới rối lên. Dẫu rằng nhà vua nay có chỉ dụ ra tập binh, mai có chỉ dụ ra tập trận mặc lòng, các quan chỉ làm cho xong việc, rồi lại bỏ mặc bọn quản đội làm thế nào thì làm. Thành ra quân số ở trong sổ sách thì nhiều, mà thế lực thì vẫn không đủ: ấy là về đời vua Thánh tổ mà còn thế, huống chi đến những đời sau, lại còn suy nhược hơn nữa.


1. Minh Mệnh chính yếu, quyển Cần chính.
2. Đời vua Thế tổ nước Nam ta có 27 trấn, đến đời vua Thánh tổ đặt thêm 4 tỉnh nữa là Hưng Yên, Ninh Bình, Hà Tĩnh và An Giang, cả thảy thành ra 31 tỉnh.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyFri Sep 07, 2012 4:55 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG III

THÁNH TỔ (1820 - 1840)
(tiếp theo)
1. Sự giặc giã
2. Giặc ở Bắc kỳ
3. Phan Bá Vành
4. Lê Duy Lương
5. Nông Văn Vân
6. Giặc ở Nam kỳ
7. Án Lê Văn Duyệt và Lê Chất
8. Giặc Tiêm La
9. Việc Ai Lao
10. Việc Chân Lạp
11. Việc giao thiệp với những nước ngoại dương
12. Sự cấm đạo
13. Vua Thánh tổ mất


1. SỰ GIẶC GIÃ. Vua Thánh tổ thật là hết lòng lo việc chính trị, điều gì ngài cũng xem-xét đến, việc gì ngài cũng sửa sang lại, có ý muốn cho nước thịnh dân giàu, nhưng phải mấy năm về sau, trong nước có lắm giặc giã, quan quân phải chinh nam phạt bắc, phải đánh Tiêm, dẹp Lào, thành ra dân-sự không được yên nghiệp mà làm ăm.

Xét sự giặc giã về đời vua Thánh tổ là do ở ba lẽ cốt yếu :

Một là khi nhà Nguyễn thất thế ở Nam, quân họ Trịnh thua ở Bắc, nhà Nguyễn Tây Sơn còn phải lo việc trong nước, lúc bấy giờ nước Tiêm La nhân lấy dịp ấy mà giữ quyền bảo hộ nước Chân Lạp và hiếp chế các nước ở đất Lào. Đến khi vua Thế tổ nhất thống nam bắc, thanh thế lừng lẫy, nước Chân Lạp lại xin về thần phục nước Nam, và các nước Ai Lao, Vạn Tượng, đều sang triều cống nhà Nguyễn. Từ đó nước Tiêm La đối với nước Nam, bề ngoài tuy không ra mặt cừu địch, nhưng bề trong chỉ tìm cách mà sinh sự để cướp lại cái quyền bảo hộ ở Chân Lạp và ở các nước Lào. Bởi vậy cho nên về phía tây và phía nam bao giờ cũng có giặc Tiêm và giặc Lào quấy nhiễu mãi.

Hai là ở Bắc kỳ tuy đã là thống thuộc về nhà Nguyễn rồi, nhưng còn có người mong nhớ nhà Lê, thỉnh thoảng lại có nơi nổi lên, hoặc muốn khôi phục cho nhà Lê, hoặc để chống cự với quan nhà Nguyễn, bởi thế cho nên ở đất Bắc cứ phải loạn lạc luôn.

Ba là quan lại cứ hay nhũng-nhiễu, làm cho lòng người không được thỏa thuận, và trong đám quan-trường thường hay có thói bới-móc nhau để tâng công tâng cán. Nhà vua lại có tính hẹp hòi, không bao dong cho những kẻ công-thần, hay tìm chuyện làm uất ức mọi người, mà ở với thần dân thì nghiêm khắc quá, cho nên mới thành ra nhiều sự rối loạn.

Bởi những lẽ ấy, cho nên ở ngoài thì có giặc Tiêm đánh phá, ở trong thì có ngụy Khôi dấy loạn ở phía nam. Lê Duy Lương và Nông Văn Vân dấy binh ở phía bắc. Lúc bấy giờ cũng nhờ có tôi hiền tướng giỏi như Trương Minh Giảng 張 明 講, Tạ Quang Cự 謝 光 巨, Lê Văn Đức 黎 文 德, Nguyễn Công Trứ 阮 公 著 v. v. đều ra công đánh dẹp, cho nên không những là giặc trong nước dẹp yên được, mà lại thêm được bờ cõi rộng rãi hơn cả những đời trước.

2. GIẶC Ở BẮC KỲ. Sự giặc giã ở đất Bắc thì từ năm Minh Mệnh thứ hai (1822) trở đi, thỉnh thoảng ở các trấn vẫn có những giặc cỏ quấy nhiễu ở các châu huyện. Còn những giặc có thanh-thế to mà quan quân phải đánh-dẹp khó nhọc, thì có Phan Bá Vành 潘 伯 鑅 khởi ở Nam Định, Lê Duy Lương 黎 維 良 khởi ở Ninh Bình và Nông Văn Vân 農 文 雲 khởi ở Tuyên Quang.

3. PHAN BÁ VÀNH. Năm Minh Mệnh thứ 7 (1826), ở Nam Định có Võ Đức Cát 武 德 葛 cùng với Phan Bá Vành 潘 伯 鑅 và Nguyễn Hạnh khởi binh đánh phủ Trà Lý và Lân Hải, giết quan thủ ngự là Đặng Đình Miễn 鄧 廷 勉 và Nguyễn Trung Diễn 阮 忠 演. Quan trấn thủ ở Nam Định là Lê Mậu Cúc 黎 茂 菊 đem quân xuống đánh, cũng bị giặc giết mất. Quan quân ở các trấn phải về tiễu trừ, bắt được tên Võ Đức Cát. Còn tên Vành và dư đảng thì chạy tan cả. Nhưng đến tháng chạp năm ấy, Phan Bá Vành và Nguyễn Hạnh lại thông với đảng giặc Khánh đi cướp ở ngoài bể, rồi lại đem quân về đánh phá ở huyện Tiên Minh và huyện Nghi Dương ở Hải Dương.

Nhà vua thấy thế giặc to lắm, bèn sai quan Tham biện Thanh Hóa là Nguyễn Công Trứ 阮 公 著, quan Tham biện Nghệ An là Nguyễn Đức Nhuận 阮 德 潤 đem binh thuyền ở Thanh, Nghệ ra cùng với quan Hiệp trấn Bắc Thành là Nguyễn Hữu Thận 阮 有 慎 đi đánh giặc.

Tháng giêng năm Đinh Hợi (1827) là năm Minh Mệnh thứ 8, Vành lại về đánh lấy phủ Thiên Trường và phủ Kiến-xương, sau lại về vây quan quân ở chợ Quán. Phạm Văn Lý và Nguyễn Công Trứ đem quân đến đánh giải vây, Vành thua chạy về giữ Trà Lũ. Quan quân vây đánh, bắt được Vành và cả đảng hơn 765 người.

4. LÊ DUY LƯƠNG. Khi dẹp xong giặc Vành thì trong xứ yên được một độ, nhưng còn có dòng-dõi nhà Lê muốn khôi phục nghiệp cũ, bởi vậy đến tháng ba năm Quí Tị (1833) là năm Minh Mệnh thứ 14, ở Ninh Bình có Lê Duy Lương 黎 維 良, là con cháu nhà Lê nổi lên, xưng là Đại Lê Hoàng tôn 大 黎 皇 孫, cùng với bọn thổ ti là Quách Tất Công 郭 必 功, Quách Tất Tế 郭 必 濟, Đinh Thế Đức 丁 世 德, Đinh Công Trịnh 丁 功 鄭, đem binh đi đánh phá các phủ huyện và chiếm giữ được 3 châu huyện là Lạc Thổ, Phụng Hóa và Yên Hóa. Lê Duy Lương lại sai quân đến vây đánh thành Hưng Hóa nguy cấp lắm.

Vua Thánh tổ sai quan Tổng đốc Nghệ Tĩnh là Tạ Quang Cự 謝 光 巨 đem quân ra Ninh Bình cùng với Tổng đốc Thanh Hóa là Nguyễn Văn Trọng 阮 文 仲 đi đánh Lê Duy Lương.

Lê Duy Lương ở Ninh Bình thế cô lắm, chống không nổi mấy đạo quan quân, chỉ đương được vài ba tháng thì bị bắt, đóng cũi giải về Kinh trị tội. Còn bọn Quách Tất Công, Quách Tất Tế thì chẳng được bao lâu mà tan.

Vì có chuyện Lê Duy Lương dấy binh, cho nên nhà vua truyền bắt dòng-dõi nhà Lê đem đày vào ở Quảng Nam, Quảng Nghĩa, Bình Định, cứ chia cho 15 người ở một huyện và phát cho 10 quan tiền và 2 mẫu ruộng để làm ăn.

5. NÔNG VĂN VÂN. Ở Bắc còn đang dẹp loạn Lê Duy Lương chưa xong, thì ở Nam Lê Văn Khôi 黎 文 儴 làm phản, chiếm giữ thành Gia Định. Nguyên tên Khôi là người Bắc, có họ hàng bà con mạn Tuyên Quang, Cao Bằng, bởi vậy nhà vua sai quan tìm bắt anh em của tên Khôi đem về Kinh làm tội. Bấy giờ ở Tuyên Quang có người anh vợ tên Khôi là Nông Văn Vân 農 文 雲 bị quan bắt bớ, bèn nổi lên đánh phá trong hạt Tuyên Quang, Thái Nguyên, Cao Bằng và Lạng Sơn. Giặc Nông khởi từ tháng 7 năm Quí Tị (1833) cho đến tháng 3 năm Ất Mùi (1835) dai dẳng trong non hai năm trời, làm cho quan quân thật là vất vả.

Nông Văn Vân làm Tri châu châu Bảo Lạc. Nhân thấy quan quân tìm bắt họ hàng Lê Văn Khôi, bèn nổi lên tự xưng là Tiết chế thượng tướng quân 節 制 上 將 軍, và bắt viên tỉnh phái thích chữ vào mặt rằng : “Quan tỉnh hay ăn tiền của dân”, rồi đuổi về.

Nông Văn Vân chia quân ra đánh phá các tỉnh, quan sở-tại chống không nổi, phải xin quân cứu viện. Vua Thánh tổ được tin ấy, bèn sai Sơn-Hưng-Tuyên Tổng đốc là Lê Văn Đức 黎 文 德 làm Tam tuyên Tổng đốc quân vụ,và sai Hải-An thự Tổng đốc là Nguyễn Công Trứ 阮 公 著 làm Tham tán, đem quân hội với Ninh Thái Tổng đốc là Nguyễn Đình Phổ 阮 廷 普 đi tiễu trừ giặc Nông.

Quân giặc vây đánh Cao Bằng và Lạng Sơn ngặt quá, nhà vua lại sai An Tĩnh Tổng đốc là Tạ Quang Cự 謝 光 巨 làm tổng thống đại thần, lên đánh ở mạn Cao Bằng và Lạng Sơn.

Nông Văn Vân nhận được chỗ mường-mán lắm núi nhiều rừng, bèn chia quân đi tản ra mọi nơi, tìm chỗ hiểm yếu mà ẩn nấp, hễ có quan quân đến, đánh được thì tiến, không đánh được thì lui, cứ ra vào bất trắc, lui tới không nhất định. Quan quân đi đánh thật là khó nhọc và lại hao binh tổn tướng rất nhiều.

Tháng chạp năm Quí Tị (1833) đạo quân của Tạ Quang Cự giải được vây tỉnh Lạng Sơn và lấy lại được thành Cao Bằng. Đạo quân của Lê Văn Đức và Nguyễn Công Trứ vào đến Vân Trung 雲 中 (tức là Bảo Lạc) là chỗ sào huyệt của giặc. Nông Văn Vân phải chạy trốn sang Tàu.

Nhưng mà khi quan quân rút về, thì Nông Văn Vân lại về rủ đảng đánh phá như cũ. Nhà vua lại sai các đạo quân tiến lên phòng giữ các tỉnh mạn ngược.

Đến tháng 9 năm Giáp Ngọ (1834) Lê Văn Đức và Phạm Văn Điển đi từ Sơn Tây lên Tuyên Quang ; Tạ Quang Cự, Nguyễn Tiến Lâm, và Hồ Hữu đi từ Cao Bằng; Nguyễn Đình Phổ và Nguyễn Công Trứ đi từ Thái Nguyên, ba mặt quân cùng tiến lên hội tiễu. Quan quân đi đường sá khó khăn, lương thực vận-tải không tiện, nhưng mà quân sĩ đều cố hết sức, đi đến đâu quân giặc tan đến đấy. Tháng chạp năm ấy, cả ba đạo cùng đến hội ở Vân-trung, rồi sai người đưa thư sang nói với quan nhà Thanh phòng giữ, đừng cho quân giặc chạy sang bên ấy. Quả nhiên Nông Văn Vân lại chạy sang Tàu, bị quân Tàu đuổi bắt, lại phải trở về Tuyên Quang.

Tháng 3 năm Ất Mùi (1835), Phạm Văn Điển được tin biết chỗ tên Văn Vân ở, liền đem quân đi đuổi. Văn Vân chạy ẩn vào trong rừng, Phạm Văn Điển bèn vây 4 mặt, rồi phóng hỏa đốt rừng. Văn Vân bị chết cháy. Quan quân chém lấy đầu đem về Kinh báo tiệp.

6. GIẶC Ở NAM KỲ. Đất Nam kỳ là đất của nhà Nguyễn khai sáng ra, và cũng bởi đấy mà vua Thế tổ lập nên cơ nghiệp bản triều bây giờ, thế mà lại có sự phản nghịch là tại làm sao? Có phần là tại vua Thánh tổ không dong thứ cho những kẻ cựu thần, có phần là tại những người gian nịnh, muốn chiều ý vua để lấy công, làm ức hiếp người ta, cho nên mới thành ra sự loạn lớn ấy.

Nguyên mấy năm trước, Lê Văn Duyệt làm Tổng-trấn 總 鎮 ở Gia Định thành, có uy quyền lắm, mà lòng người ai cũng kính phục. Chỉ vì ông ấy là quan võ, tính khí nóng nảy, lắm khi ở chỗ triều đường tấu đối không được hợp thể, vua Thánh tổ lấy làm không bằng lòng, nhưng ông ấy là bậc khai quốc công thần, cho nên ngài cũng làm ngơ đi. Đến khi ông ấy mất, thì vua Thánh tổ bãi chức Tổng-trấn thành Gia Định, và đặt chức Tổng đốc, Tuần phủ, Bố chính, Án sát, lĩnh binh, như các tỉnh ở ngoài Bắc.

Tỉnh Phiên An ( tức là tỉnh Gia Định ) có Nguyễn Văn Quế 阮 文 桂 làm Tổng đốc, Bạch Xuân Nguyên 白 春 元 làm Bố chính, Nguyễn chương Đạt 阮 章 達 làm Án sát. Nhưng Bạch Xuân Nguyên vốn là người tham lam tàn ác; khi đến làm Bố chính ở Phiên An, nói rằng phụng mật-chỉ truy xét việc riêng của Lê Văn Duyệt, rồi đòi-hỏi chứng cớ, trị tội bọn tôi tớ của ông Duyệt ngày trước.

Trong bọn ấy có Lê Văn Khôi 黎 文 儴. Nguyên trước tên ấy gọi là Nguyễn Hữu Khôi 阮 祐 儴, người ở Cao Bằng, nhân cớ khởi binh làm loạn, bị quan quân đuổi đánh, mới chạy vào Thanh Hóa, gặp Lê Văn Duyệt làm kinh lược ở đấy, nó xin ra thú. Ông Duyệt tin dùng cho làm con nuôi, đổi tên họ là Lê Văn Khôi, rồi đem về Gia Định cất nhắc cho làm đến chức Phó vệ úy.

Bấy giờ Lê Văn Khôi bị bắt giam, phần thì tức giận, phần thì sợ tội, bèn mưu với mấy người đảng của nó để dấy loạn; ở Gia Định lại có những người có tội ở Bắc kỳ đem đày vào, hoặc cho làm ăn với dân sự, hoặc bắt làm lính gọi là hồi lương 回 良; những lính ấy đều theo tên Khôi cả.

Đến đêm ngày 18 tháng năm, năm Quí Tị (1833) là năm Minh Mệnh thứ 14, Khôi cùng với 27 người lính Hồi Lương vào dinh quan Bố, giết cả nhà Bạch Xuân Nguyên, rồi ra gặp quan Tổng đốc là Nguyễn Văn Quế đem người đến cứu, chúng cũng giết nốt. Còn quan Án và quan Lãnh thì chạy thoát được.

Bấy giờ những quân kinh đóng ở Phiên An phần nhiều theo về Lê Văn Khôi. Lê Văn Khôi bèn tự xưng làm Đại nguyên súy 大 元 帥, phong cho đảng mình là bọn Thái Công Triều 蔡 公 朝 và Lê Đắc Lực quản trung quân, Nguyễn Văn Đà và Nguyễn Văn Tông quản tiền quân, Dương Văn Nhã, Hoàng Nghĩa Thư quản tả quân, Võ Vĩnh Tiền và Võ Vĩnh Tài quản hữu quân, Võ Vĩnh Lộc và Nguyễn Văn Bột quản hậu quân, Lưu Tín và Trần Văn Tha quản thủy quân, Nguyễn Văn Tâm và Nguyễn Văn Chân quản tượng quân v. v. Lại đặt các quan chức như một Triều đình riêng vậy. Đoạn rồi Lê Văn Khôi sai bọn Thái Công Triều đem quân đi lấy các tỉnh thành, chỉ trong một tháng mà 6 tỉnh Gia Định thuộc về giặc cả.

Triều đình được tin ấy, liền sai Tống Phúc Lương 宋 福 樑 làm Thảo nghịch tả tướng-quân 討 逆 左 將 軍 và Nguyễn Xuân 阮 春 làm tham tán, sai Phan Văn Thúy 潘 文 璻 làm Thảo nghịch hữu tướng quân, Trương Minh Giảng làm Tham tán, cùng với Bình khấu tướng quân là Trần Văn Năng 平 寇 將 軍 陳 文 能 đem thủy bộ binh tượng vào đánh Lê Văn Khôi.

Khi quan quân vào đến Gia Định không biết tại cớ gì, mà trung quân của ngụy là Thái Công Triều xin về đái tội lập công. Nguyên Thái Công Triều là người ở Thừa Thiên, trước làm quan vệ úy, coi vệ biền binh đóng ở Gia Định, sau theo tên Khôi làm phản. Nay lại trở về với Triều đình, đem quân đi đánh Lê Văn Khôi lấy lại các tỉnh.

Lê Văn Khôi biết thế không chống nổi, vào thành Phiên An 藩 安 đóng cửa lại, rồi chia quân ra chống giữ, và lại sai người đi sang Tiêm La cầu cứu. Quân Tiêm nhân dịp ấy, chia làm mấy đạo sang đánh nước Nam. Việc ấy sẽ nói ở mục sau.

Quan quân một mặt thì đánh đuổi quân Tiêm, một mặt thì vây đánh thành Phiên An, Lê Văn Khôi hết sức chống giữ, nhưng đến tháng chạp năm ấy thì phải bệnh chết. Tuy vậy, quân ngụy ở trong thành cứ chống giữ mãi, non ba năm trời quan quân mới hạ được thành.

Thành Phiên An là thành của ông Lê Văn Duyệt xây xong năm Minh Mệnh thứ 11 (1830). Xây toàn bằng đá ong, thành cao và rộng, hào sâu, ở trong thành lại có đủ cả lương thực khí giới, cho nên quan quân đánh thành lần nào cũng bị chết hại nhiều người, mà không lấy được. Mãi đến tháng 7 năm Ất Tị (1835), quân ngụy ở trong thành đã mỏi mệt lắm rồi, tướng quân là Nguyễn Xuân 阮 春 và Nguyễn Văn Trọng 阮 文 仲 mới hạ được thành và vào bắt giết quân giặc cả thảy đến 1.831 người, đem chôn vào một chỗ, nay gọi là “mả ngụy”. Còn những người thủ phạm thì đóng cũi đem về Kinh trị tội.

Ông J. Silvestre chép truyện Lê Văn Khôi khởi loạn ở Gia Định[1] nói rằng trong 6 người thủ phạm phải đóng cũi giải về Huế, có một ông linh mục người nước Pháp tên là Marchand (bấy giờ gọi là cố Du), một người khách tên là Mạch tấn Giai và một đứa con của Khôi, mới lên 7 tuổi.

Việc ông cố Marchand thì đã nhiều người bàn đi bàn lại: người thì bảo ông ấy có ý muốn làm như ông Bá-đa-lộc, để giúp Lê Văn Khôi lập nên một nước theo đạo Thiên chúa ở Gia Định, người thì bảo ông ấy bị Lê Văn Khôi bắt vào trong thành. Việc ấy vẫn phân vân không rõ hẳn ra thế nào.

Đến khi về đến Huế thì ông Marchand và 5 người kia đều phải tội lăng trì. Thiết tưởng dẫu thế nào mặc lòng, đem một đứa con vô tội và 2 người ngoại quốc ra làm cái tội thảm hình ấy, thì thật gớm ghê quá. Tục Á đông ta trước hay dùng những nhục hình như là tội lăng trì, tội ngựa xé, tội voi dày v. v. thì thật là dã-man vô cùng, ngày nay ai nghĩ đến cũng phải ghê mình.

7. ÁN LÊ VĂN DUYỆT VÀ LÊ CHẤT. Lê Văn Duyệt. Quan quân bình xong giặc Lê Văn Khôi rồi vua Thánh tổ sai phá thành Phiên An đi, xây lại chỗ khác và ngài xuống chiếu định truy tội Lê Văn Duyệt 黎 文 悅 và tội Lê Chất 黎 質.

Cứ bình tình mà xét, thì chẳng qua là vua Thánh tổ vốn có ý không ưa hai ông ấy, rồi đình thần lại nhân đó mà bới việc ra để chiều ý ngài, cho nên thành ra hai cái án thật là không đáng.

Nay cứ theo trong sách “Đại nam chính biên liệt truyện 大 南 正 編 列 傳” mà chép ra, để mọi người đều được lấy lẽ công bằng mà phán đoán.

Từ khi tên Khôi khởi loạn, vua Thánh tổ thường ban trách Lê Văn Duyệt che chở quân phỉ đảng, để gây nên hoạn loạn.

Năm Ất Vị (1835), ở Đô sát viện có Phan bá Đạt 潘 伯 達 dâng sớ nói rằng : Lê Văn Duyệt trước ở Gia Định, lấy bọn nghịch Khôi , nghịch Nhã 雅, làm trảo-nha, lấy binh Bắc Thuận, Hồi Lương[2] làm tâm phúc. Bọn ấy vốn là quân hung ác, không phải là người lương thiện, cho nên Duyệt mất chưa bao lâu mà bọn nghịch Khôi, nghịch Nhã, đã đem quân Hồi Lương, Bắc Thuận cùng với bọn thủ hạ giữ thành làm phản; lại làm phiến-hoặc nhân tâm, để vạ lây đến các tỉnh Nam kỳ, mà khó nhọc đến đại đội quan quân phải tiến tiễu. Năm tỉnh nay dẫu thu phục rồi, song thành Phiên An tặc đảng vẫn còn thiết cứ, quan quân tiến tiễu, lắm người thương vong, cái vạ ấy nói sao cho xiết. Nay Duyệt mất rồi, sự trạng dẫu không có thể tường cứu được, nhưng cứ xem con nuôi là Lê Văn Hán 黎 文 漢, trước đây vào ra trong thành, nhập đảng với nghịch Khôi, và đem Bạch Xuân Nguyên 白 春 元 làm đuốc để tế từ đường, thì tâm tích của Duyệt tưởng không phải xét cũng đã rõ. Nếu không bắt tội e không làm gương được cho đời sau. Vậy xin truy đoạt quan chức của Duyệt, còn vợ con thì giao về Hình bộ tra minh nghiêm nghị, để tỏ phép nước. »

Vua dụ Nội-các rằng: “Lê Văn Duyệt xuất thân từ kẻ yêm hoạn, vốn là một đứa đầy tớ trong nhà. Xảy gặp hồi trung hưng, rồng mây gặp gỡ, đánh dẹp Tây Sơn, cũng dự có phần công lao. Đức Hoàng khảo ta nghĩ tới nó thủa nhỏ sai khiến ở trong cung, mới đem lòng tin cậy, nhiều lần cho nó cầm quyền đại tướng. Không ngờ bọn ấy phần nhiều là quân bất lương, mỗi ngày sinh ra kiêu căng, manh tâm phản nghịch, sinh chí làm càn, ăn nói hỗn xược. Vì nó còn e Hoàng khảo ta thánh minh, cho nên dẫu có lòng gian mà chưa dám lộ. Mà Hoàng khảo ta đến vãn niên cũng đã biết rõ. Nhưng lại nghĩ hắn dẫu có lòng gian, song thiên hạ đã yên rồi, thần dân ai còn theo kẻ thị hoạn đó, thì chắc hắn cũng chẳng làm gì được. Đến khi trẫm lên ngôi, cựu thần không còn mấy, vả lại nghĩ nó tuổi đã già, cho nên cũng tạm khoan dung, hoặc là hắn biết nghĩ mà chừa đi, để cho toàn vẹn công danh, thì cũng là việc hay. Không ngờ kẻ kia lòng như rắn rết, tính tựa sài lang, càng ngày càng sinh kiêu ngạo, dám nói xấu Triều đình trước mặt chúng nhân, mà khoe cái tài riêng của mình. Năm trước các quân tù phạm xứ Thanh, Nghệ cùng là những kẻ hung ác, hắn đều chiêu dụ ra thú, tâu xin ghép vào trướng hạ để làm nanh vuốt. Lê Văn Khôi là quân vô lại, thì tiến cử đến chức vệ úy, theo dưới cờ hắn, để làm phúc tâm. Thổ hào như bọn Dương Văn Nhã 楊 文 雅, Đặng Vĩnh Ưng 鄧 永 膺 thì hắn ngầm ngấm vời dùng ; nhân thích như bọn Võ Vĩnh Tiền 武 永 錢, Võ Vĩnh Lộc 武 永 祿 thì hắn âm thầm lập đảng. Những kẻ tù phạm Bắc kỳ phát phối vào đó, hắn cho ở trong thành, rồi tha cho làm lính; lại kén lấy những voi khỏe đem ra nơi đồn thú; vét lấy những thuyền bè khí giới trong 6 tỉnh Nam kỳ chứa vào thành Phiên An ; rồi lại nghe tên Trần Nhật Vĩnh 陳 日 永 mà hút hết cao huyết của dân Nam kỳ. Đắp thành Phiên An, tiếm bằng Kinh-thành, hào thì đào sâu hơn. Nếu bảo thành cao hào sâu để phòng giặc Tiêm, thì đường bể phải phòng ở Hà Tiên, đường bộ phải phòng ở Chân Lạp, có lẽ nào bỏ bốn tỉnh An, Hà, Long, Tường không giữ, mà lại giữ ở Phiên An hay sao ? Thế là rõ rằng phòng Triều đình, chứ không phải phòng ngoại hoạn. Cứ suy điều đó, thì ruột gan hắn, dẫu người đi đường cũng biết, ai không căm tức, chỉ giận vì ai không chịu nói rõ cho Triều đình biết sớm mà thôi. Đến nỗi ngày nay như nuôi cái nhọt bọc để nên đau, mỗi ngày mầm vạ một lớn, cho nên kẻ quyền yêm dẫu chịu tội minh tru, mà bọn nhỏ-nhặt còn dám giữ thành làm phản. Ví dù quan cai trị không hèn đốn như Nguyễn Văn Quế 阮 文 桂, tham tàn như Bạch Xuân Nguyên 白 春 元, thì chúng nó có ngày làm phản chứ không sao khỏi được. Vì bọn tiêu-hạ hắn toàn là quân hung đồ, quen làm những việc bất-thiện. Chúng nó đã quen thấy hắn dối chúa, lấn trên, đều bắt-chước hắn. Thậm chí hắn nói với người ta rằng hắn vào trấn Gia Định, vốn là phong vương để giữ lấy đất, chứ không phải như các tổng trấn tầm thường khác. Mả của cha hắn, em hắn, cũng tiếm gọi là lăng ; hoặc dám đối với người ta, tự xưng là Cô, để cho bộ hạ tập quen thành thói, chỉ biết có Lê Văn Duyệt mà không biết đến Triều đình. Thầy Hữu-tử 有 子 nói rằng : “Không ưa phạm người trên mà ưa làm loạn, chứ có lẽ ấy bao giờ”. Vậy thì ưa phạm người trên và không ưa làm loạn, cũng chưa có lẽ thế bao giờ. Mối vạ gây nên đã lâu, lẽ nào mà muốn cho bọn tiêu hạ không làm phản được? Vậy nên hắn chết chưa bao lâu, mà bọn Lê Văn Khôi đã khởi loạn, cháu hắn cũng đồng tình tạo phản, để cho cả bọn bộ khúc của hắn đều theo giặc cả, không một tên nào trốn đi, rồi nó kết tử đảng, cậy có thành cao, hào sâu, lương thực như núi, khí giới tinh nhuệ, đồ đảng lại nhiều, kháng cự lại vương sư, chầy đến 3 năm trời, nhiều lần mở đường sống cho nó, mà chúng nó không biết hối tội đầu thành, đến nỗi binh dân gan óc lầy đường, nói ra đau xót đến gốc nguồn thì tội hắn kể từng cái tóc cũng không xuể. Nay hãy đem những công việc của hắn làm, rõ ràng ở tai mắt người ta, để gây nên hoạn-loạn, hiểu thị cho ai nấy đều biết. Còn như Lê Văn Duyệt và con cháu hắn nên xử tội thế nào, thì giao cho đình thần nghị xử.”

Vài hôm sau, nội các là Hà Quyền 何 權, Nguyễn Tri Phương 阮 知 方, Hoàng Quýnh 黄 炯 tâu rằng : Duyệt che chở cho quân phỉ loạn, gây nên sự biến, cái tai vạ tích lại đã lâu. Nay xét những giấy-má của y ngày trước, rõ ra hình tích bội nghịch, có 6 điều :

1. Năm Minh Mệnh thứ 4, y tự tiện sai người riêng là bọn Phan Đạt 潘 達 giả danh đi thám, đi thuyền sang nước Diến Điện. Trong thư chắc có giao thông. Cứ lấy nghĩa «làm tôi không có phép được giao thông với nước ngoài», thì tâm sự của y đã rõ, ấy là một tội.

2. Đến khi sứ-thần nước Diến Điện đến thành, mới tâu vào Triều đình. Đã có chỉ dụ nói việc đó quan-hệ đến đại nghĩa, không nên khinh -thường, nghe lời ngoài mà bỏ tình hòa hiếu, gây việc cừu-thù. Vậy mà y cố xin dung-nạp. May mà Triều đình trả đồ cống-vật cho sứ Diến Điện về nước, thì danh nghĩa nước lớn ta mới tỏ giải ra thiên hạ. Thế là y chẳng những mưu việc nước không ra gì, mà lại cố giữ lấy ý riêng để che điều lỗi, ấy là hai tội.

3. Năm Minh Mệnh thứ 7, tàu bạt phong nước Anh-cát-lợi đậu vào cửa Bình Thuận, đã có chỉ sai sở tại hộ tống, mà y cố xin đưa vào Gia Định, và nói rằng : «Quan trấn kiềm-thúc, không bằng thần có quyền, khiến cho kẻ kia sợ tướng lệnh và biết binh oai ». Hai chữ « có quyền » từ xưa vẫn lấy làm răn, mà y dám ngất ngưởng tự nhận, kiêu tứ dường nào, ấy là ba tội.

4. Năm Minh Mệnh thứ 4, thị vệ là Trần Văn Tình 陳 文 情 nhân việc công-sai ở Gia Định về, có tâu việc Trần Nhật Vĩnh làm riêng phố ngói, mua trộm các món. Y nghe chuyện làm vậy, năm sau vào chầu, cố xin bắt Trần Văn Tình giao cho y để y chém, nếu không giao thì y xin trả chức tổng-trấn ; rồi y xin từ chức thực. Có ý yêu quân như vậy, tội gì còn to bằng tội ấy. Vả y xin giết một Trần Văn Tình, thế là bắt người ta phải khóa lưỡi, không ai dám nói nữa, rất là dụng tâm nham hiểm, ấy là bốn tội.

5. Trần Nhật Vĩnh đã có chỉ bổ thụ ký lục Vĩnh Thanh, mà y cố xin lưu ở lại trong thành. Lê đại Cương 黎 大 綱 có chỉ tuyên-triệu, mà y cố xin lưu lại làm việc phủ Lạc Hóa, đều là có ý vi chiếu. Trong tập tâu của y lại nói rằng : «Chuẩn cho thần cầu xin việc ấy, thì hầu có ích cho việc ngoài biên cương » ; lại ở trong tập tâu xin chi bổng cho bọn thơ lại, cơ, đội, các vệ, có câu rằng : «Lão thần xa ở ngoài biên khổn, chỉ e Triều đình tin dùng không được vững bền ». Trong lời lẽ ấy đều là không kính, ấy là 5 tội.

6. Năm Minh Mệnh thứ 6, y tâu xin tăng thọ cho Lê Chất, có nói rằng : « Ấy là vị thánh dược khởi tử hồi sinh, tiếc gì mà không làm ». Y là chức Biên khổn dám kết đảng tư tình như thế, rất trái với đạo làm tôi, ấy là 6 tội. Vả lại nghe y bình nhật thường khoe chuyện với người ta rằng : y xin được quẻ thẻ có 4 câu thơ :

Tá Hán tranh tiên chư Hán tướng,
Phù Chu ninh hậu thập Chu thần.
Tha niên tái ngộ Trần kiều sự,
Nhất đán hoàng bào bức thử thân.


DỊCH NÔM

Giúp Hán há thua cùng tướng Hán,
Phò Chu nào kém bọn tôi Chu.
Trần kiều nếu gặp cơn binh biến,
Mảnh áo hoàng bào dễ ép nhau!


Giá y không phải là người sẵn có bụng bất trung, thì không khi nào dám khoe bài thơ ấy với người ta. Bởi vậy bọn tiêu hạ tập quen thành thói, cho nên thây y chưa lạnh mà đã có việc này. Vậy xin giao cả lời tâu này cho đình thần kết án để chính tội. Vua ưng cho.

Đến khi nghị án xong, trích ra các lời nói, việc làm, bội nghịch, có 7 tội nên trảm :

1. Sai người đi riêng sang Diến Điện, âm kết ngoại giao.
2. Xin giao tàu Anh-cát-lợi đến thành, để tỏ có quyền.
3. Xin giết thị vệ là Trần Văn Tình, để khóa miệng người ta.
4. Kháng sớ xin lưu quan viên bổ đi chỗ khác.
5. Lập đảng mà xin tăng thọ cho Lê Chất.
6. Giấu chứa giấy ngự bảo.
7. Mộ cha, tiếm gọi là lăng, đối với người ta, tự xưng là cô.

Có 2 tội nên giảo : 1. cố xin dung nạp Diến Điện để che chở cái lỗi của mình; 2. nói chuyện với người ta xin được quẻ thẻ có câu thơ hoàng bào.

Một tội nên phát quân: tự tiện sai biền binh tu tạo tàu thuyền.

Sự biến Phiên An, y thực là đầu vạ nên chiếu theo luật mưu-phản, khép vào tội lăng trì; song y đã chịu minh tru, vậy xin truy đoạt cáo sắc, bỏ quan quách giết thây, để tỏ gương răn cho người khác. Còn như tằng tổ, tổ phụ của y được phong tặng cáo sắc, thì xin truy đoạt cả; tiên phần có tiếm dụng trái phép nào thì tước hủy đi ; con, cháu, vợ cả, vợ lẽ, đều phân biệt nghị tội; tài sản thì tịch biên hết.

Án ấy đệ lên. Những tội nguyên nghị trảm quyết đổi làm giam hậu, con cháu từ 15 tuổi trở xuống, tạm hãy nghiêm cấm ; trẻ thơ ấu chưa biết gì thì tha không bắt; ba họ phải phát nô cũng đều tha; nguyên nghĩ lục thì cũng thôi.

Lại sai Hình bộ sao bản văn án phát cho Tổng đốc, Tuần phủ các tỉnh, cho cứ ý kiến riêng mà tâu về. Hộ phủ Lạng Bình là Trần Huy Phác 陳 輝 樸 xin điều phép tội trảm quyết. Hộ phủ Quảng Yên là Lê Dục Đức 黎 育 德 xin người nào từ 16 tuổi trở lên đều chém, còn thì đều y như đình nghị. Tổng đốc Bình phú là Võ Xuân Cẩn 武 春 謹, Tổng đốc Ninh Thái là Hoàng Văn Trạm 黄 文 站 cũng đều xin y đình nghị. Lại nói kèm một cầu rằng : hoặc nên lấy công bù tội châm chước ít nhiều thì tự Thiên ân.

Dụ rằng : «Xem vậy thì đủ biết lẽ trời không sai, mà công đạo ở lòng người không ai giấu được. Kẻ quyền-gian kia gây vạ, thiên hạ ai ai cũng căm tức, muôn miệng cùng lời, đủ tỏ cái án sắt nghìn xưa. Tội Lê Văn Duyệt nhổ từng cái tóc mà kể cũng không hết, nói ra đau lòng, dù có bổ quan quách mà giết thây, cũng là đáng tội. Song nghĩ hắn chết đã lâu, và đã truy đoạt quan tước, xương khô trong mả, không bõ gia hình. Vậy cho Tổng đốc Gia Định đến chỗ mả hắn, san làm đất phẳng và khắc đá dựng bia ở trên viết to những chữ “Chỗ này là nơi quyền yêm Lê Văn Duyệt phục pháp”, để chính tội danh cho kẻ đã chết, mà tỏ phép nước về đời sau, làm gương cho kẻ quyền gian muôn đời.

Không những Lê Văn Duyệt là họa thủ tội khôi, mà tên cháu y là Lê Văn Hán cũng giao thông với giặc, thì thân thuộc phải tội, trong luật đã có điều nói rõ rồi. Song nghĩ nó chẳng qua cuồng dại một lúc, qua lại với giặc mà thôi, sánh với kẻ trước sau theo giặc kháng cự quan quân, hơi có khác nhau. Và đã xử cực hình, cũng đủ tỏ phép nước rồi. Những kẻ thân thuộc khác, khép tội trảm giam hậu, cũng đủ cho nó phục tội. Lời dụ này chuẩn lục-tống phát cho mỗi tỉnh một đạo, để cho ai nấy đều biết Triều đình xử rất công, rõ ràng cái cân ba thước mà nghiêm như rìu búa nghìn thu.»

Án Lê Chất. Án Lê Văn Duyệt phát ra năm trước thì năm sau có quan Lại bộ tả thị lang là Lê bá Tú 黎 伯 秀 truy tham những tội bất thần của Lê Chất 黎 質, có 6 tội nên chết :

1. Chất cùng Duyệt toan mưu làm việc Y, Hoắc (phế lập), bị hai đứa ở nói hở ra ngoài, bèn giết chúng nó để buộc miệng, là một tội.
2. Mấy lần cố xin thưởng cho hoàng tử để làm con nuôi, muốn bắt chước lối cũ của Dương Kiên, là hai tội.
3. Muốn cho con gái chính vị trong cung, không được thỏa chi, nói ra những lời oán vọng, là ba tội.
4. Thường nói chuyện với Lê Văn Duyệt rằng : «Người ta thường nói trời, vua và cha mẹ, người làm con, làm tôi dù có điều bất bình, cũng không dám giận, mà một mình tôi dám giận » là bốn tội.
5. Lại nói rằng : « Vua cậy có Trịnh hoài Đức, Nguyễn hữu Thuận phúc tâm, chỉ đem độ vài trăm người vào chầu, quát to một tiếng, bọn ấy cũng phải phục xuống đất, rồi ta muốn làm gì ta làm » là năm tội.
6. Lại nói rằng quốc tính đổi làm tôn thất, đều là bọn Hoài Đức a dua xui giục, nên đem chém ở trước cửa miếu để chính tội, là sáu tội.
Lại có 10 tội tiếm lạm : 1. Khi y ở Bắc-thành, đầu năm điểm binh, dám lên lầu Ngũ môn ngồi chính giữa.
2. Đệ niên thuyền tải ngoài bể, y lấy của riêng mà tải vào thuyền công.
3. Cùng với Lê Văn Duyệt dâng biểu từ chức để bắt bí nhà vua.
4. Việc sinh sát dữ đoạt, hay tự tiện.
5. Trái phép, ăn lễ, giàu đến nghìn vạn.
6. Tấu sớ không hợp phép, có chỉ không cho, mà cứ nhất định nộp lại, có Lê Văn Duyệt ngăn đi mới thôi.
7. Nuôi những cung nữ tiên triều, không biết kiêng-nể gì.
8. Nơi công sảnh tiếm làm gác chuông, gác trống.
9. Tội án Lê duy Thanh đã thành, lại còn cùng với Lê Văn Duyệt cố xin nghị lại.
10. Điều bổ cơ binh, phủ binh, xin lấy chức quan văn mà thi hành.

Vậy xin giao cho đình nghị, để chính tội danh làm gương cho kẻ gian trăm đời.

Vua dụ rằng : « Chất, tính vốn sài lang, nết như ma quỉ, làm tôi thì bất trung, bất chính, xử việc thì đại ác đại gian, việc nào cũng càn rỡ, ai là chẳng tức giận, chẳng những là 16 tội mà thôi đâu. Trước kia trẫm nghĩ hắn cùng với Lê Văn Duyệt, dẫu mang lòng bất thần, nhưng người ta không chịu theo, thì chắc không dám gây sự. Vả hắn là nhất phẩm đại thần; dù có mưu gian mà thần dân chưa cáo tố, thì không nỡ bắt tội. Kể đến hắn lại chịu tội minh tru rồi thì lưới trời tưởng cũng không thoát, cho nên cũng chẳng kể làm gì nữa. Nay đã có người tham hạch, vậy thì phải trái công, đã có Triều đình pháp luật. Chuẩn cho đình thần đem 16 điều tội của hắn mà định rõ tội danh, vợ con cũng án luật mà nghị xử, duy con gái nào đã xuất giá, cùng là cháu trai còn nhỏ thì tha. »

Đình thần nghị rằng: Chất, bất pháp bất trung, đại gian đại ác, có 6 tội nên lăng trì, 8 tội nên trảm, 2 tội nên giảo. Những tội phạm phận, âm mưu điều bất quỉ, thì khép vào tội bạn nghịch mà xử lăng trì. Song y đã chịu tội minh tru, vậy xin truy đoạt cáo sắc, bổ áo quan, lục thây, khiêu thủ để thị giới. Còn cáo sắc phong cho cha mẹ y, cũng xin truy đoạt; vợ là Lê Thị Sai 黎 氏 差 từng đồng mưu bạn với chồng, nghĩ trảm lập quyết. Lại phát cho các Tổng đốc, Tuần phủ, mỗi nơi một đạo văn-án, để cho đem ý riêng bày tỏ tâu về, cho công lòng chúng. Các địa phương tâu về, đều xin y đình nghị.

Ngài dụ rằng: « Như vậy đủ rõ lẽ trời ở tại lòng người, công-luận không bao giờ mất. Kẻ gian thần chứa vạ, muôn miệng cùng một lời, đủ làm án sắt thiên cổ. Vả Lê Chất cùng với Lê Văn Duyệt, dựa nhau làm gian, tội ác đầy chứa, nhổ từng cái tóc mà tính cũng không hết, giá thử bổ áo quan giết thây, cũng không là quá. Song lại nghĩ Chất tội cũng như Duyệt, trước kia Duyệt đã không bổ áo quan giết thây, thì nắm xương khô của Chất nay cũng chẳng màng bắt tội. Vậy cho Tổng đốc Bình Phú Võ Xuân Cẩn 武 春 謹 san phẳng mộ của hắn, khắc bia dựng lên trên đề to mấy chữ « Chỗ nầy là nơi Lê Chất phục pháp» để làm gương cho kẻ gian-tặc muôn-đời. Còn vợ hắn là Lê thị Sai cùng ở một nhà, dự biết mưu bạn-nghịch, xử vào cực hình, cũng là phải, song kẻ đàn bà chẳng cần vội vàng chính pháp. Vậy Lê thị Sai cùng con là Lê Cẩn 黎 瑾, Lê Trương 黎 張, Lê Thường 黎 常, Lê Kỵ 黎 騎, đều cải làm trảm giam hậu. Lại tịch biên gia sản, được hơn 12.000 quan tiền, giao tỉnh chứa cả vào kho[3].

8. GIẶC TIÊM LA. Nước Tiêm La 暹 羅 tự khi mất quyền bảo hộ ở Chân Lạp, vẫn có ý muốn sinh sự với nước Nam, nhưng còn sợ thế lực Nguyễn triều chưa dám làm gì, chỉ thỉnh thoảng sang sinh sự với những nước ở Lào. Hễ khi nào Tiêm và Lào đánh nhau, thì nhà vua sai quan quân phòng giữ những chỗ biên thùy, và sang cứu-viện những nước bị người Tiêm bắt nạt. Như năm Đinh Hợi (1827) là năm Minh Mệnh thứ 8, nước Tiêm đánh lấy nước Vạn Tượng ( Vientiane ). Quốc-trưởng nước ấy là A Nỗ 阿 弩 chạy sang cầu cứu, vua Thánh tổ sai quan thống chế là Phan Văn Thúy 潘 文 璻 làm kinh lược biên vụ đại thần đem binh tượng sang cứu A Nỗ.

Tháng chín năm ấy, bọn Lê Đức Lộc 黎 德 祿, Nguyễn Công Tiến 阮 公 進 đem binh ở Nghệ An chia làm hai đạo đi đường Qui Hợp và đường Lạc Phàm qua Trấn Ninh sang cứu A Nỗ. Đi đến đâu vẽ những sông núi hình thế hiểm trở rồi gửi về Kinh.

A Nỗ mất nước không lấy lại được, phải theo quân An Nam về Nghệ An, đợi thuxếp quân sĩ để về đánh báo thù. Đến năm Mậu Tí (1828), A Nỗ nói rằng quân Lào tụ hợp được đủ rồi, xin cho quan quân đưa về nước. Vua Thánh tổ sai Phan Văn Thúy 潘 文 璻 làm kinh lược đại thần, Nguyễn Văn Xuân 阮 文 春 làm phó, Nguyễn Khoa Hào 阮 科 豪 làm Tham tán, đem 3.000 quân và 24 con voi, đưa A Nỗ về Trấn Ninh.

Đến Trấn Ninh, A Nỗ xin đem quân Lào về Vạn Tượng (Vientiane). Phan Văn Thúy cho hai đội quân Thần Sách đi hộ tống. Về đến Vạn Tượng, A Nỗ đem quân đi đánh quân Tiêm, quân sĩ chết hại rất nhiều, rồi lại sai người sang Nghệ An xin viện binh.

Vua Thánh tổ thấy A Nỗ hay sinh sự đánh nhau mà không được việc gì, bèn không cho quân sang cứu, chỉ xuống lệnh truyền cho các hạt ở Lào phải phòng giữ những chỗ biên thùy. A Nỗ không có quân cứu viện, bị quân Tiêm đến đánh, lại phải bỏ thành mà chạy sang Trấn Ninh. Được ít lâu, Chiêu Nội 昭 内 là thủ lĩnh Trấn Ninh bắt A Nỗ đem nộp cho Tiêm La.

Quân Tiêm La phá được Vạn Tượng rồi, lại xâm vào đến các châu phụ-thuộc về nước Nam, ở mạn gần Quảng Trị. Vua Thánh tổ sai thống-chế Phạm Văn Điển 范 文 典 kinh-lý mọi việc ở Cam Lộ, sai Lê Đăng Doanh 黎 登 瀛 làm Tham tán quân vụ, cùng với quân các đạo ở Lào đi tiễu trừ.

Phạm Văn Điển, một mặt thì cho người đem thư sang trách nước Tiêm La sinh sự, một mặt thì chia quân làm ba đạo tiến lên đánh.

Tướng Tiêm La viết thư trả lời một cách khiêm-nhường lắm, rồi rút quân về. Từ đó nước Tiêm bề ngoài vẫn thông sứ đi lại để giữ sự hòa-hiếu, nhưng ngầm-ngấm cứ tìm cách quấy nhiễu nước Nam. Ở phía tây nam, người Tiêm vẫn dung-túng những người phản nghịch nước Chân Lạp, mà ở phía tây bắc thì vẫn cứ hà hiếp Vạn Tượng và các nước nhỏ khác. Dù thế mặc lòng, vua Thánh tổ không muốn gây việc binh đao, cứ dùng lời nói ngọt mà trang trải mọi việc.

Đến cuối năm Quí Tị (1833) nhân có ngụy Khôi khởi loạn ở đất Gia Định và tên Khôi lại cho người sang cầu cứu, vua Tiêm La bèn sai quân thủy bộ chia ra làm 5 đạo sang đánh Việt Nam.

Đạo thứ nhất thủy-quân đem hơn 100 chiếc thuyền vào đánh lấy Hà Tiên; đạo thứ nhì bộ quân sang đánh Nam Vang (Phnom-penh), rồi tiến lên đánh lấy Châu Đốc và An Giang; đạo thứ ba đánh lấy mặt Cam-lộ ; đạo thứ tư đánh Cam Cát, Cam Môn, đạo thứ năm đánh Trấn Ninh.

Tuy rằng quân nghịch năm đạo cùng tiến, nhưng chủ-đích của Tiêm La là cốt đánh Chân Lạp và Nam kỳ, còn các đạo khác là để phân quân lực của nước Nam mà thôi.

Vua Thánh tổ được tin báo cấp, liền xuống chiếu sai quan quân phòng ngự các nơi. Phía tây nam thì sai quân thứ ở Gia Định, chia quân cho Trương Minh Giảng 張 明 講 và Nguyễn Xuân 阮 春 đi tiến tiễu ở mặt An Giang. Phía tây bắc thì sai Lê Văn Thụy 黎 文 瑞 giữ mặt Cam Lộ, thuộc Quảng Trị, Phạm Văn Điển 范 文 典 giữ mặt Nghệ An. Lại sai Nguyễn Văn Xuân 阮 文 春[4] làm Kinh lược đại sứ đi tiễu trừ quân Tiêm và quân Lào ở Trấn Ninh.

Trương Minh Giảng và Nguyễn Xuân đại phá quân Tiêm La ở sông Cổ-cắng. Quân Tiêm La ở Chân Lạp cũng bị người bản xứ đánh phá. Chỗ nào quân nghịch cũng thua to chết hại rất nhiều; chỉ trong một tháng mà quan quân lấy lại Hà Tiên và Châu Đốc, đuổi quân Tiêm ra ngoài bờ cõi, rồi tiến lên đánh lấy thành Nam Vang và đưa vua Chân Lạp là Nặc Ông Chân về nước.
Trương Minh Giảng và Nguyễn Xuân từ Nam Vang tiến lên đánh quân Tiêm, liền phá mấy trận, chém tướng bắt binh lấy được súng-ống khí giới không biết ngần nào mà kể. Tướng Tiêm La là Phi Nhã Chất Tri 丕 雅 質 知 đem bại binh chạy về nước, quan quân đuổi đánh lấy lại thành Phú-túc (Pursat) rồi cho người Chân Lạp ở lại giữ các nơi: chỗ nào hiểm yếu thì làm đồn đắp lũy, để phòng ngự quân giặc.

Những đạo quân Tiêm và quân Lào sang đánh ở mặt Quảng Trị, Nghệ An và Trấn Ninh, đều bị tướng quân là Nguyễn Văn Xuân 阮 文 春, Phạm Văn Điển 范 文 典 và Lê Văn Thụy 黎 文 瑞 đánh đuổi, chỗ nào quan quân cũng được toàn thắng, giữ được bờ cõi nguyên như cũ cả.

Quân Tiêm sang đánh từ tháng giêng năm Giáp Ngọ (1834), đến tháng năm năm ấy, thì quan quân đã bình xong cả mọi nơi. Vua Thánh tổ mừng rỡ, ban thưởng cho các tướng sĩ và bố cáo ra cho mọi nơi đều biết.

9. VIỆC AI LAO. Nước Nam ta về đời vua Thánh tổ thì to rộng hơn cả, là vì quân Tiêm La cứ hay sang quấy nhiễu cho nên các xứ ở Lào đều xin về nội thuộc nước ta.

Năm Đinh Hợi (1827), người Nam-chưởng (Luan-Pra-bang) thông với Tiêm La, rồi cứ đem quân xuống quấy nhiễu đất Trấn Ninh. Tù-trưởng là Chiêu Nội 昭 内 xin đem đất Trấn Ninh về nội thuộc Việt Nam. Vua Thánh tổ phong cho Chiêu Nội làm Trấn Ninh phòng ngự sứ 防 禦 使 cai quản cả 7 huyện, lại phong cho những thổ-mục làm thổ tri huyện và thổ huyện thừa. Chiêu Nội dâng sổ dân đinh và điền thổ, cả thảy được 3.000 suất đinh và 28 sở ruộng.

Lại có đất Tam-động và Lạc-phàn ( trước thuộc về Vạn Tượng) cũng xin nội thuộc. Triều đình chia những đất ấy ra làm hai phủ là Trấn-tĩnh-phủ 鎮 靖 府 và Lạc-biên-phủ 樂 邊 府. Năm ấy lại có xứ Xa-hổ (?), Sầm-tộ (Sam-teu), Mường-soạn (?), Mang-lan (Mường-lam), Trình-cố (Xiêng-khô), Sầm-nứa (Sam-neua), Mương-duy (?) và ở Ngọc-ma có Cám-cát (Kham-keut), Cam-môn và Cam-linh (?) đều xin về nội thuộc. Vua Thánh tổ chia những đất ấy ra làm ba phủ là Trấn-biên 鎮 邊, Trấn-định 鎮 定 và Trấn-man 鎮 曼.

Phủ Trấn-biên có bốn huyện là Xa-hổ, Sầm-tộ, Mang-soạn, Mang-lan ; phủ Trấn-định[5] có 3 huyện là Cam-cát, Cam-môn, và Cam-linh. Hai phủ ấy đều thuộc về Nghệ An. Còn phủ Trấn-nam có 3 huyện là Trình-cố, Sầm-nứa, Man-duy thì thuộc về Thanh Hóa.

Ở miền Cam-lộ thuộc Quảng Trị lại có những mường Mang-vang (?), Ná-bí (?), Thượng-kế (?), Tả-bang (?), Xương-thịnh (?), Tầm-bồn (?), Ba-lan (?), Mang-bổng (?), Lang-thời (?), xin về nội thuộc, chia ra làm 9 châu, cho chiếu lệ triều-cống.

Đại khái là đất Sầm Nứa, đất Trấn Ninh, đất Cam Môn và đất Savannakhet bây giờ, thủa ấy thuộc về Việt Nam ta cả.

10. VIỆC CHÂN LẠP. Ở nước Chân Lạp thì từ khi quan quân phá được giặc Tiêm rồi, tướng quân là Trương Minh Giảng 張 明 講 và Tham tán là Lê Đại Cương 黎 大 綱 lập đồn An Nam ở gần Nam Vang để bảo hộ Chân Lạp.
Cuối năm Giáp Ngọ (1834), vua nước Chân Lạp là Nặc Ông Chân mất, không có con trai, quyền cai trị trong nước về cả mấy người phiên liêu là bọn Trà Long 茶 龍 và La Kiên 羅 堅. Những người này đều là người Chân Lạp mà lại nhận quan chức Việt Nam. Đến năm Ất Vị (1835), Trương Minh Giảng xin lập người con gái của Nặc Ông Chân tên là Angmey lên làm quận chúa, gọi là Ngọc Vân công chúa 玉 雲 公 主, rồi đổi nước Chân Lạp ra làm Trấn-tây-thành 鎮 西 城, chia ra làm 32 phủ và 2 huyện. Đặt một tướng-quân 將 軍, một Tham tán đại thần 參 贊 大 臣, một đề đốc 提 督, một hiệp tán 協 贊, và 4 chánh phó lĩnh-binh 領 兵, để coi mọi việc quân dân. Ở các chỗ yếu hại, lại đặt chức Tuyên phủ 宣 撫, An phủ 安 撫 để phòng ngự.

Năm Canh Tí (1840), nhà vua sai Lê Văn Đức 黎 文 德 làm khâm-sai đại thần, Doãn Uẩn 尹 蘊 làm phó và cùng với Trương Minh Giảng để kinh lý mọi việc ở Trấn-tây-thành, khám xét việc buôn bán, đo ruộng đất, định thuế đinh, thuế thuyền bè buôn bán dưới sông.

Nhưng vì quan lại Việt Nam ta sang làm nhiều điều trái lẽ, nhũng nhiễu dân sự, lại bắt Ngọc Vân quận chúa đem về để ở Gia Định, bắt bọn Trà Long và Lê Kiên đày ra Bắc kỳ, dân Chân Lạp ai cũng oán giận, chỗ nào cũng có giặc giã nổi lên đánh phá. Lại có em Nặc Ông Chân là Nặc Ông Đôn khởi nghĩa, có người Tiêm La giúp đỡ, thành ra quan quân đánh mãi không được. Về sau đến khi vua Thánh tổ mất rồi, quan quân phải bỏ thành Trấn Tây mà rút về An Giang.

Ấy cũng là vì người mình không biết bênh vực kẻ hèn yếu, chỉ đem lòng tham tàn mà ức hiếp người ta, cho nên thành ra hao tổn binh lương, nhọc mệt tướng sĩ, mà lại phải sự bại hoại, thật là thiệt hại cho nước mình.

11. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NHỮNG NƯỚC NGOẠI DƯƠNG. Việc giao thiệp của nước Nam ta với các nước ngoại-dương mà ngăn-trở là bởi có hai lẽ: một là vì sự cấm giảng đạo Thiên chúa ; hai là vì người nước mình lúc bấy giờ không hiểu thời thế, cứ tự-đắc mình là văn minh hơn người, không chịu học tập như người ta mà theo đường tiến bộ.

Nước ta từ đời thập thất thế kỷ, về nhà Hậu Lê đã có người Âu-la-ba ra vào buôn-bán, hoặc ở Phố-hiến (Hưng-yên), hoặc ở cửa Hội-an (Faifo), đều không có việc gì ngăn trở cả. Chỉ có sự giảng đạo Thiên chúa ở trong nước là hay bị sự ngăn cấm. Ngày trước chúa Trịnh và chúa Nguyễn đã có dụ nghiêm cấm. Đến đời Nguyễn Tây Sơn thì trong nước rối loạn, còn phải lo việc chiến tranh, cho nên không nói đến việc cấm đạo. Về sau, khi vua Thế tổ nhất thống cả nam bắc, thì ngài nhớ ơn bên đạo có công giúp rập trong lúc gian truân, vẫn để các giáo sĩ được phép đi giảng đạo mọi nơi. Mãi đến đời vua Thánh tổ thì việc nước đã yên, nhà vua lưu ý về sự giáo hóa, lấy Nho đạo làm chính đạo và cho các tôn giáo khác làm tả đạo, bắt dân gian phải bỏ tà theo chính. Sự cấm đạo lại khởi đầu phát ra nữa.

Mà cũng vì sự cấm đạo, cho nên sự buôn-bán của những người ngoại-dương ở nước ta, thành ra ngăn-trở. Bởi vì Triều đình thấy thỉnh thoảng có chiếc tàu buôn lại, thì có một vài người giáo sĩ vào giảng-đạo, ngăn-cấm thế nào cũng không được, tưởng là có ý do-thám gì chăng, cho nên lại càng nghi-ngờ lắm.

Vả lại về đời nhà Nguyễn lúc bấy giờ, ở trong nước cũng không có người ngoại quốc ra vào buôn-bán, chỉ có người Pháp-lan-tây trước đã theo giúp vua Thế tổ, rồi ở lại làm quan tại triều là Chaigneau và Vannier. Khi vua Thế tổ hãy còn, thì Chaigneau có xin về nước Pháp nghỉ ba năm, đến năm Tân Vị (1821), ông ấy trở sang thì lại nhận chức lãnh sự và chức khâm sai của vua Louis XVIII, đem đồ phẩm vật và tờ quốc thư sang điều đình việc thông thương với nước Nam. Chaigneau sang đến nơi, thì vua Thế tổ mất rồi, vua Thánh tổ tiếp đãi Chaigneau cũng tử tế, và ngài sai quan trả lời cho Pháp hoàng rằng nước Nam và nước Pháp không việc gì mà phải làm điều-ước về việc thương mại. Việc vào buôn bán ở nước Nam, thì cứ theo luật nước Nam, không điều gì ngăn trở cả.

Năm Nhâm Ngọ (1822) có chiếc tàu chiến của Pháp tên là Cléopâtre vào cửa Đà Nẵng, người quản tàu tên là Courson de la Ville Héllio nhờ Chaigneau xin phép cho vào yết kiến vua Thánh tổ; ngài không cho. Tháng 7 năm ấy, có tàu Anh-cát-lợi vào Đà Nẵng xin thông thường, nhà vua cũng không cho.

Chaigneau thấy nhà vua càng ngày càng nhạt nhẽo với mình, và cũng không làm được công việc gì có ích, bèn cùng với Vannier xin từ chức, rồi đến cuối năm Giáp Thân (1824), hai người xuống tàu đi qua Gia Định về Pháp.

Tháng giêng năm Ất Dậu (1825), lại có thủy quân đại tá nước Pháp là ông Bougainville đem hai chiếc tàu chiến là Thétis và Espérance vào cửa Đà Nẵng, đem đồ phẩm -vật và quốc thư, xin vào yết kiến vua Thánh tổ. Ngài nói rằng nước Pháp và nước Anh là hai nước cừu địch, mà nước ta trước đã không tiếp sứ Anh-cát-lợi, lẽ nào nay lại tiếp sứ nước Pháp. Vả lúc bấy giờ Chaigneau và Vannier đã về cả rồi, ngài bèn sai quan đem đồ vật ra ban thưởng cho sứ nước Pháp và nói rằng ở trong Triều không có ai biết tiếng Pháp, cho nên không thể tiếp được.

Qua năm sau (1826) chính phủ Pháp lại sai cháu ông Chaigneau sang làm lĩnh sự thay cho chú, nhưng sang đến nơi, Triều đình nước ta không nhận, đến năm Kỷ Sửu (1829) lại phải trở về.

Từ đó cho đến 10 năm về sau nước Pháp tuyệt giao với nước Nam ta. Mà lúc bấy giờ chỉ trừ mấy người giáo sĩ đi giảng đạo ở chỗ thôn dã ra, thì trong nước cũng không có người ngoại dương nào ở nữa.

12. SỰ CẤM ĐẠO. Từ khi vua Thánh tổ lên ngôi, ngài đã có ý không cho người ngoại quốc vào giảng đạo ở trong nước. Đến năm Ất Dậu (1825), khi chiếc tàu Thétis vào cửa Đà Nẵng, có một người giáo sĩ tên là Rogerot ở lại đi giảng đạo các nơi, vua Thánh tổ nhân dịp ấy mới có dụ cấm đạo, và truyền cho các quan phải khám xét các tàu bè của ngoại quốc ra vào cửa bể. Trong dụ nói rằng : “Đạo phương Tây là tả đạo, làm mê hoặc lòng người và hủy hoại phong tục, cho nên phải nghiêm cấm để khiến người ta phải theo chính đạo”.

Ngài lại sai tìm bao nhiêu những giáo sĩ ở trong nước đem cả về Huế để dịch những sách Tây ra chữ Việt Nam, chủ ý là không phải vì việc dịch sách, nhưng là để cho khỏi đi giảng đạo ở chốn hương thôn.

Lúc bấy giờ không phải là một mình vua Thánh tổ ghét đạo mà thôi, phần nhiều những quan-lại cũng đều một ý cả, cho nên sự cấm đạo lại càng nghiệt thêm. Nhưng mà dẫu cấm thế nào mặc lòng, trong nước vẫn có người đi giảng đạo, nhà vua lấy điều đó làm trái phép, lại có dụ ra lần nữa truyền cho dân bên giáo phải bỏ đạo, và ai bắt được giáo sĩ đem nộp thì được thưởng. Năm ấy ở Huế có một người giáo sĩ phải xử giảo, và ở các nơi cũng rối loạn vì sự bắt đạo và giết đạo.

Từ đó trở đi, trong Nam ngoài Bắc, chỗ nào cũng có giặc giã nổi lên, nhà vua ngờ cho dân bên đạo theo giúp quân giặc, lại càng cấm nghiệt: từ năm Giáp Ngọ (1834) cho đến năm Mậu Tuất (1838), có nhiều giáo sĩ và đạo đồ bị giết, nhất là từ khi bắt được cố Du ( P. Marchand) ở Gia Định rồi, sự giết đạo lại dữ hơn trước nữa.

Nhà vua một mặt thì cấm đạo, một mặt thì ban những huấn-điều ra để khuyên dân giữ lấy đạo chính. Nhưng nhà vua mà dùng uy-quyền để giết-hại bao nhiêu, thì dân sự lại khổ sở bấy nhiêu, chứ lòng tin-tưởng của người ta không sao ngăn cấm được. Vả lại đạo Thiên chúa cũng là một đạo tôn nghiêm, dạy người ta lấy lòng nhân ái, việc gì mà làm khổ dân sự như thế? Các giáo sĩ bấy giờ cứ một niềm liều sống chết đi truyền giáo cho được, có người phải đào hầm mà ở dưới đất hàng mấy tháng để dạy đạo. Những người có chí bền chặt như vậy, thì hình phạt cũng vô ích mà thôi. Năm Mậu Tuất (1838), vua Thánh tổ thấy cấm thế nào cũng không được những người đi giảng đạo trong nước, ngài bèn sai sứ sang nước Pháp để điều đình với chính phủ Pháp về việc ấy. Song khi sứ thần Việt Nam sang đến nơi, thì hội Ngoại quốc truyền đạo xin Pháp hoàng là vua Louis Philippe đừng tiếp[6]. Sứ thần ta phải trở về không ; khi về đến Huế thì vua Thánh tổ đã mất rồi.

Về sau việc cấm đạo cứ dai dẳng mãi đến khi nước Pháp sang bảo hộ mới thôi.

13. VUA THÁNH TỔ MẤT. Vua Thánh tổ mất năm Canh Tí (1840), thọ được 50 tuổi, và trị vì được 21 năm, miếu hiệu là Thánh tổ Nhân hoàng-đế 聖 祖 仁 皇 帝.
Trong đời vua Thánh tổ làm vua, pháp luật, chế-độ, điều gì cũng sửa sang lại cả, làm thành một nước có cương kỷ. Nhưng chỉ vì ngài nghiêm khắc quá, cứ một mực theo cổ, chứ không tùy thời mà biến hóa phong tục ; lại không biết khoan dung cho sự sùng tín, đem giết hại những người theo đạo, và lại tuyệt giao với ngoại quốc làm thành ra nước Nam ta ở lẻ loi một mình.

Đã hay rằng những điều lầm lỗi ấy là trách nhiệm chung cả Triều đình và cả bọn sĩ phu nước ta lúc bấy giờ, chứ không riêng chi một mình ngài, nhưng ngài là ông vua chuyên chế một nước, việc trong nước hay dỡ thế nào, ngài cũng có một phần trách nhiệm rất to, không sao chối từ được. Vậy cứ bình tình mà xét, thì chính trị của ngài tuy có nhiều điều hay, nhưng cũng có nhiều điều dở: ngài biết cương mà không biết nhu, ngài có uy quyền mà ít độ lượng, ngài biết có dân có nước mà không biết thời hế tiến hóa. Bởi vậy cho nên nói rằng ngài là một ông anh quân thì khí quá, mà nói rằng ngài là ông bạo quân thì không công bằng. Dẫu thế nào mặc lòng, ngài là một ông vua thông minh, có quả cảm, hết lòng lo việc nước, tưởng về bản triều nhà Nguyễn chưa có ông vua nào làm được nhiều công việc hơn ngài vậy.


1. Xem tập tạp-chí « Revue Indochinoise » số 7-8 năm 1915 và quyển An Nam sử lược « Abrégé de l'histoire d'Annam » của ông A. Schreiner.
2. Bắc Thuận 北 順, Hồi Lương 回 良, là những người ở Bắc kỳ bị tội phải đày vào làm lính ở Nam kỳ.
3. Đến năm Tự đức nguyên niên (1847) quan Đông các Đại học sĩ là Võ Xuân Cẩn 武 春 瑾 làm sớ tâu xin gia ân cho con cháu Nguyễn Văn Thành. Trong bài sớ có lắm câu thảm thiết. Có chỗ nói rằng : « Nguyễn Văn Thành, Lê Văn Duyệt và Lê Chất đều có lòng theo mây đợi gió, xông pha chỗ mũi tên hòn đạn, thân làm đại tướng, tước đến Quận công, sau hoặc vì con dại, hoặc vì cậy công mà làm thành tội.... Dù bọn Nguyễn Văn Thành có tội, thì tội đã trị rồi, mà công thì không hỏi đến, chẳng hóa ra đem cái công lao bách chiến mà để đến nỗi cái tàn hồn phải bơ vơ như ma trơi ngoài đồng, khác nào quỉ Mạc Ngao không ai thờ cúng không ? » Vua Dực tông xem bài sớ ấy lấy làm cảm động bèn truy phong cho bọn Nguyễn Văn Thành, và cấp phẩm hàm cho các con cháu.
4. Nguyễn Xuân 阮 春 thì làm Tham tán đại thần theo Trương Minh Giảng, Nguyễn Văn Xuân 阮 文 春 thì làm hữu quân lĩnh An Tĩnh Tổng đốc đi đánh mặt Trấn Ninh.
5. Ở gần địa hạt Hà Tĩnh bây giờ.
6. Sách Histore de la Cochinchine Francaisecủa ông Cultru.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyMon Sep 10, 2012 10:10 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG IV

HIẾN TỔ (1841 - 1847)
Niên hiệu : Thiệu Trị 紹 治
1.Đức độ vua Hiến tổ
2. Việc Chân Lạp
3. Việc Tiêm La
4. Việc giao thiệp với nước Pháp


1. ĐỨC ĐỘ VUA HIẾN TỔ. Tháng giêng năm Tân Sửu (1841) Hoàng thái tử húy là Miên Tông 綿 宗 lên ngôi ở điện Thái Hòa đặt Niên hiệu là Thiệu Trị.

Tính vua Hiến tổ thuần hòa, không hay bày ra nhiều việc và cũng không được quả cảm như Thánh tổ. Trong đời Ngài làm vua, học hiệu, chế độ, thuế má, điều gì cũng theo như triều vua Thánh tổ cả. Bầy tôi lúc bấy giờ có Trương Đăng Quế 張 登 桂, Lê Văn Đức 黎 文 德, Doãn Uẩn 尹 蘊, Võ Văn Giải 武 文 解, Nguyễn Tri Phương 阮 知 方, Lâm Duy Tiếp 林 維 浹 trong ngoài ra sức giúp rập. Nhưng mà đất Nam kỳ có giặc giã, dân Chân Lạp nổi loạn, quân Tiêm La sang đánh phá, nhà vua phải dùng binh đánh dẹp mãi mới xong.

2. VIỆC CHÂN-LẠP. Nguyên từ cuối đời đức Thánh tổ, đất Nam kỳ và đất Chân Lạp đã có giặc giã, các ông Trương Minh Giảng, Nguyễn tiến Lâm, Lê Văn Đức, Nguyễn công Trứ cứ phải đem quân đi tiễu trừ mãi, đánh được chỗ này thì chỗ kia nổi lên. Sau ở Nam kỳ lại có Lâm Sâm 林 森 cùng với bọn thầy chùa làm loạn ở Trà Vinh; ở Chân Lạp thì những người bản xứ cùng với người Tiêm La đánh phá. Quan quân chống không nổi. Triều đình lấy việc ấy làm lo phiền. Năm Thiệu Trị nguyên niên (1841), ở trong Triều, ông Tạ Quang Cự tâu xin bỏ đất Chân Lạp, rút quân về giữ An Giang. Vua nghe lời ấy, xuống chiếu truyền cho tướng quân là Trương Minh Giảng rút quân về. Trương Minh Giảng về đến An Giang thì mất. Bởi vì việc kinh lý đất Chân Lạp là ở tay ông cả, nay vì có biến loạn, quan quân phải bỏ thành Trấn Tây mà về, ông nghĩ xấu hổ và buồn bực đến nỗi thành bệnh mà chết.

3. VIỆC TIÊM LA. Khi quân của Nguyễn tiến Lâm và Nguyễn công Trứ dẹp xong giặc Lâm Sâm ở Nam kỳ, thì quân Tiêm La lại đem binh-thuyền sang cùng với quân giặc để đánh phá. Vua bèn sai Lê Văn Đức làm tổng-thống đem binh-tướng đi tiễu-trừ. Sai Nguyễn Tri Phương và Nguyễn tiến Lâm giữ mặt Tiền-giang, Nguyễn công Trứ và Nguyễn công Nhân giữ mặt Vĩnh-tế, Phạm văn Điển và Nguyễn văn Nhân giữ mặt Hậu-giang. Ba mặt cùng tiến binh lên đánh, quân Tiêm và quân giặc thua to, phải rút về giữ Trấn Tây. Quan quân đuổi được quân Tiêm La ra ngoài bờ-cõi rồi, đặt quân giữ các nơi hiểm-yếu để đợi ngày tiến tiễu.

Nguyên là Nặc Ông Đôn[1] đem quân Tiêm La về cứu viện để đánh lấy lại nước. Nhưng đến khi Việt Nam rút về rồi, quân Tiêm La tàn-bạo, người Chân Lạp lại không phục, có người sang cầu cứu ở Nam kỳ, vua bèn sai Võ Văn Giải sang kinh lý việc Chân Lạp.

Tháng sáu năm Ất Tị (1845), là năm Thiệu Trị thứ năm, Võ Văn Giải vào đến Gia Định, cùng với Nguyễn Tri Phương, Doãn Uẩn, Tôn thất Nghị, tiến binh sang đánh Chân Lạp, phá được đồn Dây Sắt, lấy lại thành Nam Vang, người Chân Lạp về hàng kể hơn 23.000 người.

Đoạn rồi, Nguyễn Tri Phương và Doãn Uẩn đem binh đuổi đánh quân Tiêm La và quân Chân Lạp, vây Nặc Ông Đôn và tướng Tiêm La là Chất-Tri ở Ô-đông ( Oudon ).

Tháng chín năm ấy, Chất Tri sai người sang xin hòa. Qua tháng mười thì Nguyễn Tri Phương, Doãn Uẩn và Chất Tri ký tờ hòa ước ở nhà hội quán, hai nước đều giải binh. Nguyễn Tri Phương rút quân về đóng ở Trấn Tây, đợi quân Tiêm thi hành những điều ước đã định.

Tháng chạp năm Bính Ngọ (1846), Nặc Ông Đôn dâng biểu tạ tội và sai sứ đem đồ phẩm vật sang triều cống.

Tháng hai năm Đinh Vị (1847) là năm Thiệu Trị thứ bảy, Triều đình phong cho Nặc Ông Đôn làm Cao Miên quốc vương và phong cho Mỹ lâm quận chúa làm Cao Miên quận chúa. Lại xuống chiếu truyền cho quân thứ ở Trấn Tây rút về An Giang.

Từ đó nước Chân Lạp lại có vua, và việc ở phía nam mới được yên vậy.

4. VIỆC GIAO THIỆP VỚI NƯỚC PHÁP. Từ khi vua Hiến tổ lên trị vì, thì sự cấm đạo hơi nguôi đi được một ít. Nhưng mà Triều đình vẫn ghét đạo, mà những giáo sĩ ngoại quốc vẫn còn giam cả ở Huế. Có người đưa tin ấy cho trung tá nước Pháp tên là Favin Lévêque coi tàu Héroine. Ông Favin Lévêque đem tàu vào Đà Nẵng xin cho năm người giáo sĩ được tha.

Qua năm Ất Tị (1845) là năm Thiệu Trị thứ năm có một giám mục tên Lefèbvre phải án xử tử. Bấy giờ có người quản tàu Mỹ-lợi-kiên ở Đà Nẵng xin mãi không được, mới báo tin cho hải quân thiếu tướng nước Pháp là Cécile biết. Thiếu tướng sai quân đem chiếc tàu Alemène vào Đà Nẵng lĩnh giám mục ra.

Năm Đinh Vị (1847) quan nước Pháp được tin rằng ở Huế không còn giáo sĩ phải giam nữa, mới sai đại tá De Lapierre và trung tá Rigault de Genouilly đem hai chiếc chiến thuyền vào Đà Nẵng, xin bỏ những chỉ dụ cấm đạo và để cho người trong nước được tự do theo đạo mới.

Lúc hai bên còn đang thương-nghị về việc ấy, thì quan nước Pháp thấy thuyền của ta ra đóng gần tàu của Pháp, và ở trên bờ lại thấy có quân ta sắp sửa đồn lũy, mới nghi có sự phản trắc gì chăng, bèn phát súng bắn đắm cả những thuyền ấy, rồi nhổ neo kéo buồm ra bể.

Vua Hiến tổ thấy sự trạng như thế, tức giận vô cùng, lại có dụ ra cấm người ngoại quốc vào giảng đạo, và trị tội những người trong nước đi theo đạo.
Việc tàu nước Pháp vào bắn ở Đà Nẵng xong được mấy tháng, thì vua Hiến tổ phải bệnh mất. Bấy giờ là tháng chín năm Đinh Vị (1847), năm Thiệu Trị thứ bảy. Ngài làm vua được bảy năm, thọ 37 tuổi, miếu hiệu là Hiến tổ Chương hoàng đế 憲 祖 章 皇 帝.


1. Nặc Ông Đôn là em Nặc Ông Chân, chú nàng Ang-mey là Ngọc Vân quận chúa.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyMon Sep 10, 2012 2:51 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG V

DỰC TÔNG (1847 1888)
Niên hiệu : Tự Đức 嗣 德
1. Đức độ vua Dực Tông
2. Đình thần
3. Việc ngoại giao
4. Việc cấm đạo
5. Việc thuế má
6. Việc văn học
7. Việc binh chế


1. ĐỨC ĐỘ VUA DỰC TÔNG. Vua Hiến tổ mất, truyền ngôi lại cho hoàng tử thứ hai húy là Hồng Nhậm 洪 任. Bấy giờ hoàng tử mới có 19 tuổi, nhưng học hành đã thông thái. Đến tháng 10 năm Đinh Vị (1847), thì ngài lên ngôi hoàng đế ở điện Thái Hòa, đặt niên hiệu là Tự Đức 嗣 德, lấy năm sau là năm Mậu Thân (1848) làm Tự Đức nguyên niên.

Vua Dực Tông 翼 宗 đối với vận hội nước Nam ta thật là quan hệ, vì là đến đời ngài thì nước Pháp sang bảo hộ, đổi xã hội mình ra một cảnh tượng khác. Bởi vậy cho nên ta cần phải biết rõ ngài là người thế nào, để xét đoán những công việc thời bấy giờ cho khỏi sai lầm. Quan Tổng đốc Thân Trọng Huề đã được trông thấy dung nhan của ngài và đã tả rõ chân tượng của ngài ra như sau này:
“Ngài hình dung như một người nho sĩ, không cao, không thấp, trạc người bậc trung, không gầy không béo, có một phần hơi gầy một tí. Da không trắng không đen. Mặt hơi dài ; cằm hơi nhỏ, trán rộng mà thẳng, mũi cao mà tròn, hai con mắt tinh mà lành.

Ngài hay chít cái khăn vàng mà nhỏ, và mặc áo vàng, khi ngài có tuổi thì hay mặc quần vàng đi giày hàng vàng của nội-vụ đóng. Ngài không ưa trang sức mà cũng không cho các bà nội cung đeo đồ nữ trang, chỉ cốt lấy sự ăn mặc sạch sẽ làm đẹp.

“ Tính ngài thật là hiền lành. Những người được hầu gần ngài nói chuyện rằng : một hôm ngài ngự triều tại điện Văn Minh, ngài cầm cái Hoa mai[1] sắp hút thuốc, tên Thái giám đứng quạt hầu, vô ý quạt mạnh quá, lửa Hoa mai bay vào tay ngài. Tên Thái giám sợ xanh mặt lại, mà ngài chỉ xoa tay, chứ không nói gì cả.

“ Ngài thờ đức Từ Dụ 慈 裕 rất có hiếu. Lệ thường cứ ngày chẵn thì chầu cung, ngày lẻ thì ngự triều: trong một tháng chầu cung 15 lần, ngự triều 15 lần, trừ khi đi vắng và khi se yếu[2]. Trong 36 năm, thường vẫn như thế, không sai chút nào.

“ Khi ngài chầu cung thì ngài tâu chuyện này chuyện kia, việc nhà việc nước, việc xưa việc nay. Đức Từ Dụ thuộc sử sách đã nhiều mà biết việc đời cũng rộng. Khi đức Từ Dụ ban câu chi hay, thì ngài biên ngay vào một quyển giấy gọi là Từ-huấn-lục.

« Một hôm rảnh việc nước, ngài ngự bắn tại rừng Thuận-trực[3] gặp phải khi nước lụt. Còn hai ngày nữa thì có kị đức Hiến tổ, mà ngài chưa ngự về. Đức Từ Dụ nóng ruột, sai quan đại thần là Nguyễn Tri Phương đi rước. Nguyễn Tri Phương đi được nửa đường, vừa gặp thuyền ngự đương chèo lên, mà nước thì chảy mạnh, thuyền không đi mau được. Gần tối thuyền ngự mới tới bến. Khi ấy trời đang mưa, mà ngài vội vàng lên kiệu trần đi thẳng sang cung, lạy xin chịu tội. Đức Từ Dụ ngồi xoay mặt vào màn, chẳng nói chẳng rằng chi cả. Ngài lấy một cây roi mây, dâng lên để trên ghế trát kỷ rồi ngài nằm xuống xin chịu đòn. Cách một hồi lâu, đức Từ Dụ xoay mặt ra lấy tay hất cái roi mà ban rằng :

“ - Thôi, tha cho! Đi chơi để cho quan quân cực khổ thì phải ban hưởng cho người ta, rồi sớm mai đi hầu kị.

“Ngài lạy tạ lui về, nội đêm đó ngài phê thưởng cho các quan quân đi hầu ngự. Quan thì mỗi người được một đồng tiền bạc, lớn nhỏ tùy theo phẩm, còn lính thì mỗi tên được một quan tiền kẽm. Đến sáng ngài ngự ra điện Long-an lạy kị. Xem cách ngài thờ mẹ như thế, thì tự xưa đến nay ít có.

“ Tính ngài siêng năng, sáng chừng năm giờ, ngài đã ngự tánh, nghĩa là thức dậy, chừng sáu giờ, ngài đã ra triều. Cho nên các quan ở Kinh buổi ấy cũng phải dậy sớm để mà đi chầu. Thường thấy các quan thắp đèn ăn cháo để vào Triều cho sớm.

« Thường ngài ngự triều tại điện Văn Minh, ở bên tả điện Cần Chính. Các quan đến sớm, quan văn thì ngồi chực tại tả vu, quan võ tại hữu vu. Khi ngài đã ngự ra, thì Thái giám tuyên triệu các quan vào chầu. Các quan đều mặc áo rộng xanh, đeo thẻ bài đi vào, quan văn bên hữu, quan võ bên tả[4].

« Khi các quan theo thứ tự đứng yên rồi, quan bộ Lại hay là quan bộ Binh tâu xin cho mấy ông quan mới được thăng thuyên bái mạng. Các quan bái mạng thì phải chực ở ngoài, đợi bộ Lại hay là bộ Binh tâu xong mới được vào. Quan văn thuộc bộ Lại, quan võ thuộc bộ Binh. Bái mạng thì phải mặc áo đại trào.

“ Các ông bái mạng xong rồi, bộ nào có việc gì tâu thì đến chỗ tấu sự quì tâu. Như bộ nào có tâu việc gì thì các quan ấn quan trong bộ ấy đều quì chỗ tấu sự, rồi ông nào tâu, thì đọc bài diện tấu. Một bên các quan tấu sự lại có một ông quan nội các và một ông Ngự sử đều quì. Quan nội các để biên lời ngài ban ; quan Ngự sử để đàn hạch các quan phạm phép.
“ Đức Dực Tông đã thuộc việc mà lại chăm cho nên nhiều bữa ngài ban việc đến chín mười giờ mới ngự vào nội.

“ Ngài thường làm việc ở chái đông điện Cần Chánh. Trong chái ấy lót ván đánh bóng. Gần cửa kính có mấy chiếc chiếu, trên trải một chiếu cạp bằng hàng vàng, để một cái yên với nghiên bút, một trái dựa (cái gối dựa), chứ không bày bàn ghế gì cả. Cách một khoảng có để một cái đầu hồ với thẻ. Ngài làm việc mỏi thì đứng dậy đánh đầu hồ, hay là đi bách bộ. Ngài ngồi làm việc một mình, vài tên thị nữ đứng hầu để mài son, thắp thuốc hay là đi truyền việc.

“ Lệ nước ta xưa nay các quan không được vào chỗ ngự tọa làm giúp việc cho vua, cho nên việc lớn việc nhỏ, ngài phải xem cả.
“ Phiến sớ các nơi đều gởi về nội các. Nội các đề trong tráp tấu sự, đưa cho giám, giám đưa cho nữ quan dâng lên ngài. Ngài xem rồi giao nội các. Nội các giữ bản chính có châu điểm, châu phê, lục bản phó ra cho các bộ nha.

“ Nay xem các nguyên bản trong Các, thì thấy có nhiều tờ phiến ngài phê dài hơn của các quan tâu. Chữ đã tốt mà văn lại hay, ai cũng kinh cái tài của ngài.

“ Ngài vốn là người hiếu học. Đêm nào ngài cũng xem sách đến khuya. Có ba tập Ngự chế thi văn của ngài đã in thành bản. Ngài lại làm sách chữ nôm để dạy dân cho dễ hiểu, như là sách Thập điều, Tự học diễn ca, Luận ngữ diễn ca v. v... “

Xem cái chân tượng của vua Dực Tông như thế, thì ngài không phải là người to béo vạm vỡ[5], mà cũng không phải là ông vua tàn ác bạo ngược như người ta thường nói. Chỉ vì ngài làm vua về một thời đại khó-khăn, trong nước lắm việc, mà những người phò tá thì tuy có người thanh liêm như ông Trương Đăng Quế, ông Vũ Trọng Bình, trung liệt như ông Phan Thanh Giản, ông Nguyễn Tri Phương, ông Hoàng Diệu v.v., nhưng mà các ông ấy đều là người cũ, không am hiểu thời thế mới. Vả lại cái thế lực lúc bấy giờ kém hèn quá, dẫu có muốn cải cách duy tân, cũng không kịp nữa, cho nên mọi việc đều hỏng cả.

2. ĐÌNH THẦN. Đình thần là các quan ở trong Triều giúp vua để lo việc nước. Nhưng lúc bấy giờ tình thế đã nguy ngập lắm, vì từ đầu thập cửu thế kỷ trở đi, sự sinh hoạt và học thuật của thiên hạ đã tiến-bộ nhiều mà sự cạnh tranh của các nước cũng kịch liệt hơn trước. Thế mà những người giữ cái trách nhiệm chính trị nước mình, chỉ chăm việc văn chương, khéo nghề nghiên bút, bàn đến quốc sự thì phi Nghiêu, Thuấn lại Hạ, Thương, Chu, việc mấy nghìn năm trước cứ đem làm gương cho thời hiện tại, rồi cứ nghễu nghện tự xưng mình hơn người, cho thiên hạ là dã man. Ấy, các Đình thần lúc bấy giờ phần nhiều là những người như thế cả. Tuy có một vài người đã đi ra ngoài, trông thấy cảnh tượng thiên hạ, về nói lại, thì các cụ ở nhà cho là nói bậy, làm hủy hoại mất kỷ cương! Thành ra người không biết thì cứ một niềm tự đắc, người biết thì phải làm câm làm điếc, không thở ra với ai được, phải ngồi khoanh tay mà chịu.

Xem như mấy năm về sau, nhà vua thường có hỏi đến việc phú quốc cường binh, các quan bàn hết lẽ nọ lẽ kia, nào chiến, nào thủ, mà chẳng thấy làm được việc gì ra trò. Vả thời bấy giờ, cũng đã có người hiểu rõ thời thế, chịu đi du học và muốn thay đổi chính trị. Như năm Bính Dần (1866) là năm Tự Đức thứ 19, có mấy người ở Nghệ An là Nguyễn Đức Hậu 阮 德 厚, Nguyễn Trường Tộ 阮 長 祚, Nguyễn Điều 阮 條 đi du học phương Tây. Sau Nguyễn Trường Tộ về làm mấy bài điều trần, kể hết cái tình thế nước mình, và cái cảnh tượng các nước, rồi xin nhà vua phải mau mau cả cách mọi việc, không thì mất nước. Vua giao những tờ điều trần ấy cho các quan duyệt nghị. Đình thần đều lấy làm sự nói càn, không ai chịu nghe.

Năm Mậu Thìn (1868) là năm Tự Đức thứ 21, có người ở Ninh Bình tên là Đinh Văn Điền 丁 文 田 dâng tờ điều trần nói nên đặt doanh điền, khai mỏ vàng, làm tàu hỏa, cho người các nước phương Tây vào buôn bán, luyện tập sĩ tốt để phòng khi chiến thủ, thêm lương thực cho quan quân, bớt sưu dịch cho dân sự, thưởng cho những kẻ có công, nuôi nấng những người bị thương, tàn tật, v.v. Đại-để là những điều ích quốc lợi dân cả, thế mà Đình thần cho là không hợp với thời thế, rồi bỏ không dùng.

Các quan đi sứ các nơi về tâu bày mọi sư, vua hỏi đến Đình thần thì mọi người đều bác đi, cái gì cũng cho là không hợp thời. Năm Kỷ Mão (1879) là năm Tự Đức thứ 32, Nguyễn Hiệp 阮 協 đi sứ Tiêm La về nói rằng khi người nước Anh-cát-lợi mới sang xin thông thương, thì nước Tiêm La lập điều ước cho ngay, thành ra người Anh không có cớ gì mà sinh sự để lấy đất, rồi Tiêm La lại cho nước Pháp, nước Phổ, nước Ý, nước Mỹ v.v. đặt Lĩnh sự để coi việc buôn bán. Như thế mọi người đều có quyền lợi không ai hiếp chế được mình. Năm Tân Tị (1881) là năm Tự Đức thứ 34, có Lê Đĩnh 黎 梃 đi sứ ở Hương Cảng về, tâu rằng: các nước Thái Tây mà phú cường là chỉ cốt ở việc binh và việc buôn bán. Lấy binh lính mà bênh vực việc buôn bán, lấy việc buôn bán mà nuôi binh lính. Gần đây Nhật Bản theo các nước Thái Tây cho người đi buôn bán khắp cả mọi nơi. Nước Tàu cũng bắt-chước cho người ngoại quốc ra vào buôn bán. Nước ta, người khôn ngoan, lại có lắm sản vật, nên theo người ta mà làm thì cũng có thể giữ được quyền độc lập của nước nhà.

Năm ấy lại có quan Hàn lâm viện tu soạn là Phan Liêm 潘 蘝 làm sớ mật tâu việc mở sự buôn bán, sự chung vốn lập hội, và xin cho người đi học nghề khai mỏ. Giao cho Đình thần xét, các quan đều bàn rằng việc buôn bán không tiện, còn việc khác thì xin đòi hỏi các tỉnh xem thể nào, rồi sẽ xét lại. Ấy cũng là một cách làm cho trôi chuyện, chứ không ai muốn thay đổi thói cũ chút gì cả. Nhân việc đó vua Dực Tông khuyên rằng các quan xét việc thì nên cẩn thận và suy nghĩ cho chín, nhưng cũng nên làm thế nào cho tiến bộ, chứ không tiến, thì tức là thoái vậy.

Xem lời ấy thì không phải là vua không muốn thay đổi. Chỉ vì vua thì ở trong cung điện, việc đời không biết rõ, phải lấy các quan làm tai làm mắt, mà các quan thì lại số người biết thì ít, số người không biết thì nhiều. Những người có quyền-tước thì lắm người trông không rõ, nghe không thấy, chỉ một niềm giữ thói cũ cho tiện việc mình. Lại có lắm người tự nghĩ rằng mình đã quyền cả ngôi cao, thì tất là tài giỏi hơn người, chứ không hiểu rằng cái tài giỏi không cần phải nhiều tuổi, sự khôn ngoan không phải làm quan to hay là quan nhỏ. Cái phẩm giá con người ta cốt ở tư tưởng, học thức, chứ không phải ở tiền của hay là ở quyền tước.

Đến khi nước Pháp đã sang lấy đất Nam kỳ, đã ra đánh Bắc kỳ, tình thế nguy cấp đến nơi rồi, thế mà cứ khư khư giữ lấy thói cổ, hễ ai nói đến sự gì hơi mới một tí, thì bác đi. Như thế thì làm thế nào mà không hỏng việc được.
Đã hay rằng vua có trách nhiệm vua, quan có trách nhiệm quan, dẫu thế nào vua Dực Tông cũng không tránh khỏi cái lỗi với nước nhà, nhưng mà xét cho xác lý, thì cái lỗi của Đình thần lúc bấy giờ cũng không nhỏ vậy.

3. VIỆC NGOẠI GIAO. Việc chính trị đời Dực Tông là nhất thiết không cho người ngoại quốc vào buôn bán. Như năm Canh Tuất (1850) là năm Tự Đức thứ 3, có tàu Mỹ-lợi-kiên vào cửa Đà Nẵng, đem thư sang xin thông thương, nhà vua không tiếp thư.

Từ năm Ất Mão (1855) cho đến năm Đinh Sửu (1877) tàu Anh-cát-lợi ra vào mấy lần ở cửa Đà Nẵng, cửa Thị Nại (Bình Định) và ở Quảng Yên, để xin buôn bán, cũng không được. Người I-pha-nho và nước Pháp-lan-tây xin thông thương, cũng không được.

Về sau đất Gia Định đã mất rồi, việc ngoại giao một ngày một khó, nhà vua mới đặt Bình chuẩn ti 平 準 司 để coi việc buôn bán, và Thương bạc viện 商 舶 院 để coi việc giao thiệp với người ngoại dương. Tuy vậy nhưng cũng không thấy ai là người hiểu việc buôn bán và biết cách giao thiệp cả.

4. VIỆC CẤM ĐẠO. Việc cấm đạo thì từ năm Mậu Thân (1848) là năm Tự Đức nguyên niên, vua Dực Tông mới lên ngôi, đã có dụ cấm đạo. Lần ấy trong dụ nói rằng những người ngoại quốc vào giảng đạo, thì phải tội chết, những người đạo trưởng ở trong nước mà không chịu bỏ đạo, thì phải khắc chữ vào mặt, rồi phải đày đi ở chỗ nước độc. Còn những ngu dân thì các quan phải ngăn cấm, đừng để cho đi theo đạo mà bỏ sự thờ cúng cha ông, chứ đừng có giết hại v. v...

Đến năm Tân Hợi (1851) là năm Tự Đức thứ 4, lại có dụ ra cấm đạo. Lần này, cấm nghiệt hơn lần trước, và có mấy người giáo sĩ ngoại quốc phải giết.

Sức đã không đủ giữ nước mà lại cứ làm điều tàn ác. Đã không cho người ngoại quốc vào buôn bán, lại đem làm tội những người đi giảng đạo, bởi thế cho nên nước Pháp và nước I-pha-nho mới nhân cớ ấy mà đánh nước ta vậy.

5. VIỆC THUẾ MÁ. Thuế má trong nước đời bấy giờ, thì đại khái cũng như đời vua Thánh tổ và Hiến tổ, duy chỉ từ khi nước Pháp và nước I-pha-nho vào đánh lấy mấy tỉnh Nam kỳ rồi, lại phải bồi tiền binh phí mất 4 triệu nguyên, nhà nước mới tìm cách lấy tiền, bèn cho người khách tên là Hầu lợi Trịnh 侯 利 貞 trưng thuế bán thuốc nha phiến từ Quảng Bình ra đến Bắc kỳ. Sử chép rằng đồng niên nhà vua thu được có 302.200 quan tiền thuế nha phiến.

Nhà vua lại định lệ cho quyên từ 1.000 quan trở lên thì được hàm cửu phẩm, lên đến 10.000 quan thì được hàm lục phẩm, nghĩa là phải dùng lối đời trước bán quan để lấy tiền.

6. VIỆC VĂN HỌC. Vua Dực Tông là một ông vua hay chữ nhất đời nhà Nguyễn, cho nên ngài trọng sự Nho học lắm. Ngài chăm về việc khoa giáp, sửa sang việc thi cử đặt ra Nhã sĩ khoa 雅 士 科 và Cát sĩ khoa 吉 士 科, để chọn lấy người văn học ra làm quan.

Ngài lại đặt Tập hiền viện 集 賢 院 và Khai kinh diên 開 經 延 để ngài ngự ra cùng với các quan bàn sách vở, làm thơ phú hoặc nói chuyện chính trị. Lại sai quan soạn bộ Khâm định Việt sử 欽 定 越 史, từ đời thượng cổ cho đến hết đời nhà Hậu Lê.

7. VIỆC BINH CHẾ. Đời vua Dực Tông lắm giặcgiã, nhà vua cần đến việc võ, nên chi năm Tân Dậu (1861) là năm Tự Đức thứ 14 mới truyền cho các tỉnh chọn lấy những người khỏe mạnh để làm lính võ sinh. Đến năm Ất Sửu (1865) là Tự Đức thứ 18 lại mở ra khoa thi võ tiến sĩ.

Tuy rằng lúc bấy giờ nước mình có lính võ sinh, có quan võ tiến sĩ, nhưng mà thời đại đã khác đi rồi, người ta đánh nhau bằng súng nạp hậu, bằng đạn trái phá chứ không bằng gươm bằng giáo như trước nữa. Mà quân lính của mình mỗi đội có 50 người thì chỉ có 5 người cầm súng điểu thương cũ, phải châm ngòi mới bắn được, mà lại không luyện tập, cả năm chỉ có một lần tập bắn. Mỗi người lính chỉ được bắn có 6 phát đạn mà thôi, hễ ai bắn quá số ấy thì phải bồi thường.

Quân lính như thế, binh khí như thế, mà quan thì lại cho lính về phòng, mỗi đội chỉ để độ chừng 20 tên tại ngũ mà thôi. Vậy nên đến khi có sự, không lấy gì mà chống giữ được.


1. Hoa mai là một sợi dây làm bằng chỉ để thắp lửa mà hút thuốc.
2. Se yếu là đau yếu. Tiếng se ở Huế nói cách tôn kính, như vua đau thì nói vua se mình.
3. Cách Kinh thành chừng độ 15 cây số, ở bên bờ sông Lợi Giang, có một cái rừng cấm gọi là Thuận Trực. Chỗ ấy nhiều chim, đức Dực Tông thường ngự đến bắn ở đấy.
4. Khi ngài ngự điện Thái Hòa hay là điện Cần Chính, hay là đi hành lễ điện Phụng Tiên, thì quan văn lại đứng bên tả, quan võ bên hữu, duy ở điện Văn Minh thì quan võ bên tả, quan văn bên hữu, không biết tại làm sao?
5. Ta thường trông thấy có cái tranh vẽ một người to lớn vạm vỡ, mặt mũi dữ tợn mà mặc áo đội mũ không ra lối lăng gì cả, ở dưới cái tranh có chữ đề là vua Tự Đức.
Cái tranh ấy chắc là của một người nào tưởng tượng mà vẽ ra chứ không phải là chân dung của ngài. Vì là thủa trước chỉ trừ những quan đại thần và những người được vào hầu cận, vua ta không cho ai trông thấy mặt, mà cũng không bao giờ có hình ảnh gì cả.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyMon Sep 10, 2012 4:17 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG VI

CHẾ ĐỘ VÀ TÌNH THẾ NƯỚC VIỆT NAM ĐẾN CUỐI ĐỜI TỰ ĐỨC
1. Cách tổ chức chính trị và xã hội
2. Bốn hạng dân
3. Sự sinh hoạt của người trong nước


1. CÁCH TỔ CHỨC CHÍNH TRỊ VÀ XÃ HỘI. Nước Việt Nam tuy nói là một nước quân chủ chuyên chế[1], nhưng theo cái tinh thần và cách tổ chức của xã hội thì có nhiều chỗ rất hợp với cái tinh thần dân chủ. Nguyên Nho giáo là cái học căn bản của nước ta khi xưa, mà về đường thực tế, thì cái học ấy rất chú trọng ở sự trị nước. Trị nước thì phải lấy dân làm gốc ( 以 民 爲 本 ), nghĩa là phải lo cho dân được sung túc, phải dạy dỗ dân cho biết đạo lý và mở mang trí tuệ của dân. Những việc quan trọng như thế không phải bất cứ ai cũng làm được, tất là phải có những người có đủ đức hạnh, tài năng và uy quyền mới có thể đảm đang được. Bởi vậy cho nên mới cần có vua có quan.

Vua: Theo cái lý thuyết của Nho giáo, thì khi đã có quần chúng, là phải có quân. Quân là một đơn vị giữ cái chủ quyền để chịu hết thảy các trách nhiệm về sự sinh hoạt và tính mệnh của toàn dân trong nước. Cái đơn vị ấy gọi là đế hay là vương, được giữ cái chủ quyền cả nước. Cái chủ quyền ấy người ta còn gọi là cái thần-khí 神 器, nghĩa là một vật thiêng liêng do trời cho, tức là dân thuận mới được giữ. Nói rằng những người làm những điều gian ác bạo ngược mà cướp lấy chủ quyền thì sao? Đó là sự tiếm đoạt chứ không phải là chính nghĩa. Ngay những người đã làm đế làm vương mà lạm dụng chủ quyền để làm những điều tàn bạo, thì cũng chỉ là người tàn tặc mà thôi, chứ không phải là thật bậc đế bậc vương nữa.

Triều đình: Sở dĩ đời xưa quần chúng công-nhận một ông vua giữ cái chủ quyền cả nước, là muốn cho có mối thống nhất để khỏi sự tranh-dành và cuộc biến loạn. Song việc trị nước là việc chung cả nước, cho nên có vua là phải có Triều đình. Triều đình không phải là một nhóm cận thần để hầu hạ và làm việc riêng cho nhà vua, chính là một hội nghị chung cả nước, do sự kén chọn những người xứng đáng bằng cách thi cử mà đặt ra. Cách thi cử không phân biệt sang hèn giàu nghèo gì cả, miễn là ai có học, có hạnh và có đủ tài năng thì được ra ứng thí. Người nào đã đỗ rồi và đã ra làm quan là người ấy có chân ở trong Triều đình.

Lệ nhà vua, mỗi tháng phải mấy lần thiết đại triều, các quan tại kinh đều phải đến đủ mặt và theo phẩm-trật mà đứng để tâu bày mọi việc. Bởi vì khi có việc gì quan trọng, thì vua hạ đình nghị, nghĩa là giao cho đình thần bàn xét. Các quan bất kỳ lớn bé đều được đem ý kiến của mình mà trình bày. Việc gì đã quyết định, đem dâng lên để vua chuẩn y, rồi mới thi hành.

Vua tuy có quyền lớn thật, nhưng không được làm điều gì trái phép thường. Khi vua có làm điều gì lầm lỗi, thì các quan Giám sát ngự sử 監 察 御 史 phải tâu bày mà can ngăn vua. Trừ những ông vua bạo ngược không kể, thường là vua phải nghe lời can ngăn của các quan.

Hễ triều đình có những người ngay chính và sáng suốt, thì việc nước được yên trị; nếu có những người gian nịnh mờ tối, thì việc nước hư hỏng. Đó là lệ chung từ xưa đến nay như vậy.

Quan tư: mệnh lệnh của Triều đình đã phát ra, thì quan tư ở các quận huyện phải theo mà thi hành. Các quan coi các quận huyện có nhiệm vụ dạy dỗ dân, đừng để dân làm những điều trái luân thường đạo lý hay những việc phản loạn. Ngoài ra quan phải để cho dân được yên nghiệp làm ăn, không nên bày việc ra để nhiễu dân. Bởi vậy đời xưa ông quan nào cai trị một hạt mà dân hạt ấy được yên trị là ông quan giỏi.

Quyền tự trị của dân làng: Quan của Triều đình bổ ra chỉ có đến phủ huyện, còn từ tổng trở xuống thuộc về quyền tự trị của dân. Dân tự chọn lấy người của mình mà cử ra coi mọi việc trong hạt. Tổng là một khu gồm có mấy làng hay xã, có một Cai tổng và một Phó tổng do hội đồng kỳ dịch các làng cử ra coi việc thuế khóa, đê điều và mọi việc trị an trong tổng.

Làng hay xã là phần tử cốt yết của dân. Phong tục, lệ luật của làng nào hay làng ấy, Triều đình không can thiệp đến, cho nên tục ngữ có câu: “phép vua thua lệ làng”. Làng có hội đồng kỳ dịch do dân cử ra để trông coi hết cả mọi việc. Hội đồng ấy có người Tiên chỉ và Thứ chỉ đứng đầu, rồi có Lý trưởng và Phó lý do hội đồng kỳ dịch cử ra để thay mặt làng mà giao thiệp với quan tư, có tuần đinh chuyên coi việc cảnh sát trong làng. Khi một người nào can phạm việc gì thì quan trách cứ ở làng, cho nên ai đi đâu hay làm việc gì cũng phải lấy làng làm gốc.

Ngày xưa các làng không có sổ khai sinh tử và giá thú, nhưng tục lệ của làng, cứ con trai đến 12 tuổi thì phải vào làng, tức là vào sổ đinh của làng, con gái thì không có lệ ấy. Lại vì sự thờ cúng tổ tiên và sự tin số, tướng v.v. cho nên nhà nào đẻ con ra, bất kỳ trai hay gái, cha mẹ phải nhớ cho đúng giờ, ngày tháng và năm sinh của đứa con ấy. Bởi vậy người nào cũng biết rõ ngày tháng sinh của con mình.

Việc giá thú là việc quan hệ về gia tộc, phải làm đúng lệ thường, nhưng đối với làng, thì tục lệ bắt người chồng khi cưới vợ, phải trình làng và nộp cho làng một số mấy quan tiền, gọi là nộp tiền cheo. Như thế, thành ra theo tục lệ, tuy không có sổ khai sinh tử giá thú, mà mọi điều cũng đủ như là có vậy.

2. BỐN HẠNG DÂN. Người trong nước chia ra làm bốn hạng là: sĩ, nông, công, thương.

Công: Công là hạng người làm thợ hoặc làm một công nghệ gì để lấy lợi. Nhưng vì nước ta khi xưa chỉ có những tiểu công nghệ, như quây tơ, dệt vải, dệt lụa, làm chài lưới, làm mắm muối v. v., chứ không có đại công nghệ làm giàu như các nước khác. Đại công nghệ đã không có thì những người làm thợ, ai chuyên tập nghề gì thì lập thành phường, như thợ mộc, thợ nề, thợ rèn, thợ đúc, thợ gốm v.v... Mỗi phường có thợ cả, thợ phó và thợ, và phường nào có tục lệ của phường ấy. Những người làm nghề thợ thường là người ít học, quanh năm ngày tháng đi làm thuê làm mướn chỉ được đủ ăn mà thôi.

Thương: Thương là hạng người làm nghề buôn bán. Song việc buôn bán của ta ngày xưa kém cỏi lắm. Người thiên hạ đi buôn nước này, bán nước nọ, xuất cảng, nhập cảng, kinh doanh những công cuộc to lớn kể hàng ức hàng triệu. Người mình cả đời không đi đến đâu, chỉ quanh quẩn ở trong nước, buôn bán những hàng hóa lặt vặt, thành ra bao nhiêu mối lợi lớn về tay người ngoài mất. Thỉnh thoảng có một ít người có mươi lăm chiếc thuyền mành chở hàng từ xứ nọ đến xứ kia, nhưng vốn độ năm bảy vạn quan tiền, thì đã cho là hạng cự phú.

Công nghệ như thế, buôn bán như thế, bảo nước mình phú cường làm sao được? Rút cục lại, chỉ có nghề nông và nghề sĩ là trọng yếu hơn cả.

Nông: Nông là hạng người chuyên nghề làm ruộng. Dân Việt Nam ta thường thì ai cũng có ít ra là vài ba sào ruộng để cày cấy, nghĩa là nghề làm ruộng là nghề gốc của người mình. Nhưng trừ những nơi ruộng nhiều người ít và đất lại phì nhiêu như đất ở Nam-Việt, còn thì đất xấu và lại vì khí hậu không điều hòa, nắng mưa thất thường, việc cày cấy gặp nhiều nỗi khó khăn. Dân ở nhà quê, phần nhiều ăn nhờ về ruộng-nương, hễ năm nào mưa hòa gió thuận, mùa màng tốt thì năm ấy dân được no ấm, nhưng năm nào mưa lụt hay hạn hán, mùa màng mất hết, thì dân đói khổ.

Sĩ: Sĩ là hạng người chuyên nghề đi học, hoặc để thi đỗ ra làm quan, hoặc để đi dạy học, làm thầy thuốc, thầy địa lý, thầy bói, thầy tướng, thầy số v. v. là những nghề phong lưu nhàn hạ.

Sự học của nước ta ngày trước có bộ Lễ coi việc giáo hóa cả toàn nước. Ở tỉnh có quan Đốc học, ở phủ có quan Giáo thụ, ở huyện và ở châu thì có quan Huấn đạo, là những người có khoa mục, Triều đình bổ ra coi việc giáo-dục ở các hạt, và mỗi người coi một trường công ở trong hạt. Những sĩ tử học ở các trường tư thục đã khá khá đều được đến học tập ở các trường công của quan Đốc, quan Giáo hay quan Huấn, đợi đến khi có khoa thi Hương, thì ra ứng thí. Năm nào có khoa thi, thì các quan Huấn đạo, Giáo thụ và Đốc học mở cuộc khảo học trò để lựa chọn những người có đủ sức mới cho ra ứng thí.

Lệ nhà vua cứ ba năm mở khoa thi Hương ở các địa-phương. Những người đỗ cao ở khoa thi Hương gọi là Cử nhân, những người đỗ thấp gọi là Tú tài. Năm sau ở Kinh đô mở khoa thi Hội tại bộ Lễ, những người đỗ Cử nhân năm trước vào ứng thí, ai trúng cách thì được vào thi Đình ở trong điện nhà vua để lấy các bậc Tiến sĩ, là những bậc đại khoa, người trong nước rất lấy làm quí trọng.

Mỗi khi có khoa thi Hương, các quan ở kinh ra chấm thi có cái biển đề bốn chữ : Phụng chỉ cầu hiền 奉 旨 求 賢 nghĩa là : vâng chỉ vua ra tìm người giỏi. Vậy sự thi cử ngày trước có cái ý nghĩa khác sự thi cử ngày nay.

Đó là nói cách tổ chức việc giáo hóa của Triều đình. Còn ở chỗ dân gian, thì sự học tập rất tự do. Bất kỳ người nào có học lực kha khá cũng có thể mở trường tư thục để dạy học. Mỗi làng có vài ba trường tư thục, hoặc ở nhà thầy, hoặc ở nhà những người hào phú nuôi thầy cho con học và cho con các nhà lân cận đến học. Người Việt Nam ta vốn chuộng sự học, cho nên người đi học cũng nhiều.

Nguyên sự học ngày xưa có cái mục đích chân chính là học cho hiểu đạo lý, biết phải trái, và luyện tập tâm tính cho thành người có tiết tháo và có phẩm cách cao quí, để gặp thời thì ra giúp nước giúp dân, nếu không, thì làm người ngay chính trong xã hội. Sau dần dần vì sự sanh hoạt ở đời, sự học thành ra cái học chuyên về mặt cử nghiệp, nghĩa là học chỉ cốt lấy đỗ để ra làm quan. Người đi học đã đỗ đạt rồi, tự tin mình là tài giỏi, chỉ vụ lấy cái hoa mỹ bề ngoài để lòe người, chứ không thiết gì đến sự thực học. Tựu trung cũng có người muốn thi đỗ để lấy chút danh phận rồi về ở nhà học thêm hay dạy học. Nhưng đại đa số chỉ mong đỗ để làm quan vì làm quan là có địa vị tôn quí, ngoài ra không có gì hơn nữa.

Chương trình sự học cử nghiệp có những gì? Bao nhiêu công phu của người đi học chú trọng vào sự học cho nhớ những sách Tứ Thư, Ngũ Kinh cùng những lời thể chú của tiền nho trong những sách ấy và học thêm mấy bộ sử nước Tàu. Còn sự luyện tập hàng ngày, thì cốt tập cho thạo thuộc các lề lối ở chỗ khoa trường là : kinh nghĩa, tứ lục, thi phú, văn sách. Ấy là dùng hư văn mà xét tài thực dụng, đem sự hoa mỹ làm mực thước đo tài kinh luân. Bởi vậy ai hay kinh nghĩa đã nghĩ mình hơn người, ai tài thi phú đã tưởng mình giỏi nghề trị nước. Việc đời thì tối tăm mờ mịt mà lại tự phụ và kiêu căng, cho thiên hạ như rơm rác, coi mình như thần thánh.

Sự học của mình đã hư hỏng như thế, những hủ tục lại ăn sâu vào trí não, thành ra một thứ cố tật không sao chữa được. May nhờ cái tinh thần học cũ, người đi học, kiến thức tuy không có cái gì mấy, nhưng thường có khí tiết, biết liêm sỉ và nhờ có cái thanh nghị của bọn sĩ phu ràng buộc, ngăn ngừa sự hành động bất chính. Song chỉ có thế mà thôi, vẫn không đủ để sinh tồn trong cái thời đại quyền lợi cạnh tranh, quyền mưu quỉ quyệt, trí thuật gian trá. Cho nên trong khi người tiến thì ta thoái, người thịnh thì ta suy.

Đại khái, cái trình độ của bọn sĩ phu ở nước ta lúc bấy giờ là thế, cho nên vận nước suy đến nơi mà hồn người vẫn mê muội ở chỗ mơ màng mộng mị. Bọn sĩ phu là người có học, làm tai làm mắt cho mọi người mà còn kém cõi như thế, thì bảo dân gian khôn ngoan làm sao được?

3. SỰ SINH HOẠT CỦA NGƯỜI TRONG NƯỚC. Tình thế trong nước như đã nói trên, công nghệ không có, buôn bán không ra gì, trừ việc cày cấy làm ruộng ra thì người nghèo-đói không có nghề-nghiệp gì mà làm ăn cả, cho nên thủa ấy tuy một tiền được bốn bát gạo, mà vẫn có người chết đói, vì rằng giá gạo thì rẻ, nhưng kiếm được đồng tiền thật là khó. Người đi làm thuê khôn khéo, thì mới được một ngày một tiền, không thì chỉ được 18 hay 30 đồng tiền mà thôi. Sự làm ăn ở chỗ thôn quê đã vất vã mà lại thường bị
nhiều sự hà lạm, ai có đồng tiền ở trong nhà thì lo sợ đủ mọi đường: nào sợ kẻ gian phi trộm cắp, nào sợ giặc đêm giặc ngày cướp phá, cho nên phải chôn phải giấu cho kín.

Nhà cửa phần nhiều là nhà tranh nhà lá, ít khi có nhà ngói nhà gạch. Kiểu nhà làm cũng phải theo kiểu thường mà làm, chứ không được làm nhà lầu và nhà kiểu chữ công 工 hay kiểu chữ môn 門. Ai làm nhà cửa mà không theo đúng phép, thì cho là lộng hành, phải tội.

Cách ăn mặc thì chỉ có đồ vải đồ nâu, người nghèo khổ chỉ có manh áo cánh và thường thì đóng cái khố, có đi đâu mới mặc cái quần vải dài đến đầu gối. Người sung túc mới có vài cái áo nâu đen và vài cái quần hoặc nhuộm nâu hoặc để trắng, chứ không được mặc đồ gấm đồ vóc và đi giày. Nhà vua cấm như thế, là cũng có ý muốn cho dân không quen thói xa hoa hoang phí, chỉ trừ những người làm quan làm tư mới có cái đặc ân được ăn mặc hơn người. Cũng vì thế cho nên người trong nước ai cũng mong được đi làm quan cho hiển đạt cái thân hình và cho rỡ ràng mẹ cha, chứ không lo nghĩ làm việc gì khác nữa. Hễ ai đi học mà vì lẽ gì thi không đỗ, làm quan không được, thì bức chí quay ra làm giặc để tìm cách hiển vinh, thành ra trong nước hay có giặc giã.

Nước nghèo, dân khổ, lại phải lúc có nhiều tai biến, người ngoài vào xâm lược, Triều đình ngơ ngác không biết xoay xở ra thế nào, lòng người ly tán, phân ra bè nọ đảng kia, giết hại lẫn nhau. Ấy là cái tình thế nước Việt Nam ta vào cuối đời Tự Đức là thế, cho nên sự nguy vong mới xảy ra vậy.


1. Ta thường hiểu mấy chữ quân chủ chuyên chế theo cái nghĩa của các nước Âu Tây ngày xưa, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái học Nho giáo có nhiều chỗ khác nhau.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 8:25 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG VII

NƯỚC PHÁP LẤY ĐẤT NAM KỲ
1. Nước Pháp đánh Đà Nẵng
2. Quân Pháp hạ thành Gia Định
3. Mất tỉnh Định Tường
4. Mất tỉnh Biên Hòa và tỉnh Vĩnh Long
5. Hòa ước năm Nhâm Tuất (1862)
6. Sứ Việt Nam ta sang Tây
7. Việc bảo hộ Cao Miên
8. Nước Pháp lấy ba tỉnh phía tây đất Nam kỳ


1. QUÂN PHÁP ĐÁNH ĐÀ NẴNG. Trong thời đại khó khăn như đời vua Dực Tông, mà vua quan cứ khư khư giữ lấy thói cũ, không biết theo thời mà mở nước cho người ta vào buôn bán, không biết nhân dịp mà khai hóa dân trí, lại vì sự sùng tín mà đem giết hại người trong nước, và đem làm tội những người đi giảng đạo. Bởi những sự lầm lỗi ấy, cho nên nước Pháp mới dùng binh lực để báo thù cho những người giáo sĩ bị hại.

Nguyên từ năm Tân Hợi (1851) là năm Tự Đức thứ 4 về sau, nghĩa là từ khi có tờ dụ cấm đạo lần thứ hai, ở Bắc kỳ có mấy người giáo sĩ là ông Bonard, ông Charbonnier, ông Matheron và ông Giám mục I-pha-nho tên là Diaz bị giết. Còn những giáo sĩ khác thì phải đào hầm đào hố mà ở, hoặc phải trốn tránh ở trong rừng trong núi để giảng đạo. Những tin ấy về đến bên Tây, các báo chí ngày ngày kể những thảm trạng của các người giáo sĩ đi truyền đạo ở nước ta, lòng người náo động cả lên.

Chính phủ nước Pháp bèn sai ông Leheur de Ville-sur-Arc, đem chiếc chiến thuyền “Catinat” vào cửa Đà Nẵng rồi cho người đem thư lên trách Triều đình Việt Nam về việc giết đạo. Sau thấy quan ta lôi thôi không trả lời, quân nước Pháp bèn bắn phá các đồn lũy ở Đà Nẵng, rồi bỏ đi. Bấy giờ là tháng 8 năm Bính Thìn (1856) là năm Tự Đức thứ 9.

Được 4 tháng sau thì sứ thần nước Pháp là ông Montigny ở nước Tiêm La sang, để điều đình mọi việc. Chiếc tàu của ông Montigny đi vào đóng ở cửa Đà Nẵng, rồi cho người đưa thư lên nói xin cho người nước Pháp được tự do vào thông thương, đặt Lĩnh sự ở Huế, mở cửa hàng buôn bán ở Đà Nẵng, và cho giáo sĩ được tự do đi giảng đạo. Trong bấy nhiêu điều, triều đình nước ta không chịu điều nào cả.

Bấy giờ bên nước Pháp đã lập lại đế hiệu, cháu ông Nã-phá-luân đệ-nhất là Nã-phá-luân đệ-tam lên làm vua. Triều chính lúc bấy giờ thì thuận đạo, lại có bà Hoàng hậu Eugénie cũng sùng tín. Vả chăng khi chiếc tàu “Catinat” vào cửa Đà Nẵng, có ông Giám mục Pellerin trốn được xuống tàu rồi về bệ kiến Pháp hoàng, kể rõ tình cảnh các người giảng đạo ở Việt Nam.

Ông P. Cultru chép ở trong sách Nam kỳ sử-ký (Histore de la Cochinchine) rằng: lúc bấy giờ có nhiều người quyền thế như ông chủ giáo thành Rouen là Mgr de Bonnechose và có lẽ cả bà Hoàng hậu cũng có nói giúp cho ông Giám mục Pellerin. Bởi vậy Pháp hoàng mới quyết ý sai quan đem binh thuyền sang đánh nước ta. Lại nhân vì những giáo sĩ nước I-pha-nho cũng bị giết, cho nên Chính phủ hai nước mới cùng nhau trù tính việc sang đánh nước Việt Nam. Ấy cũng tại vua quan mình làm điều trái đạo, giết hại những người theo đạo Gia-tô cho nên mới có tai biến như vậy.

Tháng 7 năm Mậu Ngọ (1858) là năm Tự Đức thứ 11, hải quân Trung tướng nước Pháp là Rigault de Genouilly đem tàu Pháp và tàu I-pha-nho cả thảy 14 chiếc, chở hơn 3.000 quân của hai nước vào cửa Đà Nẵng, bắn phá các đồn lũy, rồi lên hạ thành An Hải 安 海 và thành Tôn Hải 尊 海.

Triều đình được tin ấy liền sai ông Đào Trí 陶 致 ra cùng với quan Tổng Đốc Nam Nghĩa là Trần Hoằng 陳 弘 tiễu ngự. Ông Đào Trí ra đến nơi thì hai cái hải thành đã mất rồi. Triều đình lại sai quan Hữu quân Lê Đình Lý 黎 廷 理 làm tổng-thống đem 2.000 cấm binh vào án ngự.

Ông Lê Đình Lý vào đánh với quân Pháp một trận ở xã Cẩm Lệ 錦 荔 bị đạn, về được mấy hôm thì mất.

Vua Dực Tông lại sai quan Kinh lược sứ là ông Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 vào làm Tổng thống, ông Chu Phúc Minh 朱 福 明 làm Đề đốc cùng với ông Đào Trí chống giữ với quân Pháp và quân I-pha-nho.

Ông Nguyễn Tri Phương lập đồn Liên Trì 蓮 池 屯 và đắp lũy dài từ Hải Châu cho đến Phúc Ninh, rồi chia quân ra phòng giữ. Cứ như sách Nam kỳ sử của ông Cultru thì ý quan Trung tướng Rigault de Genouilly định lấy Đà Nẵng xong rồi, lên đánh Huế, nhưng mà đến lúc bấy giờ thấy quan quân phòng giữ cũng rát, và lại có người đem tin cho Trung tướng biết rằng có hơn 10.000 quân ở Huế sắp kéo xuống. Trung tướng không biết rõ tình thế ra làm sao, mà đường sá lại không thuộc, cho nên cũng không dám tiến quân lên.

Nhân vì khi trước các giáo sĩ đều nói rằng hễ quân Pháp sang đánh, thì dân bên đạo tức khắc nổi lên đánh giúp, đến nay không thấy tin tức gì, mà quân lính của Trung tướng thì tiến lên không được. Ở Đà Nẵng thì chỗ ăn chỗ ở không có, lại phải bệnh dịch tả chết hại mất nhiều người, bởi vậy Trung tướng lấy làm phiền lắm. Bấy giờ có ông Giám mục Pellerin cũng đi theo sang ở dưới tàu Ménésis, Trung tướng cứ trách ông Giám mục đánh lừa mình, Giám mục cũng tức giận bỏ về ở nhà tu dạy đạo tại thành Pénang ở bên Mã-lai.

Được mấy tháng, Trung tướng liệu thế đánh Huế chưa được, bèn định kế vào đánh Gia Định là một nơi dễ lấy, và lại là một nơi trù phú của nước Nam ta.

2. QUÂN PHÁP VÀO ĐÁNH GIA ĐỊNH. Trước đã có người bàn với Trung tướng Rigault de Genouilly ra đánh Bắc kỳ, nói rằng ở Bắc kỳ có hơn 40 vạn người đi đạo, và lại có đảng theo nhà Lê, có thể giúp cho quân Pháp được thành công. Trung tướng cho đi do-thám biết rằng đất Nam kỳ dễ lấy hơn, và lại là đất giàu có, nhiều thóc gạo. Đến tháng giêng năm Kỷ Mùi (1859) là năm Tự Đức thứ 12, Trung tướng giao quyền lại cho Đại tá Toyon ở lại giữ các đồn tại Đà Nẵng, rồi còn bao nhiêu binh thuyền đem vào Nam kỳ. Quân Pháp vào cửa Cần Giờ, bắn phá các pháo đài ở hai bên bờ sông Đồng-nai, rồi tiến lên đánh thành Gia Định.

Ở Gia Định, bấy giờ tuy có nhiều binh khí, nhưng quân lính không luyện tập, việc võ bị bỏ trễ nải, cho nên khi quân Pháp ở cửa Cần Giờ tiến lên, quan Hộ đốc là Vũ duy Ninh 武 維 寧 vội vàng tư đi các tỉnh lấy binh về cứu-viện ; nhưng chỉ trong hai ngày thì thành vỡ. Vũ Duy Ninh tự tận. Quân nước Pháp và nước I-pha-nho vào thành, lấy được 200 khẩu súng đại-bác, 8 vạn rưỡi kilos thuốc súng và độ chừng 18 vạn phật-lăng ( francs ) cả tiền lẫn bạc, còn các binh khí và thóc gạo thì không biết bao nhiêu mà kể.

Trung tướng Rigault de Genouilly lấy được thành Gia Định rồi, đốt cả thóc-gạo và san phẳng thành trì làm bình địa, chỉ để một cái đồn ở phía nam, sai thủy quân Trung tá Jau-réguiberry đem một đạo quân ở lại chống giữ với quân của ông Tôn Thất Hợp 尊 室 鉿 đóng ở đất Biên Hòa.

Trung tướng lại đem quân trở ra Đà Nẵng, rồi tiến lên đánh một trận ở đồn Phúc Ninh 福 寧. Quân ông Nguyễn Tri Phương thua phải lui về giữ đồn Nại Hiên 耐 軒 và đồn Liên Trì 蓮 池.

Trung tướng muốn nhân dịp đó mà định việc giảng hòa, nhưng mà Triều đình cứ để lôi thôi mãi, người thì bàn hòa, kẻ thì bàn đánh, thành ra không xong việc gì cả[1]. Mà quân Pháp lúc bấy giờ ở Đà Nẵng khổ sở lắm, nhiều người có bệnh tật; Trung tướng Rigault de Genouilly cũng đau, phải xin về nghỉ.

Chính phủ Pháp sai hải quân Thiếu tướng Page (Ba-du) sang thay cho Trung tướng Rigault de Genouilly và nhân thể để chủ việc giảng hòa cho xong. Đến tháng 10 năm Kỷ Mùi (1859) thì Thiếu tướng sang đến nơi, và cho người đưa thư bàn việc hòa, chỉ cốt xin đừng cấm đạo, để cho các giáo sĩ được tự do đi giảng đạo, đặt Lĩnh sự coi việc buôn bán ở các cửa bể và đặt sứ thần ở Huế. Đại để thì cũng như những điều của ông Montigny đã bàn năm trước. Nhưng chẳng may lúc bấy giờ ở trong Triều không ai hiểu chính sách ngoại giao mà chủ trương việc ấy, hóa ra làm mất cái dịp hay cả cho hai nước.

Thiếu tướng thấy cuộc hòa không xong bèn tiến binh lên đánh, trận ấy bên quân Pháp chết mất một viên lục quân Trung tá là Dupré Déroulède.
Khi quân Pháp và quân I-pha-nho sang đánh nước ta ở Đà Nẵng và ở Gia Định, thì quân nước Anh và quân nước Pháp đang đánh nước Tàu ở mạn Hoàng Hải 黄 海. Đến bấy giờ quân Pháp cần phải tiếp sang bên Tàu, Chính phủ nước Pháp mới truyền cho Thiếu tướng Page phải rút quân ở Đà Nẵng về, và chỉ để quân giữ lấy Gia Định, còn bao nhiêu binh thuyền phải đem sang theo hải quân Trung tướng Charner đi đánh Tàu. Bởi vậy đến tháng ba năm Canh Thân (1860) quân Pháp đốt cả dinh trại ở Trà Sơn rồi xuống tàu. Về đến Gia Định, Thiếu tướng Page để hải quân Đại tá d'Ariès ở lại giữ Gia Định, còn bao nhiêu binh thuyền đem lên phía bắc hội với binh thuyền của nước Anh để đánh nước Tàu.

Triều đình ở Huế thấy quân Pháp bỏ Đà Nẵng đi, bèn sai Nguyễn Tri Phương 阮 知 方, Phạm thế Hiển 范 世 顯 vào Nam kỳ, để cùng với ông Tôn Thất Hợp 尊 室 鉿 sung Gia Định quân thứ.

Đến tháng 7 năm Canh Thân (1860) ông Nguyễn Tri Phương khởi hành. Lúc gần đi, ông ấy có tâu bày mấy lẽ về việc giữ nước và nói rằng việc đánh nhau với nước Pháp bây giờ khó gấp năm gấp bảy lúc trước, nhưng ông ấy xin cố hết sức để đền ơn nước, còn ở mặt Quảng Nam mà có việc gì, thì ông Phan Thanh Giản 潘 清 簡 và ông Nguyễn Bá Nghi 阮 伯 儀 có thể cáng đáng được.

Quân Pháp và quân I-pha-nho ở Sài Gòn lúc bấy giờ chỉ có độ 1.000 người mà quân của Việt Nam ta thì có đến hơn một vạn người. Nhưng mà quân ta đã không luyện tập, lại không có súng ống như quân Tây. Mình chỉ có mấy khẩu súng cổ, bắn bằng đá lửa, đi xa độ 250 hay là 300 thước tây là cùng; còn súng đại bác thì toàn là súng nạp tiền mà bắn mười phát không đậu một. Lấy những quân lính ấy, những khí giới ấy mà đối địch với quân đã lập theo lối mới, bắn bằng súng nạp hậu và bằng đạn trái phá, thì đánh làm sao được. Bởi vậy cho nên xem trận đồ của Việt Nam ta từ đầu cho đến cuối, chỉ có cách đào hầm đào hố để làm thế thủ, chứ không bao giờ có thế công, mà người Tây thì lợi cả công lẫn thủ. Tuy vậy ông Nguyễn Tri Phương cùng với quan Tham tán đại thần Phạm Thế Hiển vào xếp đặt ở Gia Định một cách rất có qui cũ, đắp dãy đồn Kỳ Hòa ( người Pháp gọi là dãy đồn Chí Hòa ) cũng hợp qui thức, để chống nhau với quân của Đại tá d'Ariès. Hai bên đã từng đánh nhau hai ba trận, đều bị thiệt hại cả.

Đến tháng 9 năm Canh Thân (1860), thì nhà Thanh bên Tàu ký tờ Hòa ước với nước Anh và nước Pháp, hai bên bãi sự chiến tranh. Chính phủ nước Pháp sai hải quân Trung tướng Charner đem binh thuyền về chủ trương việc lấy Nam kỳ.

Tháng giêng năm Tân Dậu (1861) Trung tướng Charner đem cả thảy 70 chiếc tàu và 3.500 quân bộ về đến Gia Định[2]. Được 20 ngày thì Trung tướng truyền lệnh tiến quân lên đánh lấy đồn Kỳ Hòa. Hai bên đánh nhau rất dữ trong hai ngày. Quân Pháp chết hơn 300 người, nhưng mà súng Tây bắn hăng quá, quân ta địch không nổi, phải thua bỏ đồn chạy về Biên Hòa.

Trận ấy bên Tây thì có lục quân Thiếu tướng Vassoigne, Đại tá I-pha-nho Palanca và mấy người nữa bị thương, mà bên ta thì ông Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 bị thương, em ngài là Nguyễn Duy 阮 惟 tử trận, quan Tham tán là Phạm Thế Hiển 范 世 顯 về đến Biên Hòa được mấy hôm cũng mất, còn quân sĩ thì chết hại rất nhiều.

3. MẤT TỈNH ĐỊNH TƯỜNG. Phá được đồn Kỳ Hòa rồi, Trung tướng Charner truyền cho quân thủy bộ tiến lên đuổi đánh, quan quân vỡ tan cả. Tàu thủy của Pháp lên lấy Thủ Dầu Một và Tây Ninh. Trung tướng lại sai người đưa thư sang cho vua Cao Miên là Norodom ( Nặc-ông-lân), đại lược nói rằng: chủ-ý của Pháp định lấy đất Gia Định làm thuộc địa, và nay mai sẽ đánh lấy Mỹ Tho ( Định Tường ) để cho tiện đường lưu thông với nước Cao Miên.

Bấy giờ bại quân của Nguyễn Tri Phương rút về đóng ở Biên Hòa, còn đang rối loạn, chưa dám làm gì, quân Pháp bèn quay về phía tây đánh tỉnh Định Tường. Trước Trung tướng đã cho tàu đi dò các ngọn sông xem đi đường nào tiện, đến cuối tháng 2 năm Tân Dậu (1861), một mặt Trung tướng sai Trung tá Bourdais đem tàu đi đường sông, tiến lên đánh các đồn, một mặt thì sai Thiếu tướng Page đi đường bể, theo cửa sông Mê Kông vào, hai mặt cùng tiến lên đánh lấy thành Mỹ Tho. Quan Hộ đốc là Nguyễn Công Nhàn 阮 公 間 phải bỏ thành chạy.

Từ khi hạ xong thành Mỹ Tho rồi, Trung tướng đặt đồn lũy ở các nơi hiểm-yếu, và có ý hoãn việc binh để sửa sang việc cai trị trong địa hạt đã lấy được, cho nên cũng không đánh các tỉnh khác.

Triều đình ở Huế được tin quan quân thất thủ đại đồn Kỳ Hòa, và thành Mỹ Tho cũng thất thủ rồi, sai quan Thượng thư Hộ bộ là Nguyễn Bá Nghi 阮 伯 儀 làm Khâm sai đại thần vào kinh lý việc Nam kỳ. Nguyễn Bá Nghi biết thế không chống nổi với quân Pháp, dâng sớ về xin giảng hòa. Nhưng ở trong triều lúc bấy giờ có bọn Trương Đăng Quế 張 登 桂 không chịu, bắt phải tìm kế chống giữ.

Có nhà chép sử trách Nguyễn Bá Nghi rằng tuy ông ấy muốn giảng hòa, nhưng không chịu nhường đất, cứ lấy lý mà cãi, chứ không biết rằng thời buổi cạnh tranh này, hễ cái sức đã không đủ, thì không có cái lý gì là phải cả. Vả chăng quân nước Pháp đã sang đánh lấy mấy tỉnh ở Nam kỳ, là cốt để làm thuộc địa, lẽ nào tự nhiên lại đem trả lại. Bởi vậy sự giảng hòa cứ lôi thôi mãi không xong. Mà ở trong địa hạt tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường lúc ấy lại có mấy người như Tri huyện Toại 遂, Phó quản cơ Trương Định 張 定, Thiên hộ Dương 楊 rủ những người nghĩa dũng nổi lên đánh phá quân Pháp. Quân Pháp cứ đánh dẹp mãi dân tình cũng bị lắm điều cực khổ.
Đến tháng 10 năm Tân Dậu (1861), Chính phủ Pháp sai hải quân Thiếu tướng Bonard sang thay cho Trung tướng Charner về nghỉ.

4. MẤT TỈNH BIÊN HÒA VÀ TỈNH VĨNH LONG. Thiếu tướng Bonard thấy quan quân ta cứ chống giữ mãi, bèn quyết ý đánh lấy tỉnh Biên Hòa và tỉnh Vĩnh Long. Đến tháng 11 năm ấy, thì quân Pháp chia ra làm 3 đạo, cùng tiến lên đánh lấy thành Biên Hòa, rồi lại tiến lên mặt đông nam đánh lấy đồn Bà Rịa. Qua tháng 3 năm sau là năm Nhâm Tuất (1862), Thiếu tướng Bonard lại đem 11 chiếc tàu và hơn 1.000 quân đi đánh Vĩnh Long, Tỉnh-thần ở đấy chống giữ được 2 ngày thì thành phá. Tổng Đốc Trương Văn Uyển 張 文 琬 phải đem quân lui về phía tây sông Mê Kông.

5. HÒA ƯỚC NĂM NHÂM TUẤT (1862). Lúc bấy giờ ở ngoài Bắc kỳ có tên Phụng 奉, tên Trường 長, đánh phá ở mặt Quảng Yên và Hải Dương ngặt lắm, lại có Nguyễn Văn Thịnh 阮 文 成, tục gọi là Cai tổng Vàng, quấy nhiễu ở Bắc Ninh, mà trong Nam kỳ thì lại mất thêm hai tỉnh nữa. Triều đình lấy làm lo sợ lắm, bèn sai Phan Thanh Giản 潘 清 簡 và Lâm Duy Tiếp 林 維 浹 vào Gia Định giảng hòa.

Đến tháng 4 thì sứ thần nước ta theo chiếc tàu Forbin[3] vào Sài Gòn. Đến hôm 9 tháng 5 thì Thiếu tướng Bonard và sứ thần nước Nam ta là ông Phan Thanh Giản và ông Lâm Duy Tiếp ký tờ Hòa ước.

Tờ Hòa ước ấy có 12 khoản, nhưng cốt có những khoản sau này là quan trọng hơn cả:

Nước Nam phải để cho giáo sĩ nước Pháp và nước I-pha-nho được tự do vào giảng đạo, và để dân gian được tự do theo đạo.

Nước Nam phải nhường đứt cho nước Pháp tỉnh Biên Hòa, tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường, và phải để cho chiến thuyền của Pháp được ra vào tự do ở sông Mékong.

Nước Nam không được đem binh khí, thuốc đạn đi qua những tỉnh đã nhường cho nước Pháp.

Hễ nước Nam có giao thiệp với nước nào khác thì phải cho Chính phủ Pháp biết, và khi nào muốn nhường đất cho nước nào, thì phải tùy ý nước Pháp có thuận cho mới được.

Người nước Pháp và nước I-pha-nho được ra vào buôn bán tự do ở cửa Đà Nẵng, cửa Ba-lạt và cửa bể ở Quảng Yên.

Nước Nam phải trả tiền binh phí 4.000.000 nguyên, chia làm mười năm, mỗi năm 40 vạn nguyên.

Nước Pháp trả tỉnh Vĩnh Long lại cho nước Nam, nhưng quân Pháp cứ đóng ở tỉnh lỵ cho đến khi dẹp yên giặc giã ở tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường thì mới rút về.

Sự giảng hòa xong rồi thì triều đình sai ông Phan Thanh Giản làm Tổng Đốc Vĩnh Long, ông Lâm Duy Tiếp làm Tuần phủ Khánh Thuận, để giao thiệp với quan nước Pháp ở Gia Định.

Bấy giờ nước I-pha-nho cũng nhường quyền lấy đất làm thuộc địa cho nước Pháp, chỉ nhận tiền binh phí và quyền được cho giáo sĩ đi giảng đạo thôi.
Tháng 2 năm Quí Hợi (1863) là năm Tự Đức thứ 16, Thiếu tướng Bonard và Đại tá nước I-pha-nho là Palanca vào Huế triều yết vua Dực Tông để công nhận sự giảng hòa của ba nước. Đoạn rồi Thiếu tướng Bonard về Pháp nghỉ. Hải quân Thiếu tướng De la Grandière sang thay.

6. SỨ VIỆT NAM SANG TÂY. Vua Dực Tông tuy thế bất đắc dĩ phải nhường đất ba tỉnh Nam kỳ cho nước Pháp, nhưng trong bụng vẫn muốn cố hết sức để chuộc lại, vì là đất Gia Định là đất khai nghiệp của nhà Nguyễn và lại là đất quê ngoại của ngài, nên chi Hòa ước đã ký rồi, mà ngài vẫn sai quan thương nghị với quan nước Pháp về việc ấy. Mà chủ ý người nước Pháp lúc bấy giờ thì không những là chỉ giữ lấy ba tỉnh mà thôi, lại còn định mở rộng thêm ra nữa. Vậy lẽ nào lại đem trả lại cho mình?

Vua Dực Tông thấy việc bên này bàn không xong, bèn sai quan Hiệp biện đại học sĩ Phan Thanh Giản 潘 清 簡, quan Tả tham tri lại bộ Phạm Phú Thứ và quan Án sát sứ tỉnh Quảng Nam là Ngụy Khắc Đản 魏 克 襢 đem phẩm vật sang sứ nước Pháp và nước I-pha-nho. Còn việc giao thiệp ở trong Nam kỳ thì giao lại cho quan Tổng Đốc tỉnh Vĩnh Long là Trương văn Uyển 張 文 琬.
Tháng 6, các sứ thần xuống tàu “Echo” vào Gia Định, rồi sang tàu “Européen” cùng với quan nước Pháp và quan nước I-pha-nho sang Tây. Đến tháng 8 thì tàu “ Européen” về tới nước Pháp, sứ thần nước ta lên Paris, xin vào triều yết Pháp hoàng Nã-phá-luân đệ tam. Nhưng bấy giờ Pháp hoàng sắp đi ngự mát, sứ thần ta phải ở lại chờ đến hơn một tháng mới được yết kiến. Ông Phan Thanh Giản tâu bày mọi lẽ về việc xin chuộc ba tỉnh Nam kỳ. Pháp hoàng ban rằng việc đó để đình nghị xem thế nào rồi sau sẽ trả lời cho Triều đình Huế.

Mấy hôm sau, bọn ông Phan Thanh Giản đi sang I-pha-nho, rồi đến cuối năm thì các sứ thần xuống tàu “Japon” trở về.

7. VIỆC BẢO HỘ CAO MIÊN. Trong khi sứ nước ta sang Tây lo việc chuộc lại mấy tỉnh ở Nam kỳ, thì ở bên này Thiếu tướng De La Grandière một mặt cứ đánh dẹp mọi nơi, xếp đặt cách cai trị, định thuế lệ và mở trường dạy chữ Pháp và chữ quốc ngữ[4], một mặt sai quan đi kinh doanh việc bảo hộ nước Cao Miên (Chân Lạp).

Nguyên từ năm Kỷ Mùi (1859), vua nước Cao Miên là An Dương (tức là Nặc ông Tôn) mất rồi, người con trưởng tên là Norodom (Ông-lân) lên nối ngôi. Đến năm Tân Dậu (1861), thì người em Norodom là Si-Vattha nổi lên tranh ngôi của anh. Norodom phải chạy sang Tiêm La. Sang năm Nhâm Tuất (1862) vua Tiêm La sai quân đem Norodom về nước, rồi đặt quan ở Ô-đông để bảo hộ Cao Miên.

Lúc bấy giờ ở Cao Miên có ông Giám mục tên là Miche khuyên vua Norodom về với nước Pháp thì Tiêm La không dám bắt nạt. Bên này Thiếu tướng De la Grandière cũng sai Đại úy Doudart de Lagrée sang kinh doanh việc bảo hộ Cao Miên. Ông Doudart de Lagrée sang Cao Miên trong một năm trời thu xếp mọi việc, đến năm Giáp Tí (1864) thì nước Tiêm La phải rút quân về, nhường quyền bảo hộ cho nước Pháp.

8. NƯỚC PHÁP LẤY BA TỈNH PHÍA TÂY ĐẤT NAM KỲ. Ở bên Pháp lúc bấy giờ Chính phủ cũng còn phân vân, chưa quyết hẳn lấy hay là trả đất Nam kỳ, mà Pháp hoàng thì thấy đường sá xa xôi cũng ngại, bèn sai hải quân Trung tá Aubaret (Ha-ba-lý) sang điều đình với Triều đình ở Huế về việc cho chuộc ba tỉnh Nam kỳ.

Vua Dực Tông lại sai quan Lại bộ thượng thư là ông Phan Thanh Giản ra sung chức toàn quyền cùng với Trần Tiễn Thành 陳 踐 誠 và Phan Huy Vịnh 潘 輝 泳 để thương nghị với sứ thần nước Pháp.

Ông Aubaret đưa bản thảo tờ Hòa ước, đại lược nói rằng: Nước Pháp trả lại ba tỉnh Gia Định, Biên Hòa và Định Tường cho nước Nam, chỉ giữ Sàigòn, Mỹ Tho và Thủ Dầu Một để đóng quân. Nhưng nước Nam phải để nước Pháp được quyền bảo hộ cả 6 tỉnh Nam kỳ. Nước Nam lại phải chịu mỗi năm là 2.000.000 nguyên tiền thuế.

Sứ hai nước cứ bàn đi bàn lại mãi không xong, mà ở bên Pháp thì có nhiều người không muốn trả lại đất Nam kỳ. Cuối năm Giáp Tí (1864) quan Thượng thư Hải quân bộ là Hầu tước De Chasseloup Laubat dâng sớ tâu với Pháp hoàng nhất định xin không cho nước Nam chuộc ba tỉnh. Pháp hoàng nghe lời ấy bèn xuống chỉ truyền cứ chiếu tờ Hòa ước năm Nhâm Tuất (1862) mà thi hành.

Năm Ất Sửu (1865), quan Thượng thư De Chasseloup Laubat muốn biết rõ tình thế bên Việt Nam này, bèn gọi Thiếu tướng De la Grandière về hội nghị và sai hải quân Thiếu tướng Roze sang thay. Thiếu tướng De la Grandière về Pháp cả đi lẫn về mất 7 tháng, lại trở sang kinh lý việc Nam kỳ.

Lúc bấy giờ việc cai trị ở ba tỉnh của Pháp đã thành nếp rồi, thiếu tướng De la Grandière ở Pháp sang đã quyết ý lấy nốt ba tỉnh phía tây. Lại nhân từ khi trước nước Pháp sang lấy Nam kỳ, người bản xứ thỉnh thoảng vẫn nổi lên đánh phá, quân Pháp dẹp mãi không yên. Ở Cao Miên lại có tên sư Pu kầm Bô xưng là cháu Nặc ông Chân cũng nổi lên đánh vua Norodom. Súy phủ ở Sài Gòn đổ cho quan Việt Nam ta xui giục và giúp đỡ những người làm loạn, bèn sửa soạn việc lấy tỉnh Vĩnh Long, tỉnh An Giang và tỉnh Hà Tiên.

Ở Huế tuy Triều đình còn cứ mong chuộc lại đất ba tỉnh, nhưng vẫn biết ý Súy phủ ở Sài Gòn rồi tất lấy cả ba tỉnh phía tây, cho nên năm Bính Dần (1866), lại sai ông Phan Thanh Giản vào làm Kinh lược sứ để tìm kế chống giữ.

Ở bên Pháp, thì từ năm Đinh Mão (1867), hải quân Trung tướng Rigault de Genouilly lên làm Thượng thư Hải quân bộ[5] ra sức giúp Thiếu tướng De la Grandière cho xong việc. Bởi vậy Súy phủ ở Sài Gòn chỉ đợi dịp để khởi sự.

Tháng 6 năm Đinh Mão (1867) là năm Tự Đức thứ 20, Thiếu tướng De la Grandière hội hơn 1.000 quân ở Mỹ Tho, rồi định ngày kéo sang lấy Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Ông Phan Thanh Giản biết thế không chống nổi, bảo các quan đành chịu nộp thành trì cho khỏi sự tai hại, rồi ông uống thuốc độc mà tự tận, dặn lại con cái phải cày ruộng mà ăn, chứ không được nhận quan chức gì ở Nam kỳ.

Bấy giờ ông đã già, đã ngoài 74 tuổi, làm quan thật là thanh liêm, nhưng chẳng may gặp phải khi nước có biến, biết thế mình không làm gì được, đem tấm lòng son sắt mà báo đền ơn nước cho hết bổn phận người làm tôi.

Từ đó đất Nam kỳ toàn cảnh thành ra đất thuộc địa của Pháp, thuế má, luật lệ, điều gì cũng do Súy phủ ở Sài Gòn quyết định cả.


1. Chỗ này sách Tây có quyển chép rằng khi hai bên đang bàn việc hòa, thì vua Tự Đức sai ông Nguyễn Tri Phương đánh quân Pháp ở Gia Định. Vả xem sử ta lúc bấy giờ thì ông Nguyễn Tri Phương đang còn ở Quảng Nam mãi đến tháng 5 năm Canh Thân (1860), ông ấy mới vào Nam kỳ. Vậy việc đánh ở Gia Định là ông Tôn Thất Hợp, chứ không phải là ông Nguyễn Tri Phương.
2. Sử ta chép rằng quân Pháp lúc bấy giờ có hơn 1 vạn người, mà các sách chép việc lấy Nam kỳ thì chỉ nói có 3.500 người thôi và trong số ấy lại có mấy đội lính mộ An Nam nữa. Thiết tưởng số 3.500 có lẽ thật hơn.
3. Nguyên trước Thiếu tướng Bonard có sai Trung tá Simon đem chiếc tàu Forbin vào cửa Thuận An để đợi xem triều đình ở Huế có xin hòa không. Nay chiếc tàu ấy đem thuyền của sứ thần Việt Nam ta về Gia Định.
4. Nguyên người nuớc ta tự xưa tuy có tiếng nói riêng mà không có chữ viết. Học hành, văn chương, Án từ, việc gì cũng làm bằng Hán tự cả. Từ đời nhà Trần về sau đã có người dùng Hán tự mà đặt ra chữ nôm để viết tiếng quốc ngữ. Nhưng mà những nhà văn học không hay dùng đến chữ nôm. Đến cuối đời nhà Lê có các giáo sĩ Bồ-đào-nha sang giảng đạo ở nước ta, thấy Hán tự khó học và không mấy người hiểu, mới mượn chữ La-tinh mà đặt ra chữ quốc ngữ, để cho tiện sự giảng dạy. Ngày nay ta cũng nhờ có chữ quốc ngữ ấy mà làm thành ra nước ta có một lối chữ riêng rất tiện.
5. Lúc bấy giờ Hải quân bộ kiêm cả Thuộc địa bộ.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 9:08 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG VIII

GIẶC GIÃ Ở TRONG NƯỚC
1. Việc rối-loạn trong nước
2. Giặc Tam Đường
3. Giặc Châu chấu
4. Giặc tên Phụng
5. Sự phản nghịch ở Kinh thành
6. Giặc Khách ở Bắc kỳ


1. VIỆC RỐI-LOẠN TRONG NƯỚC. Vua Dực Tông vốn là ông vua có lòng chăm chỉ về việc trị dân, ngay từ năm Canh Tuất (1850), là năm Tự Đức thứ 3, ngài đã sai ông Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 làm Kinh lược đại sứ 6 tỉnh Nam kỳ ; ông Phan Thanh Giản 潘 清 簡 làm Kinh lược đại sứ Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa và Bình Thuận; ông Nguyễn Đăng Giai 阮 登 階 làm Kinh lược đại sứ Hà Tĩnh, Nghệ An và Thanh Hóa. Các ông ấy đi khám xét công việc các quan lại và sự làm ăn của dân gian, có điều gì hay dở phải sớ tâu về cho vua biết.

Tuy vậy mặc lòng, không có đời nào lắm giặc giã bằng đời ngài làm vua. Chỉ được vài ba năm đầu thì còn có hơi yên trị, còn từ năm Tân Hợi (1851) là năm Tự Đức thứ 4 trở đi, thì càng ngày càng nhiều giặc. Mà nhất là đất Bắc kỳ có nhiều giặc hơn cả, bởi vì đất Bắc kỳ là đất của nhà Lê cũ, dân tình cũng còn có nhiều người tưởng nhớ đến tiền triều, nên chỉ những người muốn làm loạn, hoặc tự nhận là dòng dõi nhà Lê, hoặc tìm một người nào giả nhận dòng dõi nhà Lê, rồi tôn lên làm minh chủ 盟 主 để lấy cớ mà khởi sự.

Lại nhân lúc bấy giờ bên Tàu có giặc Thái Bình nổi lên đánh nhà Thanh, đến khi giặc ấy tan thì dư đảng chạy tràn sang nước ta cướp phá ở mạn thượng du. Nào giặc khách, nào giặc ta, quan quân cứ phải đi đánh dẹp luôn. Ở trong nước thì thỉnh thoảng lại có tai biến, như nước lụt, đê vỡ, v. v. Ở Hưng Yên, đê Văn Giang vỡ 18 năm liền, cả huyện Văn Giang thành ra bãi cát bỏ hoang, dân gianị đói khổ, nghề nghiệp không có, cho nên người đi làm giặc càng ngày càng nhiều vậy.

2. GIẶC TAM ĐƯỜNG. Năm tân hợi (1851) là năm Tự Đức thứ 4, có giặc khách là bọn Quảng Nghĩa Đường 廣 義 堂, LụC thắng Đường 六 勝 堂, Đức Thắng Đường 德 勝 堂, v. v... tục gọi là giặc Tam đường 三 堂, quấy nhiễu ở mặt Thái Nguyên, vua sai ông Nguyễn Đăng Giai 阮 登 階 ra kinh lược Bắc kỳ. Ông ấy dùng cách khôn khéo dụ được chúng nó về hàng. Bởi vậy trong hạt lại được yên một độ. Nhưng đến cuối năm Giáp Dần (1854) là năm Tự Đức thứ 7, Nguyễn Đăng Giai mất, đất Bắc kỳ lại có loạn.

3. GIẶC CHÂU CHẤU. Năm Tự Đức thứ 7 (1854), ở tỉnh Sơn Tây có một bọn người đem Lê Duy Cự 黎 維 柜 là dòng dõi nhà Lê ra lập lên làm minh chủ để khởi sự đánh nhà Nguyễn. Lúc ấy có Cao Bá Quát 高 伯 适, người làng Phú Thụy, huyện Gia Lâm, Tỉnh Bắc Ninh, thi đỗ Cử nhân, ra làm quan, được bổ chức Giáo thụ phủ Quốc Oai (Sơn Tây). Cao Bá Quát có tiếng là người văn học giỏi ở Bắc kỳ, mà cứ bị quan trên đè nén, cho nên bức chí, bỏ quan về đi dạy học, rồi theo bọn ấy xưng là Quốc sư để dấy loạn ở vùng Sơn Tây và Hà Nội. Tháng chạp năm ấy quan phó Lĩnh binh tỉnh Sơn Tây là Lê Thuận đi đánh bắt được Cao Bá Quát đem về chém tại làng.

Nhân vì mùa tháng năm ấy ở vùng tỉnh Bắc Ninh và Sơn Tây có nhiều Châu chấu ra phá hại mất cả mùa màng, rồi đến cuối năm lại có giặc ấy, cho nên người thời bấy giờ gọi là giặc Châu chấu.

Cao Bá Quát chết đi rồi, Lê Duy Cự còn quấy rối đến mấy năm sau mới dẹp yên được. Từ đó trở đi, không năm nào là năm không có giặc, nhưng kiệt hiệt hơn cả là có giặc tên Phụng và giặc Khách ở mạn Thượng du.

4. GIẶC TÊN PHỤNG. Năm Tân Dậu (1861), quân nước Pháp và nước I-pha-nho sang đánh Quảng Nam, có mấy người ở Bắc kỳ theo vào làm lính mộ. Trong ấy có tên Tạ văn Phụng 謝 文 奉, trước đã theo giáo sĩ ra ngoại quốc đi học đạo, sau lại theo Trung tướng Charner về đánh Quảng Nam.

Đến tháng chạp, thì tên Phụng ra Bắc kỳ, mạo xưng là Lê Duy Minh 黎 維 明 dòng dõi nhà Lê 黎, rồi tự xưng làm minh chủ, cùng với một người đạo trưởng tên là Trường 長 làm mưu chủ, và tên Ước 約, tên Độ 度 dấy binh ở Quảng Yên. Đảng tên Phụng đem quân giặc Khách ở ngoài bể vào đánh lấy phủ Hải Ninh, rồi lại thông với giặc Khách và giặc ta ở các tỉnh, để làm loạn ở Bắc kỳ.

Tháng ba năm Nhâm Tuất (1862), ở Bắc Ninh có tên Cai tổng Nguyễn Văn Thịnh 阮 文 盛 ( tục gọi là Cai tổng Vàng ) xưng làm Nguyên súy, lập tên Uẩn 褞 mạo xưng là con cháu nhà Lê, lên làm minh chủ, rồi nhập đảng với tên Phụng, đem binh đi đánh phủ Lạng Giang, huyện Yên Dũng, và vây thành Bắc Ninh.

Bấy giờ quan Bố chính tỉnh Hà Nội là Nguyễn Khắc Thuật 阮 克 述, quan Bố chính tỉnh Sơn Tây là Lê Dụ 黎 裕 và quan Phó lĩnh binh tỉnh Hưng Yên là Vũ Tảo 武 早 đem quân ba tỉnh về đánh giải vây cho tỉnh Bắc. Vũ Tảo đánh nhau với quân giặc hơn 10 trận mới phá được quân giặc.

Ở phía đông thì tên Phụng vây đánh thành Hải Dương, tỉnh thần dâng sớ cáo cấp. Triều đình bèn sai quan Thượng thư bộ Hình là Trương Quốc Dụng 張 國 用 ra làm Tổng thống Hải An[1] quân vụ, cùng với Phan Tam Tỉnh 潘 三 省, Đặng Hạnh 鄧 杏, Lê Xuân 黎 春, đem quân Kinh và quân Thanh, Nghệ ra tiến tiễu. Lại sai Đào Trí 陶 致 làm Tham tán đại thần, Nguyễn Bá Nghi 阮 伯 儀 làm Sơn Hưng Tuyên[2] Tổng đốc, để cùng với Trương Quốc Dụng đánh giặc ở Bắc kỳ.

Lúc ấy, tỉnh Thái Nguyên thì có giặc Nông và giặc Khách đánh phá, tỉnh Tuyên Quang thì có bọn tên Uẩn 褞, tên Nông Hùng Thạc 農 雄 碩 quấy nhiễu, tỉnh Cao Bằng thì bị tên giặc Khách Lý Hợp Thắng 李 合 勝 vây đánh, tỉnh Bắc Ninh thì có cai tổng Vàng cướp phá, các quan lo rối cả lên. Vua Dực Tông lại sai Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 ra làm Tây bắc tổng thống quân vụ đại thần, cùng với Phan Đình Tuyển 潘 廷 選 và Tôn Thất Tuệ 尊 室 穗 ra đánh mặt Bắc Ninh, Thái Nguyên và Tuyên Quang.

Tháng 3 năm Quí Hợi (1863) Vũ Tảo 武 早 đánh lấy lại thành Tuyên Quang và bắt được tên Uẩn đóng cũi giải về trị tội. Qua tháng 4, Nguyễn Tri Phương dẹp xong giặc ở Bắc Ninh, rồi đem binh lên lấy lại thành Thái Nguyên, bắt được tên Thanh 清, tên Đắc 得, tên Vân 雲 và lại phá được sào huyệt của giặc ở núi Ma Hiên, thuộc châu Bạch Thông.

Còn ở mặt Hải Dương và Quảng Yên, thì tuy Trương Quốc Dụng và Đào Trí đã giải được vây cho thành Hải Dương, nhưng thế quân giặc ở mặt bể còn mạnh lắm. Vua Dực Tông lại sai Nguyễn Tri Phương làm Tổng thống Hải An quân vụ, Trương Quốc Dụng làm Hiệp thống đem quân ra đánh mặt ấy.
Lúc bấy giờ bọn tên Phụng có sai người vào cầu viện quan Thiếu tướng Bonard ở trong Nam kỳ, ước hễ lấy được Bắc kỳ thì xin để nước Pháp bảo hộ. Nhưng vì trong Nam kỳ còn lắm việc, mà sự giảng hòa với Triều đình ở Huế đã sắp xong, cho nên Thiếu tướng không nhận. Đảng tên Phụng vẫn chiếm giữ đất Quảng Yên và những đảo ở ngoài bể, để làm sào huyệt, rồi cho binh thuyền đi cướp phá các nơi. Quan quân đi đánh, nhiều người bị hại.

Cuối năm Quí Hợi (1863) là năm Tự Đức thứ 16, quân giặc họp hơn 500 chiếc thuyền ở đảo Các Bà và ở núi Đồ Sơn, có ý muốn đem quân vào đánh đất Kinh kỳ, nhưng chẳng may phải bão, thuyền đắm mất nhiều. Quan Đề đốc là Lê Quang Tiến 黎 光 薦 và quan Bộ phủ Bùi Huy Phan 裴 輝 璠 được tin ấy liền đem quân ra đánh, bị quân giặc đánh tập hậu, quan quân bỏ chạy. Lê quang Tiến và ông Bùi Huy Phan phải nhảy xuống bể tự tận.

Đến tháng 6 năm Giáp Tí (1864) là năm Tự Đức thứ 17, quan Hiệp thống Trương Quốc Dụng 張 國 用, quan Tán lý Văn Đức Khuê 文 德 圭, quan Tán tương Trần Huy Sách 陳 輝 册 và quan chưởng vệ Hồ Thiện 胡 善 đánh nhau với giặc ở đất Quảng Yên, bị giặc giết cả. Trận ấy quan quân thua to, quân sĩ thiệt hại rất nhiều.

Tháng 4 năm Ất Sửu (1865), quân giặc đem 300 chiếc thuyền phân ra làm 3 đạo vào cướp ở mạn Hải Dương. Nguyễn Tri Phương sai Nguyễn Văn Vĩ đem quân ra đón đánh, bắt và chém được rất nhiều. Từ đó quan Đề đốc Mai Thiện 枚 善 quan Tán lý Đặng trần Chuyên 鄧 陳 顓, quan Đốc binh Ông Ích Khiêm 翁 益 謙 phá được quân giặc hơn 10 trận. Quân giặc lui về giữ mặt Hải Ninh.

Tháng 7 năm ấy, Nguyễn Tri Phương sai Đặng Trần Chuyên, Ông Ích Khiêm đem binh ra Quảng Yên, ước với quan nhà Thanh ở Khâm châu để đánh lấy lại thành Hải Ninh. Quân giặc thua to, đem hơn 70 chiếc thuyền chạy ra bể. Quan quân đem binh thuyền ra đuổi đánh, tên Phụng, tên Ước thì chạy vào mạn Quảng-bình, Quảng Trị, còn những đồ đảng, đứa thì phải bắt, đứa thì chạy trốn được. Sau tên Phụng và tên Ước cũng bị bắt đem về trị tội ở Huế.

Giặc Phụng khởi từ cuối năm Tân Dậu (1861) đến cuối năm Ất Sửu (1865) mới dẹp xong, kể vừa 4 năm trời, nhà nước tổn hại rất nhiều. Khi giặc Phụng ở Quảng Yên dẹp gần xong, thì ở mạn Cao Bằng đã có giặc Khách đánh lấy tỉnh thành. Quan Kinh lược Võ Trọng Bình 武 仲 平 và quan Tuần phủ Phạm Chi Hương 范 芝 香 đem binh lên Lạng Sơn rồi chia quân đi đánh các nơi, từ tháng 9 năm Ất Sửu (1865) cho đến tháng 3 năm Bính Dần (1866), thì tướng giặc là Trương Cận Bang 張 覲 邦 mới xin về hàng, và mới thu phục lại được thành Cao Bằng.

Nguyễn Tri Phương và Võ trọng Bình về Kinh coi việc triều chính.

5. SỰ PHẢN NGHỊCH Ở KINH THÀNH. Việc ngoài Bắc mới hơi nguôi nguôi, thì Kinh đô lại có việc làm cho náo động lòng người.

Nguyên vua Dực Tông là con thứ mà được nối ngôi, là vì người anh ngài là Hồng Bảo 洪 保 phóng đãng, không chịu học hành cho nên không được lập. Ông ấy lấy điều đó làm tức giận, bèn đồ mưu với một nước ngoại quốc để tranh ngôi vua. Chẳng may sự lộ ra, ông ấy phải bỏ ngục, rồi uống thuốc độc mà chết. Còn con ông ấy thì được tha mà phải đổi tên là Đinh Đạo 丁 導.

Đến năm Bính Dần (1866) là năm Tự Đức thứ 19, nhà vua đang xây Vạn Niên Cơ tức là Khiêm Lăng bây giờ, quân sĩ phải làm lụng khổ sở, có nhiều người oán giận. Bấy giờ ở Kinh có Đoàn Trưng 段 徵 cùng vơi em là Đoàn Hữu Ái 段 有 愛, Đoàn Tư Trực 段 司 直, và bọn Trương Trọng Hòa 張 仲 和, Phạm Lương 范 梁, kết làm « Sơn đông thi tửu hội 山 東 詩 酒 會 » để mưu việc lập Đinh Đạo 丁 導 lên làm vua. Bọn tên Trưng mới chiêu dụ những lính làm làm ở Vạn Niên Cơ và cùng với quan Hữu quân Tôn Thất Cúc 尊 室 菊 làm nội ứng, định ngày khởi sự.

Đến đêm hôm mồng 8 tháng 8, bọn tên Trưng đem quân vào cửa tả-dịch, chực xông vào điện giết vua Dực Tông. May nhờ có quan Chưởng vệ là Hồ Oai 胡 威 đóng được cửa điện lại, hô quân bắt được tên Trưng, tên Trực và cả bọn đồng đảng.

Đinh Đạo phải tội giảo, Tôn Thất Cúc thì tự vẫn chết, còn các quan có trách nhiệm đều phải chiếu tội nặng nhẹ, hoặc phải cách.

Lúc ấy ngoài thì có giặc cướp đánh phá, trong thì có nghịch thần làm loạn. Ở mặt Quảng Nghĩa lại có giặc mọi Đá Vách cứ hay xuống quấy nhiễu dân gian, may nhờ có quan Tiễu phủ Nguyễn Tấn 阮 縉 ra sức đánh dẹp mới yên được. Việc giao thiệp với nước Pháp thì càng ngày càng khó. Ở Bắc kỳ thì có giặc Khách một ngày một mạnh, đến nỗi quan quân đánh không được, phải nhờ quân Tàu sang dẹp hộ. Triều đình cũng bối rối không biết tính ra thế nào cho khỏi được sự biến loạn.

6. GIẶC KHÁCH Ở BẮC KỲ. Ở bên Tàu lúc bấy giờ cũng loạn: ngoài thì đánh nhau với nước Anh-cát-lợi và nước Pháp-lan-tây. Triều đình phải bỏ Kinh đô mà chạy; trong thì có giặc Thái Bình nổi lên đánh phá, tí nữa ngôi vua nhà Thanh cũng đổ nát.

Nguyên từ năm Đạo Quang thứ 29, là năm Kỷ Dậu (1849), tức là bên ta năm Tự Đức thứ 2, ở Quảng Tây có tên Hồng Tú Toàn 洪 秀 全 cùng với bọn Dương Tú Thanh 楊 秀 清, Tiêu Triều Quí 蕭 朝 貴, Lý Tú Thành 李 秀 成, nổi lên xưng là Thái bình thiên quốc 太 平 天 國, rồi chiếm giữ đất Kim Lăng và các tỉnh ở phía nam sông Trường Giang. May nhờ có bọn Tăng Quốc Phiên 曽 國 藩, Tả Tôn Đường 左 宗 棠, Lý Hồng Chương 李 鴻 章, hết sức đánh dẹp, và lại có thế ngoại quốc tư giúp, cho đến năm Đồng Trị thứ hai là năm Quí Hợi (1863) tức là bên ta năm Tự Đức thứ 16, quan nhà Thanh mới bắt được các tướng Thái Bình, Hồng Tú Toàn phải uống thuốc độc tự tử, triều đình nhà Thanh lại thu phục được các tỉnh ở phía Nam nước Tàu.

Lúc ấy có dư đảng của Hồng Tú Toàn là bọn Ngô Côn 吳 鯤 chạy tràn sang nước ta, trước còn nói xin hàng, rồi sau đem quân đi cướp phá các tỉnh, quan quân đánh mãi không được.

Năm Mậu Thìn (1868) là năm Tự Đức thứ 21, Ngô Côn chiếm giữ tỉnh thành Cao Bằng. Triều đình sai quan Tổng đốc Phạm Chi Hương 范 芝 香 viết thư sang cho quan nhà Thanh để xin quân Tàu sang tiễu trừ. Nhà Thanh sai Phó tướng Tạ kế Quí 謝 繼 貴 đem quân sang cùng với quan Tiễu phủ Ông Ích Khiêm 翁 益 謙 và quan Đề đốc Nguyễn Viết Thành 阮 曰 成, đánh phá quân của Ngô Côn ở Thất Khê. Nhưng đến tháng 7 năm ấy, quân ta đánh thua ở Lạng Sơn, quan Tham tán Nguyễn Lệ 阮 勵, quan phó Đề đốc Nguyễn Viết Thành 阮 曰 成 tử trận, quan Thống đốc Phạm Chi Hương 范 芝 香 bị bắt.
Triều đình sai Võ Trọng Bình 武 仲 平 ra làm Hà Ninh Tổng đốc kiêm chức Tuyên Thái Lạng quân thứ khâm sai đại thần, để hội với quan Đề đốc tỉnh Quảng Tây là Phùng Tử Tài 馮 子 材 mà đánh giặc Ngô Côn.

Quân hai nước cùng đồng sức đánh dẹp, đến tháng 5 năm Kỷ Tị (1869) thì mới khôi phục lại được tỉnh thành Cao Bằng. Đến cuối năm Canh Ngọ (1870), Ngô Côn đem quân vây đánh tỉnh thành Bắc Ninh, quan tiễu phủ Ông Ích Khiêm 翁 益 謙 đánh một trận bắn chết Ngô Côn và phá tan quân giặc.
Ngô Côn tuy chết, song còn có những đồ đảng là Hoàng Sùng Anh 黄 崇 英, hiệu cờ vàng, Lưu Vĩnh Phúc 劉 永 福 hiệu cờ đen, Bàn Văn Nhị 盤 文 二, Lương Văn Lợi 梁 文 利, hiệu cờ trắng, vẫn cứ quấy nhiễu ở mạn Tuyên Quang, Thái Nguyên, quan quân phải hết sức chống giữ thật là vất vả. Triều đình sai quan Trung quân Đoàn Thọ 段 壽 ra làm Tổng thống quân vụ ở Bắc kỳ.
Đoàn Thọ vừa mới ra, kéo quân lên đóng ở tỉnh thành Lạng Sơn, bọn giặc Khách là Tô Tứ 蘇 泗 nổi lên, nửa đêm vào lấy thành, bắt ông ấy giết đi, còn Võ Trọng Bình thì vượt thành chạy thoát được.

Tin ấy vào đến Huế, Triều đình vội vàng sai Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎[3] ra làm Lạng-Bình-Ninh-Thái thống đốc quân- vụ đại thần, cùng với quan Tán tương Tôn Thất Thuyết 尊 室 說 đi dẹp giặc ở Bắc kỳ. Qua tháng tư năm sau (1871), nhà vua lại sai quan Hình bộ Thượng thư là Lê Tuấn 黎 俊 làm chức Khâm sai thị sự để cùng với ông Hoàng Kế Viêm lo việc đánh dẹp.

Tháng 11 năm tân-mùi (1871), ở Quảng Yên lại có tên Hoàng Tề 黄 齊 nổi lên, thông với giặc Tô Tứ và giặc Tàu Ô ở ngoài bể, rồi đem binh thuyền đi cướp phá các nơi. Hoàng Kế Viêm giữ mạn Sơn Tây, Lê Tuấn ra cùng với tỉnh thần Hải Dương đem quân đi đánh giặc Tề. Được ít lâu, quân thứ tỉnh Hải Dương bắn chết tên Tề ở huyện Thanh Lâm, dư đảng giặc ấy đều tan cả.

Ở mạn thượng du thì đảng cờ đen là bọn Lưu Vĩnh Phúc và đảng cờ vàng là bọn Hoàng Sùng Anh quấy nhiễu ở đất Tuyên Quang. Bao nhiêu thuế má ở mạn ấy, chúng thu cả, sau hai đảng ấy lại thù khích nhau, đánh phá nhau thật là tàn hại. Đảng cờ đen về hàng với quan ta, nhà vua bèn dùng Lưu Vĩnh Phúc cho ở đất Lao Kay, được thu cả quyền lợi ở chỗ ấy, để chống giữ với đảng cờ vàng, đóng ở mạn Hà Giang.

Đất Bắc kỳ cứ giặc giã mãi, quan quân đánh dẹp thật là tổn hại mà không yên được. Đến tháng 7 năm Nhâm Thân (1872), Triều đình lại sai Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 làm Tuyên sát đổng sức đại thần 宣 察 董 飭 大 臣 ra thay mặt vua xem xét việc đánh giặc ở Bắc kỳ. Nhưng lúc bấy giờ việc giặc ở trong nước chưa xong, thì sự giao thiệp với nước Pháp đã sinh ra lắm nỗi khó khăn, khiến việc nước lại rối thêm ra nữa.


1. Hải Dương và Quảng An.
2. Sơn Tây Hưng Hóa và Tuyên Quang.
3. Có sách chép là Hoàng Tá Viêm 黄 佐 炎

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 10:15 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG IX

QUÂN NƯỚC PHÁP LẤY BẮC KỲ
Lần thứ nhất
1. Người Pháp tìm đường sang Tàu
2. Đồ-Phổ-Nghĩa
3. Đại úy Francis Garnier ra Hà Nội
4. Hạ thành Hà Nội năm Quí Dậu (1873)
5. Lấy mấy tỉnh ở Trung châu
6. Đại úy Francis Garnier chết
7. Ông Philastre ra Hà Nội
8. Hòa ước năm Giáp Tuất (1874)


1. NGƯỜI PHÁP TÌM ĐƯỜNG SANG TÀU. Từ khi nước Pháp lấy xong đất Nam Kỳ rồi, Súy phủ ở Sài Gòn sửa sang mọi việc, và cho người đi xem xét tình thế và sông núi ở Trung kỳ và Bắc Kỳ để mở-mang sự giao thông. Lại có ý muốn tìm đường thông sang nước Tàu, bởi vậy tháng 5 năm Bính Dần (1866), Thiếu tướng De la Grandière sai Trung tá Doudart de Lagrée cùng với Đại úy Francis Garnier (Ngạc-Nhi) và mấy người Pháp nữa theo sông Mékong đi tìm đường sang Tàu. Đến tháng 3 năm Mậu Thìn (1868), non hai năm trời, ông Doudart de Lagrée mới sang đến đất Vân Nam. Nhưng chẳng may ông ấy phải bệnh đau gan mà chết. Ông Francis Garnier đem xác ông ấy đi qua nước Tàu, rồi xuống tàu thủy về Sài Gòn.

Đến năm Canh Ngọ (1870) là năm Tự Đức thứ 23 ở bên Tây, nước Pháp đánh nhau với nước Phổ ; quân Pháp thua, Pháp hoàng là Nã-phá-luân đệ tam bị bắt. Dân nước Pháp bỏ đế quốc mà lập Dân chủ cộng hòa. Tuy ở bên Pháp có sự chiến tranh, nhưng ở bên Viễn đông này, quân Pháp vẫn giữ vững đất Nam Kỳ. Vả Triều đình ở Huế còn bận dẹp giặc Khách ở Bắc Kỳ, cho nên cũng không sinh sự lôi thôi gì cả.

2. ĐỒ-PHỔ-NGHĨA ( JEAN DUPUIS ). Thủa ấy, có một người Pháp tên là Jean Dupuis, ta gọi là Đồ-Phổ-Nghĩa 涂 普 義 mấy năm trước đã đi du lịch ở các tỉnh bên Tàu, để tìm cách buôn bán, biết có sông Hồng Hà từ đất Vân Nam chảy qua Bắc Kỳ ra bể, là một đường tiện lợi hơn, bèn nhận với quan nhà Thanh ở Vân Nam để chở đồ binh khí sang bán.

Đồ-Phổ-Nghĩa về cùng với một người Pháp nữa tên là Millot, buôn bán ở Thượng Hải, trù tính việc chở binh khí sang Vân Nam, đoạn rồi về Pháp để mua hàng. Khi trở sang bên này, Đồ-Phổ-Nghĩa vào Sài Gòn xin Súy phủ giúp thanh thế cho để đi qua Bắc Kỳ. Viên Thống đốc Nam Kỳ lúc bấy giờ là Lục quân Thiếu tướng d'Arhaud, có hứa với Đồ-Phổ-Nghĩa cho chiếc tàu Bourayne đi theo.

Đồ-Phổ-Nghĩa sang Hương Cảng để cùng với Millot đem ba chiếc tàu con là Hồng Giang, Lao Kay và Sơn Tây chở đồ binh khí và hàng hóa vào Quảng Yên. Trong lúc ấy hải quân Trung tá Sénès đã đem tàu Bourayne ra Bắc Kỳ, rồi lên Hải Dương, Hà Nội, Bắc Ninh đi xem các nơi.

Trung tá ở Bắc Ninh nghe tin bọn Đồ-Phổ-Nghĩa đã đến Quảng Yên, liền trở ra để cùng bàn với quan Khâm sai Lê Tuấn 黎 俊 về việc thông thương ở sông Hồng Hà.

Ông Lê Tuấn không có lệnh Triều đình, không dám tự tiện, nói xin đợi vài mươi hôm để có mệnh nhà vua ra sẽ hay.

Đồ-Phổ-Nghĩa và Millot thấy đợi lâu, bèn cứ đem tàu lên đóng ở Hà Nội, rồi thuê thuyền chở đồ lên Vân Nam. Bấy giờ là cuối năm Nhâm Thân (1872), là năm Tự Đức thứ 25. Thuyền của Đồ-Phổ-Nghĩa đi qua những đồn của quan ta, của giặc cờ vàng và giặc cờ đen đều vô sự cả. Khi lên đến Vân Nam, quan nhà Thanh cho chở đồ khoáng vật xuống, đến tháng tư năm Quí Dậu (1873), thì Đồ-Phổ-Nghĩa và Millot lại trở về đến Hà Nội, đem một bọn lính cờ vàng về theo. Millot thì vào Sài Gòn nói cho Súy phủ biết tình thế ở Bắc Kỳ, và nhân thể đem đồ khoáng-vật sang bán ở Hương Cảng. Còn Đồ-Phổ-Nghĩa thì ở lại Hà Nội, đóng ở phố Mới bây giờ, rồi cùng với mấy người Khách là Bàng lợi Ký, Quan tá Đình 關 佐 庭 mua gạo, mua muối chở lên Vân Nam.

Bấy giờ luật nước ta cấm không cho chở muối sang Tàu, mà việc thông thương ở sông Hồng Hà cũng chưa định rõ thế nào, nhưng Đồ-Phổ-Nghĩa tự xưng là có lệnh quan Tàu cho, thì không cần phải theo luật nước Nam, vì nước Nam là một nước phải thần phục nước Tàu.

Đồ-Phổ-Nghĩa không hiểu rõ sự giao thiệp nước Tàu và nước ta ngày trước. Đối với Tàu thì bề ngoài nước ta tuy xưng cống thần, nhưng kỳ thực vẫn là độc lập. Khi có việc gì, phải có sứ hai nước sang thương nghị rồi mới thi hành. Mà có khi sứ nước Tàu sang bàn điều gì, nước ta không thuận cũng thôi, chứ không có phép tự tiện mà làm được. Chỉ trừ lúc nào nước Tàu ỷ thế mạnh mà bắt nạt, như đời nhà Nguyên, nhà Minh và nhà Thanh, thì lại có ông Trần Hưng Đạo, ông Lê Thái Tổ và ông Nguyễn Quang Trung tỏ cho người Tàu biết rằng nước Nam vốn không phải đất thuộc địa của Tàu.

Tuy vậy, quan ta phải nể Đồ-Phổ-Nghĩa là người nước Pháp, sợ có việc gì, thì thành ra bất hòa với Súy phủ ở Sài Gòn, cho nên cứ dùng lời nói ngọt để can ông ấy đừng làm điều trái với luật nước. Nhưng ông ấy cứ một niềm tự ý mình mà làm. Quan ta nhờ cả Giám mục Puginier là Kẻ Sở lên can cũng không được.

Sau quan ta có bắt mấy tên khách Bành lợi Ký và Quan tá Đình về sự đem thuyền chở muối và gạo lên Vân Nam, thì Đồ-Phổ-Nghĩa đem người đi bắt quan phòng thành Hà Nội và quan huyện Thọ Xương, đem xuống thuyền giam lại. Quan ta cũng ngơ ngác không biết ra thế nào. Một bên thì cố tình sinh sự, một bên thì mệnh nhà vua ra không được lôi thôi điều gì.

Bấy giờ Triều đình sai quan Hữu tham tri bộ Binh là Phan Đình Bình 潘 廷 評 làm khâm phái ra giao cho ông Nguyễn Tri Phương 阮 知 方 phải thu xếp cho yên chuyện ấy. Ông Nguyễn Tri Phương mới sai quan Bố chính là Vũ Đường 武 堂 định ngày mời Đồ-Phổ-Nghĩa đến hội quán Quảng Đông, để hội nghị. Khi hai bên đến hội đồng, quan ta nói rằng sự giao thiệp nước Pháp với nước Nam đã có tờ Hòa ước năm Nhâm Tuất (1862), và sự đem muối và gạo lên bán ở Vân Nam là trái với tờ Hòa ước ấy, và lại trái với luật bản quốc. Đồ-Phổ-Nghĩa cãi rằng ông ấy có lệnh quan Tàu cho là đủ, không cần phải xin phép gì nữa, rồi đứng dậy ra về.

Triều đình ở Huế thấy việc lôi thôi mãi, sợ để lâu thành ra nhiễu sư, mới sai ông Lê Tuấn 黎 俊, ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 và ông Nguyễn Tăng Doãn vào sứ Sài Gòn, để thương nghị về việc ba tỉnh phía tây đất Nam Kỳ và nhân thể nhờ Súy phủ phân xử việc Đồ-Phổ-Nghĩa cho xong.

3. ĐẠI ÚY FRANCIS GARNIER (NGẠC-NHI) RA HÀ NỘI. Viên Thống đốc Nam Kỳ bấy giờ là Hải quân Thiếu tướng Dupré vốn đã lưu ý về việc Bắc Kỳ. Trước đã viết thư về cho Thượng thư Thuộc địa bộ ở Paris nói rằng: "Đất Bắc Kỳ là đất tiếp giáp với những tỉnh Tây nam nước Tàu, ta nên chiếm giữ lấy thì sự cai trị của ta ở Viễn đông này mới được chắc chắn".

Nhưng bên Pháp bấy giờ mới đánh nhau với nước Phổ vừa xong, không muốn gây chuyện khác, bèn điện sang cho Thiếu tướng rằng: "Không được sinh sự ở Bắc Kỳ." Đến khi Millot về Sài Gòn kể công việc ở Bắc Kỳ, Thiếu tướng lại điện về Paris nói rằng : "Việc Đồ-Phổ-Nghĩa ở Bắc Kỳ đã thành công rồi. Cần phải lấy xứ Bắc Kỳ và giữ lấy con đường thông sang Tàu. Không cần phải viện binh. Thành công chắc lắm". Ngay hôm ấy, Thiếu tướng lại viết thêm một cái thư về nói rõ mọi lẽ, và quyết rằng xin Chính phủ để cho Thiếu tướng được tự tiện, hễ có việc gì thì Thiếu tướng xin chịu lỗi[1].

Đang lúc ấy thì Triều đình ở Huế sai bọn ông Lê Tuấn vào xin Thiếu tướng ra điều đình việc Đồ-Phổ-Nghĩa ở Bắc Kỳ.

Cứ như ý của Thiếu tướng Dupré điện về cho Chính phủ Pháp thì Thiếu tướng chỉ mong có cái cơ hội gì để đem quân ra Bắc Kỳ. Nay thấy Triều đình ta vào nhờ Súy phủ ở Sài Gòn phân xử việc Đồ-Phổ-Nghĩa, thật là gặp được cái dịp mình đang mong, Thiếu tướng liền gọi quan hải quân Đại úy Francis Garnier ở Thượng Hải về, rồi sai ra Hà Nội, nói rằng ra phân xử việc Đồ-Phổ-Nghĩa[2].

Đại úy Francis Garnier đem mấy chiếc tàu con và 170 người lính ra đến cửa Thuận, nghỉ lại mấy hôm để đợi quan Khâm sai cùng ra Bắc Kỳ. Đến tháng 10 năm Quí Dậu (1873), thì các quan ra đến Hà Nội.

Bấy giờ ai cũng tưởng là Đại úy Francis Garnier ra chuyến này thì mọi việc xong cả, cho nên đi đến đâu quan ta cũng tiếp đãi rất trọng hậu. Nhưng xem những thư từ của Đại úy lúc bấy giờ, thì cốt ra có chủ-ý khác. Khi ở Sài Gòn sắp đi, Đại úy viết thư về cho người anh ở bên Pháp nói rằng : “Lệnh của Súy phủ cho, là được tự tiện. Việc gì hải quân Thiếu tướng cũng ủy thác cho tôi cả. Vậy vì nước Pháp mà tôi phải cố sức.” Đến khi ra đến Hải Dương, Đại úy vào ở Kẻ Sặt, rồi viết thư sai người đem cho Đồ-Phổ-Nghĩa, báo tin cho ông ấy biết cái chủ đích của mình, và lại nói rằng trăm sự Đại úy trông cậy vào ông ấy chỉ bảo cho, bởi vì ông ấy đã quen biết mọi việc ở Bắc Kỳ.

Đồ-Phổ-Nghĩa tiếp được thư, liền đem chiếc tàu Man-hao đi đón Đại úy. Lên đến Hà Nội, Đại úy đem mấy người đi thẳng vào thành ra mắt ông Nguyễn Tri Phương, và đòi đem quân ra đóng ở trong thành. Quan ta nói mãi, Đại úy mới thuận ra đóng ở Trường Thi. Đoạn rồi Đại úy viết thư mời Giám mục Puginier ở Kẻ Sở lên Hà Nội, để nhờ làm thông ngôn. Đại úy lại làm tờ hiểu dụ, cho dân biết, nói rằng : “Bản chức ra Bắc Kỳ cốt để dẹp cho yên giặc giã, và để mở mang sự buôn bán”.

4. HẠ THÀNH HÀ NỘI NĂM QUÍ DẬU ( 1873 ). Quan ta thấy Đại úy không nói gì đến việc Đồ-Phổ-Nghĩa, mà lại nói những việc dẹp giặc và mở sự buôn bán, thì đều lấy làm phân vân. Sau lại thấy tàu và quân ở Sài Gòn tiến ra, quan ta lại càng lo lắm. Được mấy hôm, Đại úy không bàn hỏi gì đến quan ta, tự tiện làm tờ tuyên bố sự mở sông Hồng Hà cho người nước Pháp, nước I-pha-nho và nước Tàu được ra vào buôn bán.

Quan ta lúc bấy giờ cũng bối rối quá. Việc giao thiệp và việc buôn bán với nước Pháp thì đã định rõ trong tờ Hòa ước năm Nhâm Tuất (1862), nay thấy Đại úy Francis Garnier đường đột làm như thế, thì cũng lấy làm lo, cho nên cũng có tìm cách phòng bị. Mà Đại úy cũng đã biết trước rằng thế nào quan ta cũng không chịu, cho nên đã định kế đánh thành Hà Nội.

Đến đầu tháng 10, một mặt Đại úy viết thư cho ông Nguyễn Tri Phương, trách quan ta làm ngăn trở việc buôn bán của Đồ-Phổ-Nghĩa ; vậy vì sự văn minh và cái quyền lợi của nước Pháp, cho nên Súy phủ ở Sài Gòn sai Đại úy ra mở sự buôn bán ở Bắc Kỳ. Dẫu quan Việt Nam có thuận hay không cũng mặc, Đại úy cứ theo lệnh của Súy phủ mà thi hành. Một mặt Đại úy bàn-định với Đồ-Phổ-Nghĩa định ngày đánh thành và bắt ông Nguyễn Tri Phương giải vào Sài Gòn.

Cứ như sách của Đồ-Phổ-Nghĩa, thì lúc bấy giờ có cả những người mạo xưng là đảng nhà Lê, cũng xin theo Đại úy để vào thành làm nội-ứng.

Đến sáng hôm rằm tháng 10 năm Quí Dậu (1873), thì quân Pháp phát súng bắn vào thành Hà Nội. Ông Nguyễn Tri Phương cùng với con là Phò mã Nguyễn Lâm 阮 林 hoảng hốt lên thành giữ cửa Đông và cửa Nam. Được non một giờ đồng hồ thì thành vỡ, Phò mã Lâm trúng đạn chết, ông Nguyễn Tri Phương thì bị thương nặng. Quân Pháp vào thành bắt được ông Nguyễn Tri Phương và quan khâm phái Phan Đình Bình đem xuống tàu.

Ông Nguyễn Tri Phương nghĩ mình là một bậc lão thần thờ vua đã trải ba triều, đánh nam dẹp bắc đã qua mấy phen, nay chẳng may vì việc nước mà bị thương, đến nỗi phải bắt, ông quyết chí không chịu buộc thuốc và nhịn ăn mà chết.

Ông Nguyễn Tri Phương là người ở Thừa Thiên, do lại điển xuất thân, làm quan từ đời vua Thánh tổ, trải qua ba triều, mà nhà vẫn thanh bạch, chỉ đem trí lự mà lo việc nước, chứ không thiết của cải. Nhưng chẳng may phải khi quốc bộ gian nan, ông phải đem thân hiến cho nước, thành ra cả nhà cha con, anh em đều mất vì việc nước. Thật là một nhà trung liệt xưa nay ít có vậy.

5. LẤY MẤY TỈNH Ở TRUNG CHÂU. Thành Hà Nội thất thủ rồi, quan ta thì trốn tránh đi cả, giặc cướp lại nhân dịp nổi lên. Đại úy Francis Garnier lại cho những người theo với mình đi làm quan các nơi để chống với quan triều, rồi lại sai người đi đánh lấy tỉnh Ninh Bình, Nam Định và Hải Dương.

Quan ta ở các tỉnh đều ngơ ngác không biết ra thế nào, hễ thấy người Tây đến là bỏ chạy. Bởi vậy, chỉ có người Pháp tên là Hautefeuille và 7 người lính Tây mà hạ được thành Ninh Bình, và chỉ trong 20 ngày mà 4 tỉnh ở Trung châu mất cả.

6. ĐẠI ÚY FRANCIS GARNIER CHẾT. Triều đình được tin biến ở Bắc Kỳ, vội vàng sai ông Trần Đình Túc 陳 廷 肅, ông Nguyễn Trọng Hợp 阮 仲 合, ông Trương Gia Hội 張 嘉 會 cùng với Giám mục Bình (Mgr Bohier) và Linh mục Đăng (Dangelzer) ra Hà Nội, để điều đình mọi việc và sai ông Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎 ở Sơn Tây làm Tiết chế quân vụ, để phòng giữ các nơi. Lại sai ông Lê Tuấn 黎 俊 làm toàn-quyền, ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 làm phó, vào thương-thuyết với Súy phủ ở Sài Gòn về việc Đại úy Francis Garnier đánh Bắc Kỳ.

Lúc bấy giờ ông Hoàng Kế Viêm đóng ở Sơn Tây, có đảng cờ đen là bọn Lưu Vĩnh Phúc 劉 永 福 về giúp. Vua phong cho Lưu Vĩnh Phúc làm Đề đốc, để cùng với quan quân chống giữ quân Pháp. Lưu Vĩnh Phúc đem quân về đóng ở mạn phủ Hoài Đức. Khi ông Trần Đình Túc và ông Nguyễn Trọng Hợp đang thương thuyết với Đại úy Francis Garnier, thì quân cờ đen về đánh Hà Nội. Đại úy đem quân đi đuổi đánh, lên đến Cầu Giấy thì bị phục quân giết chết.

7. ÔNG PHILASTRE RA HÀ NỘI. Nguyên khi Thiếu tướng Dupré sai Đại úy Francis Garnier ra Bắc Kỳ là tự ý mình chứ Chính phủ nước Pháp vẫn không thuận, bởi vậy khi được tin Đại úy đã khởi sự đánh Hà Nội, Thiếu tướng liền sai hải quân Đại úy, khiêm chức Thống soái việc Hình luật ở Nam Kỳ, là ông Philastre (ta gọi là Hoắc-đạo-sinh 霍 道 生 ) cùng với quan Phó sứ nước ta là ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 ra điều đình mọi việc ở Bắc Kỳ.

Đến Cửa Cấm thì ông Philastre và ông Nguyễn Văn Tường mới biết rằng Đại úy Francis Garnier đã bị quân cờ đen giết mất rồi. Sử chép rằng khi được tin ấy, ông Philastre tức giận vỗ bàn mà bảo ông Nguyễn Văn Tường rằng : “Việc không xong rồi, phải trở về đợi lệnh Súy phủ mới được.” Ông Nguyễn Văn Tường sợ ông Philastre giận quá mà làm nhỡ việc, mới ung dung mà nói rằng: “Việc đánh lấy Hà Nội Súy phủ bảo không phải là bản ý, mà quân bản quốc ở 4 tỉnh Bắc Kỳ cũng không tranh-dành gì cả. Vậy hai bên không có làm điều gì trái nhau. Nay Đại úy Francis Garnier chết, hoặc là bị giặc giết, hoặc là vì dân nổi lên làm loạn, việc ấy ta chưa rõ. Huống chi trả thành lại để định Hòa ước cho xong, ấy là lệnh của quí Súy phủ; mà thu lấy thành rồi mới nghị hòa, ấy là mệnh của bản quốc. Còn như việc Hà Nội giết Đại úy Francis Garnier thì cũng như Đại úy Francis Garnier giết ông Nguyễn Tri Phương, việc đó xuất ư ý ngoại, chứ có phải lỗi chúng ta đâu. Bây giờ chúng ta ra đây, mắt chưa trông thấy việc gì cả, mới nghe thấy tin báo mà đã bỏ về, thế chẳng hóa ra mình đi uổng mất công không hay sao? Chi bằng ta cho người đưa thư lên Hà Nội bảo đem tàu xuống đón, chúng ta sẽ lên tới nơi, hoặc là cứ theo mệnh lệnh mà làm, hoặc là xét rõ duyên do tại làm sao mà Đại úy Francis Garnier chết, rồi sẽ báo tin, thế chẳng ổn việc lắm hay sao?” Ông Philastre nghe lời ấy, bèn sai người đưa thư lên cho Hà Nội biết.

Ngay lúc ấy có tàu « Decrès » còn đóng ở gần Đồ-sơn, ông Philastre muốn sang tàu ấy để cho chiếc tàu mình đi là « D' Estrées » trở về báo tin cho Sài Gòn biết. Nguyễn Văn Tường ngăn đi rằng: "Tàu của mình đã vào cửa rồi lại trở ra, nhỡ sĩ dân biết, lại bắt chước Hà Nội mà làm bậy, thì làm thế nào mà ngăn cấm được; sợ có việc tổn hại, thì lấy lẽ gì mà bẩm với quí Súy. Vậy nay xin sai chiếc tàu « Decrès » ra bể, đuổi đánh những giặc Tàu Ô, còn cứ đem tàu « D' Estrées » vào đến Hải Phòng, rồi ta lên Hải Dương, đem trả tỉnh thành lại cho bản triều, để tỏ cái lòng tin cho sĩ dân biết, sau ta lên Hà Nội, trả nốt cả mấy thành kia, và tra hỏi việc Đại úy Francis Garnier chết ra thế nào sẽ bẩm cho quí Súy biết".

Ông Philastre vốn là một người rất công bằng, lại thấy ông Nguyễn Văn Tường nói hợp lẽ, bèn thuận nghe, và lên Hải Dương truyền trả thành lại cho quan ta, rồi lên Hà Nội làm tờ giao ước trả lại cả 4 thành cho quan ta coi giữ. Còn những tàu bè và quân lính của Pháp ở các tỉnh thì thu cả về Hà Nội, rồi đinh ngày rút quân ra đóng ở Hải Phòng đợi đến ngày ký tờ Hòa ước xong thì rút về. Bấy giờ là tháng giêng năm Giáp Tuất (1874), là năm Tự Đức thứ 27.

Đồ-Phổ-Nghĩa thấy ông Philastre phá mất cả những việc của mình đã làm với Đại úy Francis Garnier, bèn vào Sài Gòn kêu với Súy phủ và đòi tiền phí tổn non một triệu nguyên.

8. HÒA ƯỚC NĂM GIÁP TUẤT (1874). Mọi việc ở Hà Nội xếp đặt xong rồi, Súy phủ ở Sài Gòn sai ông Rheinart ( Lê Na ) ra thay cho ông Philastre cùng với ông Nguyễn Văn Tường về Nam Kỳ, định sự Hòa ước cho kịp ngày Thiếu tướng Dupré về Pháp.

Ngày 27 tháng giêng năm Giáp Tuất (1874), là năm Tự Đức thứ 27, hải quân Thiếu tướng Dupré và ông Lê Tuấn, ông Nguyễn Văn Tường ký tờ Hòa ước cả thảy 22 khoản, đại lược có những khoản này là quan trọng hơn cả.

Khoản II. Quan Thống lĩnh nước Pháp nhận quyền độc lập của vua nước Nam không phải thần-phục nước nào nữa, và khi nào vua nước Nam có cần đến việc gì để đánh dẹp giặc giã, thì nước Pháp sẵn lòng giúp mà không yêu cầu điều gì.

Khoản III. Vua nước Nam phải đoan nhận y theo chính lược ngoại giao của nước Pháp, và chính-lược ngoại giao hiện lúc bấy giờ thế nào phải để nguyên như thế, không được đổi khác đi.
Quan Thống lĩnh nước Pháp lại tặng vua nước Nam :
5 chiếc tàu có đủ máy móc súng ống
100 khẩu súng đại bác, và mỗi khẩu có 200 viên đạn
1.000 khẩu súng tay và 5.000 viên đạn

Khoản IV. Quan Thống lĩnh nước Pháp hứa cho quan sang giúp vua nước Nam để dạy tập lính thủy, lính bộ; cho những kỹ sư sang dạy làm mọi việc, và cho những người giỏi việc tài chính sang tổ chức việc thuế má và việc thương chính v. v.

Khoản V. Vua nước Nam phải thuận nhường đứt đất 6 tỉnh Nam Kỳ cho nước Pháp.

Khoản IX. Vua nước Nam phải để cho Giáo sĩ được tự do đi giảng đạo, và để cho dân trong nước được tự do theo đạo.

Khoản XI. Vua nước Nam phải mở cửa Thị Nại (Qui Nhơn), của Ninh Hải (Hải Phòng), thành Hà Nội và sông Hồng Hà, cho ngoại quốc vào buôn bán.

Khoản XIII. Nước Pháp được quyền đặt Lĩnh sự ở các cửa bể và các thành thị đã mở ra cho ngoại quốc vào buôn bán.

Khoản XV. Người nước Pháp hay là người ngoại quốc, hễ có giấy thông hành của quan Lĩnh sự Pháp và có chữ quan Việt Nam phê nhận thì được phép đi xem các nơi ở trong nước.

Khoản XVI. Người nước Pháp và người ngoại quốc có điều gì kiện tụng tại đất Việt Nam, thì do Lĩnh sự Pháp phân xử.

Khoản XX. Khi nào tờ Hòa ước này ký xong, thì quan Thống lĩnh nước Pháp đặt Sứ thần ở Huế, để chiếu những điều đã giao ước mà thi hành. Vua nước Nam cũng được quyền đặt Sứ thần ở Paris và ở Sài Gòn.

Tờ Hòa ước ấy ký xong, thì quan Chánh sứ Lê Tuấn mất, ông Nguyễn Văn Tường về Huế. Thiếu tướng Dupré giao mọi việc ở Nam Kỳ cho hải quân Thiếu tướng Krantz quyền lĩnh, rồi về Pháp.

Tháng 6, Triều đình ở Huế lại sai quan Hình bộ Thượng thư là Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 và quan Lại bộ Thị lang là Nguyễn Tăng Doãn 阮 増 阭, vào Sài Gòn cùng với Thiếu tướng Krantz định các lệ về sự buôn bán ở nước Nam. Đến 20 tháng 7, thì tờ thương ước lập xong.


1. Sách «L'Empire d'Annam» của capitaine Ch. Gosselin.
2. Đồ-Phổ-Nghĩa (Jean Dupuis) có làm quyển sách “Le Tonkin de 1872 à 1886” kể những công việc của ông ấy ở Bắc Việt, và nói rõ tình ý của các quan coi việc Súy phủ ở Sài Gòn lúc bấy giờ là thế nào. Ta cũng nhờ có sách ấy mà kê cứu ra được nhiều việc rất là tường tận.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 10:47 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG X

TÌNH THẾ NƯỚC NAM TỪ NĂM GIÁP TUẤT VỀ SAU
1. Văn thân nổi loạn ở Nghệ Tĩnh
2. Giặc ở Bắc kỳ
3. Sự giao thiệp với Tàu
4. Tình thế nước Tàu
5. Sự giao thiệp với nước Pháp


1. VĂN THÂN NỔI LOẠN Ở NGHỆ AN. Nhờ có ông Philastre và ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 thu xếp việc Bắc kỳ vừa xong, thì ở mạn Nghệ Tĩnh có loạn.

Nguyên lúc bấy giờ dân trong nước ta chia ra làm hai phái: bên lương, bên giáo; hai bên vẫn không ưa nhau. Đến khi xảy ra việc Đại úy Francis Garnier lấy Hà Nội, bọn sĩ phu ở mạn Nghệ Tĩnh thấy giáo dân có nhiều người theo giúp ông ấy, thì lấy làm tức giận lắm, bèn rủ nhau nổi lên đánh phá.

Tháng giêng năm Giáp Tuất (1874), là năm Tự Đức thứ 27, đất Nghệ An có hai người Tú tài là Trần Tấn 陳 鑌 và Đặng Như Mai 鄧 如 梅 hội tập cả các Văn thân trong hạt, rồi làm một bài hịch gọi là “Bình tây sát tả”, đại lược nói rằng: "Triều đình dẫu hòa với Tây mặc lòng, sĩ phu nước Nam vẫn không chịu, vậy trước nhất xin giết hết giáo dân, rồi sau đánh đuổi người Tây cho hết, để giữ lại cái văn hóa của ta đã hơn 1.000 năm nay, v. v. " Bọn Văn thân cả thảy độ non ba nghìn người, kéo nhau đi đốt phá những làng có đạo.

Nước ta mà không chịu khai hóa ra như các nước khác là cũng bởi bọn sĩ phu cứ giữ thói cũ, không chịu theo thời thế mà thay đổi. Nay sự suy nhược của mình đã sờ sờ ra đấy, thế mà vẫn cứ không chịu mở mắt ra mà nhìn, lại vì sự tức giận một lúc mà việc nông nổi càn rỡ, để cho thiệt hại thêm, như thế thì cái tội trạng của bọn sĩ phu đối với nước nhà chẳng to lắm ru!

Lúc bấy giờ quan Tổng đốc Nghệ An là ông Tôn Thất Triệt 尊 室 澈 lại có ý dung túng bọn Văn thân, cho nên họ càng đắc thế càng phá dữ. Triều đình thấy vậy, mới truyền bắt quan quân phải dẹp cho yên. Bọn Văn thân thấy quan quân đuổi đánh, bèn cùng với bọn giặc Trần Quang Hoán 陳 光 浣, Trương Quang Thủ 張 光 首, Nguyễn Huy Điển 阮 輝 琠 đánh lấy thành Hà Tĩnh, rồi ra vây phủ Diễn Châu.

Triều đình thấy thế giặc càng ngày càng to, bèn sai ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 ra làm Khâm sai, và ông Lê bá Thận 黎 伯 慎 làm Tổng thống, đem quân ra đánh dẹp, từ tháng hai đến tháng 6 mới xong.

2. GIẶC Ở BẮC KỲ. Thuở ấy ở mạn Thượng du đất Bắc kỳ lúc nào cũng có giặc, quan quân đánh mãi không được, phải nhờ quân Tàu sang đánh giúp cũng không xong.

Ở mạn Hải Dương và Quảng Yên thì vẫn có những người mạo xưng là con-cháu nhà Lê, cứ quấy rối mãi. Khi Francis Garnier ra lấy Hà Nội, những người ấy về xin theo đi đánh quân ta, nhưng vì sau nước Pháp trả lại các tỉnh ở Bắc kỳ, họ lại tản đi. Vả từ khi nước ta và nước Pháp đã ký hòa ước rồi, quan Pháp có đem binh thuyền đi đánh giúp, cho nên mới tiệt được đảng ấy.

Còn ở mạn Tuyên Quang, thì có giặc cờ vàng nhũng nhiễu đã lâu. Quan quân phải đánh dẹp mãi không được. Đến tháng 8 năm Ất Hợi (1875), là năm Tự Đức thứ 28, tướng cờ vàng là Hoàng Sùng Anh 黄 崇 英 đem quân về đóng ở làng Châu-thượng, thuộc phủ Vĩnh Tường. Bấy giờ quan tán tương quân vụ tỉnh Sơn Tây là Tôn Thất Thuyết 尊 室 說 về đánh một trận, bắt được Hoàng Sùng Anh và giết được quân cờ vàng rất nhiều. Giặc ấy từ đó tan dần.

Năm sau Tôn Thất Thuyết lại giết được tên giặc Trận ở làng Cổ Loa, và dẹp yên được mạn Sơn-tây. Nhưng đến năm Mậu Dần (1878), ở Lạng Sơn lại có tên giặc Khách là Lý Dương Tài 李 揚 才, nổi lên.

Lý Dương Tài trước làm quan Hiệp trấn ở Tầm Châu, thuộc tỉnh Quảng Tây, sau bị cách mới nổi lên làm giặc và đem quân tràn sang đánh lấy tỉnh Lạng Sơn. Quan ta đem thư sang cho quan Tàu biết. Quan Đề đốc Quảng Tây là Phùng Tử Tài 馮 子 材 đem quân 26 doanh sang cùng với quân ta hội tiễu. Đến tháng 9 năm Kỷ Mão (1879), quan quân mới bắt được Lý Dương Tài ở núi Nghiêm Hậu, thuộc tỉnh Thái Nguyên, đem giải sang Tàu.

Vì đất Bắc kỳ cứ có giặc giã luôn cho nên Triều đình đặt ra chức Tĩnh biên sứ 靖 邊 使 để giữ các nơi về đường ngược. Năm Canh Thìn (1880), đặt ra Lạng Giang đạo và Đoan Hùng đạo sai hai viên Tĩnh biên phó sứ là Trương Quang Đản 張 光 犢 đóng ở Lạng Giang và Nguyễn Hữu Độ 阮 有 度 đóng ở Đoan Hùng, lại phong cho Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎 là Tĩnh biên sứ, kiêm cả hai đạo.

3. SỰ GIAO THIỆP VỚI NƯỚC TÀU. Nước ta từ xưa đến nay tuy là độc lập, nhưng vẫn giữ lệ triều cống nước Tàu, lấy cái nghĩa rằng nước nhỏ phải tôn kính nước lớn. Cho nên khi chiến tranh, dẫu ta có đánh được Tàu đi nữa, thì rồi nhà nào lên làm vua cũng phải theo cái lệ ấy, mà đời nào cũng lấy điều đó làm tự nhiên vì rằng triều cống cũng không tổn hại gì mấy, mà nước vẫn độc lập và lại không hay có việc lô thôi với một nước láng giềng mạnh hơn mình. Bởi vậy hễ vua nào lên ngôi, cũng chiếu lệ sai sứ sang Tàu cầu phong, và cứ ba năm sai sứ sang cống một lần.

Các vua đời nhà Nguyễn cũng theo lệ ấy, nhưng các đời vua trước thì vua phải ra Hà Nội mà tiếp sứ Tàu và thụ phong cho. Đến đời vua DựcTông thì sứ Tàu vào tại Huế phong vương cho ngài.

Còn những cống phẩm thì cứ theo lệ, mà thường chỉ đưa sang giao cho quan Tổng đốc Lưỡng Quảng để đệ về Kinh, chứ không mấy khi sứ ta sang đến Yên Kinh. Trong đời vua Dực Tông thì sử chép rằng năm Mậu Thìn (1868), có ông Lê Tuấn 黎 俊, ông Nguyễn Tư Giản 阮 思 僴 và ông Hoàng Tịnh 黄 並 sang sứ Tàu. Năm Quí Dậu (1873), lại có các ông Phan Sĩ Thục 潘 仕 俶, ông HÀ văn Khai 何 文 開, và ông Nguyễn Tu 阮 修 sang sứ Tàu, để bày tỏ việc đánh giặc Khách ở Bắc kỳ.

Từ năm Giáp Tuất (1874) trở đi, Triều đình ở Huế đã ký tờ hòa ước với nước Pháp, công nhận nước Nam độc lập, không thần phục nước nào nữa, nhưng lúc bấy giờ vì thế bất đắc dĩ mà ký tờ hòa ước, cứ trong bụng vua Dực Tông vẫn không phục, cho nên ngài cứ theo lệ cũ mà triều cống nước Tàu, có ý mong khi hữu sự, nước Tàu sang giúp mình. Bởi vậy năm Bính Tí (1876), vua Dực Tông sai ông Bùi Ân Niên 裴 殷 年 tức là ông Bùi Dỵ 裴 異, ông Lâm Hoành 林 宏 và ông Lê Cát 黎 吉 sang sứ nhà Thanh. Năm Canh Thìn (1880), lại sai các ông Nguyễn Thuật 阮 述, Trần Khánh Tiến 陳 慶 洊, Nguyễn Hoan 阮 歡 sang Yên Kinh dâng biểu xưng thần và các đồ cống phẩm. Năm sau, Triều đình nhà Thanh sai Đường Đình Canh 唐 廷 庚 sang Huế bàn việc buôn bán và lập cuộc chiêu thương 招 商 局, chủ-ý là để thông tin cho Chính phủ Tàu biết mọi việc bên nước ta.

Một bên đã hòa với nước Pháp, nhận theo chính lược ngoại giao của nước Pháp mà độc lập[1], một bên cứ triều cống nước Tàu, có ý để cầu viện, bởi thế cho nên Chính phủ Pháp lấy điều đó mà trách Triều đình ta vậy.

4. TÌNH THẾ NƯỚC TÀU. Xưa nay ta vẫn công nhận nước Tàu là thượng quốc và vẫn phải lệ triều cống. Hễ khi nào trong nước có việc biến loạn và vẫn trông mong nước Tàu sang cứu viện. Không ngờ từ thế kỷ thứ XIX trở đi, thế lực các nước bên Âu Tây mạnh lên, người phương Tây đi lược địa rất nhiều, mà tình thế nước Tàu thì rất là suy nhược. Năm Đạo Quang thứ 19 (1839) tức là năm Minh Mệnh thứ 20 bên ta, vì việc cấm thuốc nha phiến ở Quảng Đông thành ra có chiến tranh với nước Anh-cát-lợi. Quân nước Anh đánh phá thành Ninh Ba, Thượng Hải, v.v. Vua Đạo Quang phải nhận những điều hòa ước năm Nhâm Dần (1842) làm tại thành Nam Kinh, nhường đảo Hương Cảng cho nước Anh và mở những thành Quảng Châu, Hạ-môn, Phúc Châu, Ninh Ba và Thượng Hải ra cho ngoại-quốc vào buôn bán.

Cuộc hòa ước ở Nam Kinh định xong, các nước ngoại-dương vào buôn bán ở nước Tàu và đặt Lĩnh sự ở Quảng Châu, Ninh Ba, Thượng Hải, v. v.

Đến năm Hàm Phong thứ 8 (1858), tức là năm Tự Đức thứ 11, nước Anh và nước Pháp ký tờ hòa ước với nước Tàu, đặt sứ thần ở Bắc Kinh. Đoạn nước Tàu có điều trái ước, gây thành việc chiến tranh với hai nước ấy. Quân nước Anh và nước Pháp đánh lấy hải khẩu, rồi kéo lên đánh lấy Bắc Kinh. Vua Hàm-phong lại phải nhận những điều hòa ước năm Canh Thân (1860) làm tại Thiên Tân.

Từ đó nước Tàu cứ bị các nước sách nhiễu mọi điều và bị đè nén nhiều cách. Lúc ấy nước Tàu chẳng khác gì cái nhà lớn đã hẩm nát sắp đổ, mà ta vẫn không tỉnh ngộ, cứ mê mộng là nước ấy còn cường thịnh, có thể giúp ta được trong khi nguy hiểm. Bởi vậy khi quân nước Pháp đã lấy Bắc kỳ rồi, người mình còn trông cậy ở quân cứu viện của nước Tàu. Phương ngôn ta có câu rằng : “Chết đuối vớ phải bọt” thật là đúng lắm. Nếu người Tàu có đủ thế lực cứu được ta, thì trước hết họ hãy cứu lấy họ đã. Nhưng lúc bấy giờ từ vua quan cho chí bọn sĩ phu trong nước ta, ai là người hiểu rõ cái tình thế ấy? Cho nên không những là ta không chịu cải cách chính thể của ta cho hợp thời mà lại còn làm những điều ngang ngạnh để cho chóng hỏng việc. Ấy cũng là cái vận nước chẳng may, song những người đương lộ lúc ấy cũng không sao tránh được cái lỗi của mình vậy.

5. SỰ GIAO THIỆP VỚI NƯỚC PHÁP. Từ khi ông Philastre ra điều đình mọi việc ở Bắc kỳ xong rồi, ông Rheinart ra thay ở Hà Nội, đợi cho đến ngày ký hòa ước thì chiếu mọi khoản mà thi-hành. Ông Rheinart ở được mấy tháng, rồi lại về Sài Gòn, giao quyền cho lục quân Thiếu tá Dujardin ( La-Đăng ). Thiếu tá có đem binh thuyền giúp quan ta đi đánh giặc ở mạn Hải Dương và Quảng Yên.

Đến khi tờ hòa ước và tờ thương-ước đã ký xong thì Triều đình sai ông Nguyễn Tăng Doãn 阮 増 阭 ra Bắc kỳ để cùng Thiếu tá Dujardin chọn đất ở Hà Nội và ở Ninh Hải (Hải Phòng) để làm dinh làm trại cho quan quân nước Pháp đóng, và lại sai quan thự Thượng thư bộ Hộ là ông Phạm Phú Thứ 范 富 庶 ra làm Hải An Tổng đốc sung chức Tổng lý thương chánh đạ thần, cùng với ông Nguyễn Tăng Doãn và ông Trần Hi Tăng bàn định việc thương chánh ở Bắc kỳ.

Tháng 6 năm Ất Hợi (1875) Chính phủ nước Pháp sai ông Rheinart sang làm Khâm sứ ở Huế, ông Truc làm Lĩnh sự ở Hải Phòng, và ông Kergaradec ( Kê-la-đích ) làm Lĩnh sự ở Hà Nội. Triều đình sai ông Nguyễn Thành Ý 阮 誠 意 vào làm Lĩnh sự ở Sài Gòn.

Ông Rheinart ở Huế đến tháng 10 năm Bính Tí (1876), thì cáo bệnh xin về, ông Philastre ra thay.

Triều đình lúc bấy giờ cũng đã hiểu rằng hễ không theo tân học thì không tiến hóa được, cho nên mới định cho người đi du học. Năm Mậu Dần (1878) bên Pháp có mở hội vạn quốc đấu-xảo ở Paris, vua sai ông Nguyễn Thành Ý 阮 誠 意 và ông Nguyễn Tăng Doãn đem đồ đi đấu xảo và cho người sang học ở Toulon.

Nhưng vì năm Tân Tị (1881), Triều đình lại sai quan Lễ bộ thị lang là Phạm Bính 范 炳 sang Hương Cảng đem 12 đứa trẻ con đi học ở trường Anh-cát-lợi, rồi lại sai sứ đi sang Tiêm La và sang Tàu mà không cho sứ thần nước Pháp biết, bởi vậy Chính phủ Pháp lấy những điều đó mà trách Triều đình ở Huế không theo hòa ước năm Giáp Tuất ( 1874 ).

Khi ông Philastre còn ở Huế, vì ông ấy là một người công chính và lại có học chữ Nho, cho nên Triều đình ta trọng đãi và có điều gì trang trải cũng còn dễ. Từ năm Kỷ Mão (1879) về sau, ông ấy về Pháp rồi, sự giao thiệp càng ngày càng khó thêm: phần thì vì người mình không biết cách giao thiệp với ngoại quốc, phần thì cái quyền lợi nước ta và nước Pháp lúc bấy giờ tương phản với nhau, cho nên hai bên không có lòng tin cậy nhau, thành ra sự giao thiệp không được thân thiết lắm.

Vả về sau, sự cai trị ở Nam kỳ đã thành nếp, giặc giã đã yên cả ; ở bên Pháp thì thế lực đã mạnh, và đã có nhiều người bàn đến việc bên Viễn đông này và việc bảo hộ ở Bắc kỳ. Lại nhân có những nước I-ta-ly. I-pha-nho, Anh-cát-lợi và Hoa-kỳ muốn sang thông thương với nước Nam, mà có ý không muốn chịu để quan nước Pháp phân xử những việc can-thiệp đến người những nước ấy. Bởi vậy nước Pháp muốn lập hẳn cuộc bảo hộ để cho khỏi mọi sự lôi thôi, bèn bỏ lệ đặt quan hải quân khiêm lĩnh chức Thống đốc ở Nam kỳ, mà sai quan văn sang sung chức ấy để trù tính mọi việc.

Tháng 6 năm Kỷ Mão (1879), viên thống-đốc mới là ông Le Myre de Vilers sang nhận chức ở Sài Gòn và ông Rhei-nart lại sang làm Khâm sứ ở Huế để thay cho ông Philastre.

Ở Bắc kỳ thì người Pháp đã ra vào buôn bán, nhưng vì quan ta không biết lo sự khai hóa, việc thông thương không được tiện lợi, và ở mạn thượng du thì quân cờ đen tuy là mượn tiếng theo lệnh quan ta, nhưng kỳ thực chúng nó làm gì cũng không ai ngăn cấm được. Bởi vậy, Chính phủ Pháp mới lấy những điều đó mà trách quan ta và sai quan đem quân ra Bắc kỳ, lấy cớ nói ra mở mang sự buôn bán, kỳ thực là ra kinh doanh việc ở vùng ấy.


1. Tờ hòa ước năm Giáp Tuất 1874.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 11:05 am

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG XI

QUÂN NƯỚC PHÁP LẤY BẮC KỲ
Lần thứ hai
1. Đại tá Henri Rivière ra Hà Nội
2. Hạ thành Hà Nội lần thứ hai
3. Việc cầu cứu nước Tàu
4. Quân Pháp lấy Nam Định
5. Đại tá Henri Rivière chết


1. ĐẠI TÁ HENRI RIVIÈRE RA HÀ NỘI. Cuối năm Tân Tị (1881)[1], nhân có hai người Pháp tên là Courtin và Villeroi được giấy thông hành đi lên Vân Nam, nhưng lên đến gần Lào-kay, bị quân Khách làm ngăn trở, không đi được. Viên Thống đốc Le Myre de Vilers bèn gửi thư về Pháp, nói rằng nước Pháp nên dùng binh lực mà dẹp cho yên đất Bắc kỳ. Sang tháng 2 năm Nhâm Ngọ (1882) một mặt Thống đốc sai hải quân Đại tá Henri Rivière sắp sửa binh thuyền ra Hà Nội; một mặt viết thư cho Huế, đại lược nói rằng: đất Bắc kỳ loạn lạc, luật nhà vua không ai theo. Người Pháp có giấy thông hành của quan An Nam cấp cho mà đi đến đâu cũng bị quân Khách ngăn trở. Ở Huế thì quan Việt Nam thất lễ với quan Khâm sứ Rheinart. Vậy nên nước Pháp phải dùng cách để bênh vực quyền lợi của người nước Pháp.

Được ít lâu, Đại tá Henri Rivière đem hai chiếc tàu và mấy trăm quân ra đến Hải Phòng, rồi đi tàu nhỏ lên Hà Nội, đóng ở Đồn Thủy.

2. HẠ THÀNH HÀ NỘI LẦN THỨ HAI. Quan Tổng đốc Hà Nội bấy giờ là ông Hoàng Diệu 黄 耀 thấy binh thuyền nước Pháp tự nhiên ra Bắc kỳ, lấy làm nghi kỵ lắm, tuy có sai quan Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng 黄 有 秤 ra tiếp đãi tử tế, nhưng trong bụng vẫn lo cho nên mới sai sửa dọn thành trì để phòng bị. Đại tá Henri Rivière vào thành thấy vậy có ý không bằng lòng, bèn quyết ý đánh thành.

Sáng 5 giờ ngày mồng 8 tháng 3 năm Nhâm Ngọ (1882), quan Tổng đốc tiếp được tờ tối hậu thư của Đại tá hạn cho đến 8 giờ phải giải binh, và các quan võ Việt Nam phải ra đợi lệnh ở Đồn Thủy. Đúng 8 giờ thì quân Pháp khởi sự đánh thành, 11 giờ thì thành đổ. Ông Hoàng Diệu trèo lên cây thắt cổ mà tự tận, còn các quan thì bỏ chạy cả.

Lúc tiếp được thư của Đại tá, thì ông Hoàng Diệu có sai Án sát sứ là Tôn Thất Bá 尊 室 灞 ra thương thuyết. Ông Tôn Thất Bá ở trên thành bỏ thang trèo xuống vừa xong, thì quân Pháp bắn súng vào thành, ông ấy bỏ trốn mất. Đến khi hạ được thành rồi, Đại tá sai tìm ông Tôn Thất Bá về quyền lĩnh mọi việc[2].

Vua Dực Tông được tin thành Hà Nội thất thủ, bèn xuống chiếu truyền cho quan Kinh lược chánh phó sứ là là ông Nguyễn Chính 阮 政 và Bùi Ân Niên 裴 殷 年 đem binh lui về mặt Mỹ Đức để cùng với Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎 tìm cách chống giữ. Nhưng quan Khâm sứ Rheinart sang thương thuyết rằng việc đánh thành Hà Nội không phải là chủ ý của nước Pháp, và xin sai quan ra giữ lấy thành trì. Triều đình bèn sai quan nguyên Hà Ninh Tổng đốc là Trần Đình Túc 陳 廷 肅 làm Khâm sai đại thần, quan Tĩnh biên phó sứ là Nguyễn Hữu Độ 阮 有 度 làm Phó Khâm sai, ra Hà Nội để cùng với Đại tá Henri Rivière thu xếp mọi việc. Đại tá trả thành Hà Nội lại cho quan ta, nhưng vẫn đóng quân ở trong Hành cung. Hai bên thương nghị mãi. Đại tá đòi 4 khoản : 1 — nước Nam phải nhận nước Pháp Bảo hộ ; 2 — phải nhường thành thị Hà Nội cho nước Pháp ; 3 — đặt thương chánh ở Bắc kỳ; 4 — sửa lại việc thương chánh ở các nơi, và giao quyền cho người Pháp cai quản.

Bọn ông Trần Đình Túc đệ những khoản ấy về Kinh. Triều đình hội nghị, các quan có nhiều người nói rằng: Nước ta trong còn có Lưu Vĩnh Phúc 劉 永 福, ngoài còn có nước Tàu, lẽ nào lại bó tay mà chịu. Bèn trả lời không chịu.

Đến tháng 10 thì ông Trần đình Túc về Huế, ông Nguyễn Hữu Độ ở lại làm Hà Ninh Tổng đốc.

3. VIỆC CẦU CỨU NƯỚC TÀU. Triều đình ta bấy giờ nghĩ nước Pháp cố ý chiếm đoạt, và lại tưởng rằng nước Tàu có thể bênh vực được mình, cho nên mới sai ông Phạm Thận Duật 范 慎 遹 sang Thiên Tân cầu cứu. Chẳng qua là người mình hay có tính ỷ lại, cho nên mới đi kêu cầu người ta, chớ không biết rằng người Tàu giữ nước Tàu không xong còn đi cứu ai được. Tuy vậy, không những là Tàu không cứu được mình mà lại còn muốn nhân dịp để mượn tiếng sang lấy nước mình. Xem như khi thành Hà Nội thất thủ, quan Tổng đốc Lưỡng Quảng là Trương Thụ Thanh 張 樹 清 làm mật sớ về tâu với vua nhà Thanh, đại lược nói rằng: “Nước Nam và nước Tàu tiếp giáp với nhau mà thế lực nước Nam thật là suy hèn, không có thể tự chủ được nữa, vậy ta nên mượn tiếng sang đánh giặc mà đóng giữ các tỉnh ở thượng du. Đợi khi có biến thì ta chiếm lấy những tỉnh ở về phía Bắc sông Hồng Hà”. Bởi vậy Triều đình nhà Thanh mới sai Tạ Kính Bưu 謝 敬 彪, Đường Cảnh Tùng 唐 景 松 đem quân sang đóng ở Bắc Ninh và ở Sơn Tây, sau lại sai quan Bố chính Quảng Tây là Từ Diên Húc 徐 延 旭 đem quân sang tiếp ứng.

4. QUÂN PHÁP LẤY NAM ĐỊNH. Chính phủ Pháp trước cũng muốn thu xếp dần dần cho xong việc bảo hộ ở nước Nam, và cho khỏi sự chiến tranh, nhưng sau thấy Triều đình ở Huế không chịu, lại thấy có quân Tàu sang đóng ở các tỉnh, bèn một mặt sai ông Charles Thomson sang làm Thống đốc Nam kỳ, để thay cho ông Le Myre de Vilers về Pháp ; một mặt tiếp quân cho Đại tá Henri Rivière và triệu quan Khâm sứ Rheinart ở Huế về.

Nguyên trước Đại tá Henri Rivière ở Hà Nội chỉ có độ 400 lính, sau lại tiếp được 750 người nữa, Đại tá bèn để Đại úy Berthe de Villers với 400 quân ở lại giữ Hà Nội, còn bao nhiêu đem đi đánh Nam Định. Ngày 28 tháng 2 năm Quí Mùi (1883), thì quân Pháp khởi đánh thành. Đánh từ sáng đến trưa thì quân Pháp vào thành; quan Tổng đốc Vũ Trọng Bình 武 仲 平 bỏ chạy, quan Đề đốc Lê Văn Điếm tử trận, quan Án sát sứ Hồ Bá Ôn bị thương.

5. ĐẠI TÁ HENRI RIVIÈRE CHẾT. Quan ta thấy quân Pháp tiến binh, và lại cậy có quân Tàu sang cứu, bèn quyết ý đổi thế hòa ra thế công. Một mặt quan Tổng đốc Bắc Ninh là Trương Quan Đản 張 光 犢 cùng với quan Phó kinh lược Bùi Ân Niên 裴 殷 年 đem binh về đóng ở Giốc Gạch, thuộc huyện Gia Lâm chực sang đánh Hà Nội. Đại úy Berthe de Villers đem quân ở Hà Nội sang đánh đuổi, quan quân phải lui về phía Bắc Ninh. Một mặt quan tiết-chế Hoàng kế Viêm 黄 繼 炎 sai Lưu Vĩnh Phúc 劉 永 福 làm tiên phong đem quân về đóng ở phủ Hoài Đức, để đánh quân Pháp.

Đại tá Henri Rivière lấy xong Nam Định rồi về Hà Nội thấy quân ta và quân cờ đen sắp đến đánh, bèn truyền lệnh tiến binh lên đánh mặt phủ Hoài Đức. Sáng hôm 13 tháng 4 thì Đại tá đem 500 quân ra đánh ở mạn Cầu Giấy, bị quân cờ đen phục ở chung quanh đổ ra đánh, quân Pháp chết và bị thương non 100 người. Đại tá Henri Rivière tử trận, Đại úy Berthe de Villers bị thương nặng.

Ở Sài Gòn được tin Đại tá Henri Rivière chết, viên Thống đốc Thomson liền điện về cho Chính phủ Pháp biết. Lúc bấy giờ ở Paris, hạ-Nghị viện còn đang do dự về việc đánh lấy Bắc kỳ. Khi tiếp được điện-báo ở Sài Gòn về, Nghị viện liền thuận cho Chính phủ trích ra 5 triệu rưỡi phật-lăng để chi-tiêu về việc binh phí, và lại thuận cho một viên quan văn làm Toàn quyền, sang kinh lý mọi việc ở Bắc kỳ.

Chính phủ Pháp liền điện sang truyền cho lục quân Thiếu tướng Bouet ở Nam kỳ ra Thống đốc quân vụ ở Bắc kỳ, sai Hải quân Thiếu tướng Courbet đem một đội chiến thuyền sang tiếp ứng và lại cử ông Harmand là sứ thần Pháp ở Tiêm La ra làm Toàn quyền.

Ngày mồng 3 tháng 5, thì Thiếu tướng Bouet đem 200 lính tây, 300 lính tập ra đến Hải Phòng. Lập tức Thiếu tướng sửa sang sự chống giữ ở Hà Nội và ở Nam Định, và lại cho Georges Vlavianos (ông Kiều) là người theo Đồ-Phổ-Nghĩa ngày trước, được phép mộ lính cờ vàng đi làm tiền quân.

Quan ta đem quân về đánh quân Pháp ở Hà Nội,ở Hải Phòng và ở Nam Định, nhưng chỗ nào cũng thất bại.

Quân ta bấy giờ không có thống nhất, ai đứng lên mộ được năm ba trăm người, cho mang gươm mang giáo đi đánh, hễ phải độ vài ba phát đạn trái phá thì xô đẩy nhau mà chạy ; còn quân của nhà vua thì không có luyện tập, súng đại bác toàn là súng cổ, súng tay thì ít và xấu. Như thế thì chống làm sao được với quân Pháp là quân đã quen đánh trận và lại có đủ súng ống tinh nhuệ?

Bấy giờ cuộc hòa đổi ra cuộc chiến, Súy phủ ở Sài Gòn đuổi quan Lĩnh sự Việt Nam là ông Nguyễn Thành Ý 阮 誠 意 về Huế. Trong khi việc nước đang rối cả lên như thế, thì vua Dực Tông mất.

Ngài mất ngày 16 tháng 6 năm Quí Mùi (1883), trị vì được 36 năm, thọ 55 tuổi, miếu hiệu là Dực Tông Anh hoàng đế 翼 宗 英 皇 帝.


Độc giả hiểu cho rằng những ngày tháng chép trong sách này là theo ngày tháng Việt Nam chứ không phải là theo ngày tháng Tây.
2. Về sau có bài Chính khí ca nói về việc quan ta giữ thành Hà Nội lúc bấy giờ, và ai hay ai dở cũng chép rõ ràng. Bài ca ấy không biết ai làm.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 2:34 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG XII

CUỘC BẢO HỘ CỦA NƯỚC PHÁP
1. Sự phế lập ở Huế: vua Hiệp Hòa
2. Quân Pháp lấy cửa Thuận An
3. Hòa ước năm Quí Mùi (1883)
4. Việc ở Bắc kỳ
5. Vua Hiệp Hòa bị giết
6. Vua Kiến Phúc
7. Sự đánh lấy các tỉnh ở Bắc kỳ
8. Lấy tỉnh Sơn Tây
9. Lấy thành Bắc Ninh
10. Lấy Hưng Hóa
11. Lấy Tuyên Quang
12. Hòa ước Fournier
13. Hòa ước Patenôtre tháng 6 năm Giáp Thân
14. Việc Triều chính ở Huế
15. Vua Hàm Nghi


1. SỰ PHẾ LẬP Ở HUẾ : VUA HIỆP HÒA. Bản triều nhà Nguyễn truyền ngôi đến hết đời vua Dực Tông thì mất quyền tự chủ. Nước Nam tự đó thuộc về nước Pháp bảo hộ. Nghĩa là ngôi nhà vua tuy vẫn còn, nhưng quyền chính trị phải theo chính phủ Bảo hộ xếp đặt.

Ấy cũng vì thời đại biến đổi mà người mình không biết biến đổi, cho nên nước mình mới thành ra suy-đồi. Vả lúc ấy ở ngoài Bắc kỳ thì rối loạn, ở trong Triều thì quyền thần chuyên chế, bởi vậy cho nên lại sinh ra lắm việc khó khăn[1].

Vua Dực Tông không có con, nuôi 3 người cháu làm con nuôi: trưởng là ông Dục Đức 育 德 [2] , phong Thụy quốc công 瑞 國 公, thứ là ông Chánh Mông 正 蒙, phong Kiên Giang Quận công 堅 江 郡 公, ba là ông Dưỡng Thiện 養 善. Khi ngài sắp mất, có để di-chiếu nói rằng: đức tính ông Dục Đức không đáng làm vua, mà ý ngài muốn lập ông Dưỡng Thiện, nhưng vì ông ấy còn bé, mà việc nước cần phải có vua lớn tuổi, cho nên phải lập con trưởng. Ngài lại cho Trần Tiễn Thành 陳 踐 誠, Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 và Tôn Thất Thuyết 尊 室 說 làm Phụ chính.

Được ba ngày thì Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đổi tờ di chiếu, bỏ ông Dục Đức mà lập em vua Dực Tông là Lạng quốc công 朗 國 公 lên làm vua. Triều thần ngơ ngác, không ai dám nói gì, chỉ có quan Ngự sử Phan Đình Phùng 潘 廷 逢 đứng dậy can rằng: "Tự quân chưa có tội gì mà làm sự phế lập như thế, thì sao phải lẽ". Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết truyền đem bắt giam ông Phan Đình Phùng, rồi cách chức đuổi về.

Lạng Quốc Công, húy Hồng Dật 洪 佚 lên làm vua, đặt niên hiệu là Hiệp Hòa 協 和. Còn ông Dục Đức thì đem giam ở Dục Đức giảng đường 育 德 講 堂.

2. QUÂN PHÁP LẤY CỬA THUẬN AN. Vua Hiệp Hòa vừa lập xong, thì viên Toàn quyền mới là ông Harmand đến Hải phòng, rồi hội hải quân Thiếu tướng Courbet và lục quân Thiếu tướng Bouet, để bàn định mọi việc.
Định một mặt thì Thiếu tướng Bouet đem quân lên đánh lấy đồn phủ Hoài ; một mặt thì Thiếu tướng Courbet đem tàu vào đánh lấy cửa Thuận An, để bắt triều đình phải nhận nước Pháp bảo hộ.

Ngày 12 tháng 7, Thiếu tướng Bouet lên đánh quân cờ đen ở mạn làng Vòng. Hai bên đánh nhau non ba ngày trời. Sau quân cờ đen phải lùi lên đóng ở đồn Phùng. Nhưng vì lúc bấy giờ nước lũ lên to, đê vỡ cho nên quân Pháp không tiến lên được.

Ngày 16, lục quân Trung tá Brionval ở Hải phòng đem quân lên lấy thành Hải Dương.

Quân Pháp tuy thắng, nhưng quân cờ đen còn mạnh, nên chi Thiếu tướng Bouet phải điện về Paris xin thêm quân tiếp ứng.

Trong khi lục quân Thiếu tướng Bouet tiến quân đánh tại Bắc kỳ, thì hải quân Thiếu tướng Courbet cùng với viên Toàn quyền Harmand đem tàu vào đánh cửa Thuận An, từ ngày 15 đến ngày 18 tháng bảy thì thành Trấn Hải vỡ. Quan trấn thành là Lê Sĩ 黎 仕, Lê Chuẩn 黎 準 tử trận, Lâm Hoành 林 宏, Trần Thúc Nhẫn 陳 叔 訒 thì nhảy xuống sông tự tử.

3. HÒA ƯỚC NĂM QUÍ MÙI (1883). Triều đình thấy sự nguy cấp, liền sai quan ra xin hòa. Viên Toàn quyền Harmand bắt quan ta phải giải binh cả mọi nơi, rồi cùng với ông De Champeaux lên Huế để nghị hòa. Triều đình sai quan Hiệp biện hưu trí là Trần Đình Túc 陳 廷 肅 làm Khâm sai Toàn quyền, và Nguyễn Trọng Hợp 阮 仲 合 làm phó, để cùng với quan Pháp hội-nghị.

Ngày 23 tháng 7 thì tờ Hòa ước lập xong, có chữ ông Harmand, ông De Champeaux, ông Trần đình Túc và ông Nguyễn Trọng Hợp cùng ký.
Tờ Hòa ước ấy có 27 khoản: Khoản thứ nhất nói rằng: Nước Nam chịu nhận nước Pháp bảo hộ, có việc gì giao thiệp với ngoại quốc, thì phải do nước Pháp chủ trương. Khoản thứ hai : Tỉnh Bình Thuận thuộc về Nam kỳ. Khoản thứ ba : Quân Pháp đóng giữ ở núi đèo Ngang và ở Thuận An. Khoản thứ sáu: Từ tỉnh Khánh-hòa ra đến đèo Ngang thì quyền cai trị thuộc về Triều đình.

Những khoản sau nói rằng viên Khâm sứ ở Huế được quyền tự do ra vào yết kiến nhà vua. Còn đất Bắc kỳ kể từ đèo Ngang trở ra thì nước Pháp đặt Công sứ[3] ở các tỉnh để kiểm soát công việc của quan Việt Nam. Nhưng người Pháp không dự vào việc cai trị ở trong hạt.

Từ Hòa ước ấy ký xong, gửi về Paris để chính phủ duyệt y, rồi mới hỗ giao, nghĩa là mới tuyên cáo cho thiên-hạ biết. Ông De Champeaux ở lại Huế làm Khâm sứ, viên Toàn quyền Harmand ra Bắc kỳ để kinh lý việc đánh dẹp.

4. VIỆC Ở BẮC KỲ. Triều đình ở Huế nhận Hòa ước xong rồi, sai quan Lại bộ Thượng thư Nguyễn Trọng Hợp làm Khâm sai đại thần, quan Công bộ Thượng thư Trần Văn Chuẩn 陳 文 準 và quan Lại bộ tham tri Hồng Phì 洪 肥 làm phó Khâm sai, ra Bắc kỳ để cùng với viên Toàn quyền Harmand hiểu dụ nhân dân và bãi quân thứ ở các nơi.

Bấy giờ ở Bắc kỳ có quan nhà Thanh là Đường Cảnh Tùng 唐 景 松 đóng ở Sơn Tây, Từ Diên Húc 徐 延 旭 đóng ở Bắc Ninh, lại có quân cờ đen của Lưu Vĩnh Phúc 劉 永 福 đóng ở đồn Phùng.

Triều đình tuy có chỉ ra truyền cho quan ta phải rút quân về Huế, nhưng quan ta còn có nhiều người muốn ỷ nước Tàu mà chống giữ với quân Pháp, cho nên không ai phụng chỉ. Bởi vậy cuộc chiến-tranh ở Bắc kỳ mãi không xong được.

5. VUA HIỆP HÒA BỊ GIẾT. Trong Huế thì vua Hiệp Hòa cũng muốn nhờ chính sách bảo hộ để cho yên ngôi vua, nhưng các quan có nhiều người không chịu, và lại thấy Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết chuyên chế thái quá, muốn dùng kế mà trừ bỏ đi, bèn đổi Nguyễn Văn Tường sang làm Binh bộ Thượng thư, Tôn Thất Thuyết làm Lại bộ Thượng thư, để bớt binh quyền của Tôn Thất Thuyết.

Hai người thấy vua có lòng nghi, sợ để lâu thành vạ, bèn vào tâu với bà Từ Dụ Thái hậu 慈 裕 太 后 để lập ông Dưỡng Thiện 養 善 là con nuôi thứ ba vua Dực Tông, rồi bắt vua Hiệp Hòa đem ra phủ ông Dục Đức cho uống thuốc độc chết. Vua Hiệp Hòa làm vua được hơn 4 tháng, sử gọi là Phế đế 廢 帝.
Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đã giết vua Hiệp Hòa rồi, lại thấy quan Phụ chính Trần Tiễn Thành 陳 踐 誠 không theo ý mình, cũng sai người giết nốt.

6. VUA KIẾN PHÚC. Ngày mồng 7 tháng 10 năm Quí Mùi (1883), ông Dưỡng Thiện, húy là Ưng Đăng 膺 登 lên ngôi làm vua, đặt niên hiệu là Kiến Phúc 建 福. Bấy giờ ngài mới có 15 tuổi, việc gì cũng ở Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết quyết định cả.

Ở Bắc kỳ thì Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎 còn đóng tại Sơn Tây, Trương Quang Đản 張 光 犢 còn đóng tại Bắc Ninh, cùng với quân Tàu chống giữ quân Pháp. Viên Khâm sứ ở Huế lấy điều đó trách Triều đình. Triều đình lại có dụ ra truyền cho Hoàng Kế Viêm và Trương Quang Đản phải về Kinh.

Các quan bấy giờ cũng có ông về, cũng có ông nộp ấn trả Triều đình, rồi hoặc đi chiêu mộ những nghĩa dũng, hoặc đi theo quan nhà Thanh, để chống nhau với quân Pháp. Bấy giờ có quan Đề đốc Nam định là Tạ Hiện 謝 現 lĩnh chức Đề đốc của Tàu, và quan Án sát- sứ Phạm Vụ Mẫn 范 務 敏 và quan Tri phủ Kiến Xương Hoàng Văn Hòe 黄 文 槐 bỏ chức mà đi; quan Tán-tương quân-vụ ở Sơn Tây là Nguyễn Thiện Thuật 阮 善 述 bỏ về Hải Dương, đi mộ quân để chống với quân Pháp.

7. SỰ ĐÁNH LẤY CÁC TỈNH Ở BẮC KỲ. Viên Toàn quyền Harmand ra Bắc kỳ sửa sang sự cai trị, lập ra những đội lính tuần cảnh, tục gọi là lính khố xanh, để phòng giữ các nơi, và bãi lính cờ vàng của thiếu tướng Bouet đã cho mộ được mấy trăm, vì những lính ấy hay cướp phá dân gian. Nhưng vì viên Toàn quyền xâm vào quyền quan binh, cho nên Thiếu tướng Bouet lấy làm bất bình.

Ngày mồng một tháng 8, Thiếu tướng đem quân lên đánh cờ đen ở đồn Phùng. Hai bên đánh nhau rất dữ. Quân cờ đen tuy phải lui, nhưng chưa thực thua. Thiếu tướng thấy đánh giặc chưa được và lại có ý bất hòa với viên Toàn quyền, bèn xin về Pháp, giao binh quyền lại cho lục quân Đại tá Bichot.

Được ít lâu, có quân tiếp ở Sài Gòn ra, Đại tá Bichot bèn vào lấy tỉnh Ninh Bình.

8. LẤY SƠN TÂY. Ngày 25 tháng 9, chính phủ Pháp điện sang cho hải quân Thiếu tướng Courbet làm Thống đốc quân vụ, kiêm chức Toàn quyền ở Bắc kỳ. Viên nguyên Toàn quyền Harmand xin về Pháp.

Từ đó việc binh nhung, việc cai trị và việc giao thiệp, ở cả tay Thiếu tướng Courbet. Trong khi Thiếu tướng còn phải sửa-sang mọi việc và đợi quân tiếp ở Pháp sang thì quan ta đem quân về đánh Hải Dương, đốt phá cả phố-xá. Quan Pháp nghi tỉnh thần thông với văn thân, bèn bắt đày vào Côn Lôn.

Đến khi Thiếu tướng tiếp được quân ở bên Pháp sang, số quân Pháp ở Bắc kỳ bấy giờ được hơn 9.000 người, Thiếu tướng chia ra làm hai đạo, đem cả thủy bộ tiến lên đánh thành Sơn Tây. Đánh từ sáng ngày 13 đến hết ngày 16 mới hạ được thành. Quân cờ đen chống giữ hăng lắm, nhưng quân Tàu và quân ta thấy súng của Pháp bắn lên mạnh quá, đều bỏ thành rút lên mạn ngược, quân cờ đen cũng phải chạy theo. Trận ấy quân Pháp bị 83 người tử trận và 319 người bị thương.

9. LẤY THÀNH BẮC NINH. Quân Pháp tuy đã lấy dược Sơn Tây, nhưng quân Tàu càng ngày càng sang đông, Thiếu tướng phải chờ có quân tiếp thêm mới đi đánh chỗ khác. Bên Pháp lại sai một lữ đoàn 旅 團[4] sang Bắc kỳ và sai lục quân Trung tướng Millot sang làm thống-đốc quân-vụ thay cho hải quân Thiếu tướng Courbet.

Ngày 16 tháng giêng năm Giáp Thân (1884), Thống tướng Millot sang nhận chức, Thiếu tướng Courbet được thăng lên hải quân Trung tướng và lại ra coi hải quân để giữ mặt bể. Bấy giờ quân Pháp cả thảy được hơn 1 vạn 6 nghìn người và 10 đội pháo-thủ, chia làm 2 lữ đoàn. Một lữ đoàn ở bên hữu ngạn sông Hồng Hà thì đóng ở Hà Nội, có Thiếu tướng Brière de l'Isle coi; một lữ đoàn ở bên tả ngạn sông Hồng Hà, thì đóng ở Hải Dương, có Thiếu tướng De Négrier coi.

Bấy giờ con đường từ Hà Nội sang Bắc Ninh, chỗ nào cũng có quân Tàu và quân ta đóng. Thống-tướng Millot bèn truyền lệnh cho Thiếu tướng Brière de l'Isle đem quân qua sông Hồng Hà, rồi theo sông Đuống (tức là sông Thiên Đức) đi về phía đông. Còn toán quân của Thiếu tướng De Négrier ở Hải Dương, đi tàu đến Phả Lại lên bộ, để tiếp vào với toán quân của Thiếu tướng Brière de l'Isle, rồi cả thủy bộ theo sông Cầu (sông Nguyệt Đức) tiến lên đánh Bắc Ninh.

Hai bên khởi sự đánh nhau từ ngày 11 tháng 2 đến ngày 16, thì lấy được Đáp Cầu. Quân Tàu thấy quân Pháp chặn mất đường lên Lạng-sơn, bèn bỏ Bắc Ninh rút lên mạn Thái Nguyên. Tối ngày 16, thì quân Pháp vào thành Bắc Ninh. Trận ấy quân Pháp chỉ mất có 8 người và 40 người bị thương mà thôi.

Thiếu tướng Brière de l'Isle đem quân lên đánh Yên-thế, rồi đến ngày 23 thì lên lấy thành Thái Nguyên.

10. LẤY HƯNG HÓA. Hạ dược thành Bắc Ninh và thành Thái Nguyên rồi, quân Pháp quay về mạn sông Hồng Hà để đánh lấy Hưng Hóa và Tuyên Quang. Thiếu tướng Brière de l'Isle đem lữ đoàn thứ nhất theo con đường Sơn Tây lên Hưng Hóa, rồi dàn trận ở bên này sông Đà-giang. Hai bên khởi sự đánh nhau từ sáng ngày rằm tháng 3 đến 2 giờ chiều ngày hôm ấy thì quân Pháp sang sông ở chỗ gần địa hạt huyện Bất Bạt. Chín giờ sáng ngày 16, thì Thiếu tướng De Négrier đem lữ đoàn thứ nhì tiếp đến, cả hai lữ đoàn cùng hợp lực tiến lên đánh. Quân Tàu và quân cờ đen thấy thế không chống được, bèn đốt cả phố xá, rồi bỏ thành Hưng Hóa rút lên mạn ngược. Còn bọn ông Hoàng Kế Viêm thì kéo lên mạn núi, rồi đi đường thượng-đạo rút về Kinh. Trưa ngày 17 thì quân Pháp vào thành Hưng Hóa. Lập tức Thiếu tá Coronnat đem một toán quân lên đánh phá đồn Vàng.

11. LẤY TUYÊN QUANG. Lấy xong Hưng Hóa rồi, chỉ còn có thành Tuyên Quang là chỗ quân cờ đen còn đóng giữ. Thống-tướng Millot bèn sai quân đem tàu đi dò xem sông Lô Giang tàu thủy lên được đến đâu. Đoạn rồi sai Trung tá Duchesne đem đạo quân ở Hưng Hóa và một đội năm chiếc tàu binh lên đánh Tuyên Quang. Quân của Trung tá Duchesne đóng ở Việt Trì khởi hành từ hôm mồng 3 tháng 5 đến ngày mồng 8 thì đến Tuyên Quang. Chỉ đánh độ một giờ đồng-hồ thì quân cờ đen bỏ thành chạy.

12. HÒA ƯỚC FOURNIER. Bấy giờ tuy các tỉnh ở mạn trung châu đất Bắc kỳ đều thuộc về quan Pháp cai quản cả, nhưng quân Tàu còn đóng ở Lạng-sơn, Cao-bằng và mạn Lao-kày. Bởi vậy chính phủ Pháp muốn dùng cách giao thiệp mà trang-trải với nước Tàu, để chính phủ Tàu nhận cuộc bảo hộ của nước Pháp ở nước Nam cho xong. Lại nhân bấy giờ có hải quân Trung tá Pháp tên là Fournier quen một người nước Đức tên là Détring làm quan bên Tàu coi việc thương-chánh ở Quảng-đông. Détring vốn thân với quan Tổng đốc Trực Lệ là Lý Hồng Chương 李 鴻 章. Một hôm Détring gặp Trung tá Fournier nói chuyện việc hòa với nước Tàu, Détring điện về cho Lý Hồng Chương biết. Hai bên đều có ý muốn cho êm chuyện.

Chính phủ Pháp bèn sai Trung tá Fournier lên Thiên-tân để cùng với Lý Hồng Chương nghị hòa. Đến ngày 18 tháng 4, năm Giáp Thân (1884) thì lập xong tờ Hòa ước. Đại lược rằng nước Tàu thuận rút quân đóng ở Bắc kỳ về, và từ đấy về sau chính phủ Tàu thuận nhận tờ giao ước của nước Pháp lập với nước Nam. Nghĩa là nước Tàu để cho nước Pháp được tự do xếp đặt mọi việc ở đất Việt Nam.

13. HÒA ƯỚC PATENÔTRE THÁNG 5 NĂM GIÁP THÂN (1884). Tờ giao ước ký xong thì Trung tá Fournier điện cho thống-tướng Millot ở Bắc kỳ biết sự Hòa ước đã xong, mà quân Tàu ở Bắc kỳ phải rút về.

Lúc bấy giờ công sứ nước Pháp ở Bắc-kinh là ông Pa-tenôtre ở bên Pháp sang, đi qua đến Sài Gòn, chính phủ ở Paris điện sang sai ông ấy ra Huế sửa lại tờ Hòa ước của ông Harmand đã ký ngày 23 tháng 7 năm Quí Mùi (1883).

Ông Patenôtre và ông Rheinart ra Huế cùng với Triều đình thương-nghị mấy ngày, rồi đến ngày 13 tháng 5 năm Giáp Thân là ngày mồng 6 tháng sáu năm 1884, ông Pate-nôtre cùng với ông Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥, ông Phạm Thận Duật 范 慎 遹 và ông Tôn Thất Phan 尊 室 藩 ký tờ Hòa ước mới. Cả thảy có 19 khoản, đại để thì cũng như tờ Hòa ước của ông Harmand, chỉ đổi có mấy khoản nói về tỉnh Bình Thuận và 3 tỉnh ở ngoài đèo Ngang là Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa vẫn thuộc về Trung kỳ.

Tờ Hòa ước ký xong, ông Rheinart ở lại làm Khâm sứ ở Huế, và ông Patenôtre hội cả các quan, bắt đem cái ấn của Tàu phong cho vua Việt Nam, thụt bễ nấu lên mà hủy đi, nghĩa là từ đó nước Nam thuộc về nước Pháp bảo hộ, chứ không thần phục nước Tàu nữa.

Hòa-ước ký năm Giáp Thân là năm 1884, là Hòa ước của Triều đình ở Huế ký với nước Pháp công nhận cuộc bảo hộ của Pháp và chia nước ra làm hai khu vực là Trung kỳ và Bắc kỳ. Tuy hai kỳ cũng thuộc về quyền bảo hộ của nước Pháp, nhưng mỗi kỳ có một cách cai trị khác, về sau dần dần Hòa ước năm 1884 cũng mất cả ý nghĩa, và thực quyền về chính phủ bảo hộ hết cả. Triều đình ở Huế chỉ giữ cái hư vị mà thôi.

Nước Việt Nam trước kia, từ Nam chí Bắc là một, có cái tính cách duy nhất hơn cả các nước khác. Văn hóa, lịch sử, phong tục, ngôn ngữ đều là một cả, mà nay thành ra ba xứ : Nam kỳ, Trung kỳ và Bắc kỳ; mỗi kỳ có một chính sách riêng, luật lệ riêng như ba nước vậy. Thậm chí lúc đầu người kỳ này đi sang kỳ kia phải xin giấy thông hành mới đi được. Kỳ nghĩa là xứ, là khu trong một nước, chứ không có nghĩa là nước.

Một nước mà tam phân ngũ liệt ra như thế, thật là một mối đau lòng cho người Việt Nam là dân một nước đã có một lịch sử vẻ vang hàng mấy nghìn năm.

14. VIỆC TRIỀU CHÍNH Ở HUẾ. Triều đình lúc bấy giờ việc gì cũng do ở hai quan Phụ chính là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết định đoạt.
Tôn Thất Thuyết là người tính nóng nảy, dữ dội, ai cũng khiếp-sợ. Nhưng tài năng thì kém, mà lại nhát gan, cho nên đa nghi và hay chém giết. Nguyễn Văn Tường là người ở Quảng Trị, thi đỗ Cử nhân năm Tự Đức thứ 5, thật là một người có tài trí, giỏi nghề giao thiệp, nhưng chỉ có tính tham lam và lại tàn nhẫn.

Hai ông ấy chuyên giữ Triều chính. Quan lại thì ở tay ông Tường, binh quyền thì ở tay ông Thuyết. Nhưng mà thường việc gì cũng do ở ông Thuyết xui khiến cả. Trong Triều từ hoàng thân quốc thích cho đến các quan, ai có điều gì trái ý hai ông ấy là bị giam chấp hay chém giết cả.

Ông Thuyết thì mộ quân phấn nghĩa để giữ mình, và thường hay tiếm dùng nghi vệ của vua; ông Tường thì chịu tiền hối lộ của những người Khách, cho chúng nó đem tiền sềnh, là một thứ tiền niên hiệu Tự Đức, mỏng và xấu, đúc ở bên Tàu đem sang, bắt dân phải tiêu. Ai không tiêu thì phải tội. Vả lúc ấy vua hãy còn trẻ tuổi chưa biết gì, cho nên hai ông lại càng chuyên chế lắm nữa.

Vua Kiến Phúc lên ngôi vừa được hơn 6 tháng, đến ngày mồng 6 tháng tư năm Giáp Thân (1884) thì phải bệnh mất[5], miếu hiệu là Giản Tông Nghị hoàng đế 簡 宗 毅 皇 帝.

15. VUA HÀM NGHI. Vua Kiến Phúc mất, đáng lẽ ra con nuôi thứ hai của vua Dực Tông là ông Chánh Mông lên nối ngôi thì phải. Nhưng Tường và Thuyết không muốn lập người lớn tuổi, sợ mình mất quyền, bèn chọn người em ông Chánh Mông là ông Ưng Lịch, mới 12 tuổi, lập lên làm vua, đặt niên hiệu là Hàm Nghi 咸 宜.

Viên Khâm sứ Rheinart trước đã tư giấy sang cho Triều đình Huế rằng : Nam triều có lập ai lên làm vua, thì phải xin phép nước Pháp mới được. Nhưng Tường và Thuyết cứ tự tiện lập vua, không cho viên Khâm sứ biết.
Viên Khâm sứ thấy vậy, viết thư ra Hà Nội. Thống tướng Millot bèn sai chức tham mưu là Đại tá Guerrier đem 600 quân và một đội pháo binh vào Huế, bắt triều đình phải xin phép lập ông Ưng Lịch lên làm vua. Tường và Thuyết làm tờ xin phép bằng chữ nôm gửi sang bên Khâm sứ. Viên Khâm sứ không nghe, bắt phải làm bằng chữ Nho. Đến ngày 27 tháng 6, Đại tá và viên Khâm sứ đi cửa chính vào điện làm lễ phong vương cho vua Hàm Nghi. Xong rồi quân Pháp lại trở ra Hà Nội.


1. Những chuyện ở trong Triều lúc bấy giờ, phần nhiều là lấy ở quyển “Hạnh Thục ca 幸 蜀 歌” của Lễ tân Nguyễn Nhược Thị 禮 嬪 阮 若 氏. Bà ấy là một người cung phi của vua Dực Tông sau lại làm thư ký cho bà Từ Dụ, cho nên những việc trong Triều bà ấy biết được rõ.
2. Dục Đức, Chánh Mông, Dưỡng Thiện là tên nhà học của những ông Hoàng con nuôi vua Dực Tông gọi là Dục Đức đường, Chánh Mông đường, v. v. Lúc các ông Hoàng ấy chưa được phong thì người ta cứ lấy tên nhà học mà gọi.
3. Résident tức là Lưu trú quan, nhưng lúc bấy giờ ta chưa quen dùng chữ ấy, và nhân có chữ consul cho nên mới dùng chữ công sứ.
4. Mỗi một lữ đoàn (brigade) có hai vệ quân, độ chừng bảy tám nghìn người, có chức Thiếu tướng coi. Hai lữ đoàn là một sư đoàn (division), có chức Trung tướng coi.
5. Có chuyện nói rằng : Khi vua Kiến Phúc se mình, nằm trong điện, đêm thấy Nguyễn Văn Tường vào trong cung, ngài có quở mắng. Đến ngày hôm sau, thì ngài ngộ thuốc mà mất.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 3:10 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG XIII

CHIẾN TRANH VỚI NƯỚC TÀU
1. Trận Bắc Lệ
2. Đánh Phúc Châu và vây Đài Loan
3. Trận đồn Chũ và đồn Kép
4. Trận Yên Bạc
5. Lấy thành Lạng Sơn
6. Thành Tuyên Quang bị vây
7. Mất thành Lạng Sơn
8. Hòa ước Thiên Tân


1. TRẬN BẮC LỆ. Tại Bắc kỳ thì quân Pháp tưởng là việc Hòa ước với nước Tàu đã xong, chỉ còn đợi ngày quân Tàu rút về, thì lên thu nhận lấy thành Lạng Sơn, Cao Bằng và Lao Kày. Cứ theo như tờ Hòa ước của Trung tá Fournier ký ở Thiên Tân, thì vào chừng rằm tháng 5 quân Tàu ở Lạng Sơn, Thất-khê và Cao Bằng phải rút về. Vậy đến cuối tháng 5, thì Thống tướng Millot sai Trung tá Dugenne đem 1.000 quân lên thu lại các thành ấy. Ngày mồng một tháng 5 nhuận thì quân Pháp lên đến đồn Bắc Lệ 北 麗. Khi quân Pháp sang qua sông Thương, thì quân Tàu bắn vào quân Pháp, phải ba người bị thương. Được một chốc bên quân Tàu sai người đưa thư sang nói rằng quân Tàu đã biết có Hòa ước, nhưng chưa được lệnh rút quân về, vậy xin hoãn lại 6 ngày để đợi lệnh Bắc Kinh. Trung tá Dugenne không chịu; đến quá trưa, Trung tá cho người đưa thư sang bảo quân Tàu rằng: trong một giờ nữa mà quân Tàu không rút về thì quân Pháp cứ việc tiến lên. Đoạn rồi Trung tá truyền lệnh tiến binh; đi được một lúc, thì quân Tàu phục hai bên đường bắn ra. Quân Pháp dàn trận đánh nhau đến tối. Sáng ngày hôm sau, quân Pháp thấy quân Tàu sắp vây cả bốn mặt, bèn rút về bên này sông Thương, để đợi quân cứu viện ở Hà Nội lên. Trận ấy quân Pháp bị 28 người tử trận, 46 người bị thương, còn những phu phen chết không biết bao nhiêu mà kể.

Thống tướng Millot tiếp được tin quân Pháp thua ở Bắc Lệ, liền sai Thiếu tướng De Négrier đem 2 đại đội quân bộ, 2 đội pháo binh và một toán công binh đi đường Phủ lạng thương qua làng Kép, lên tiếp -ứng cho Trung tá Dugenne. Khi tiếp được quân của Trung tá rồi, Thống tướng Millot triệu Thiếu tướng De Négrier về Hà Nội, để chờ lệnh và quân ở bên Pháp sang.

2. ĐÁNH PHÚC CHÂU VÀ VÂY ĐÀI LOAN. Chính phủ bên Pháp tiếp được sự khai chiến ở Bắc kỳ, liền điện truyền cho hải quân Trung tướng Courbet đem tàu sang đóng gần thành Phúc Châu là tỉnh lị Phúc Kiến, và lại truyền cho ông Patenôtre là Công sứ Pháp ở Bắc Kinh đòi nước Tàu phải trả 250 triệu tiền binh phí về việc chiến tranh ở Bắc kỳ. Chính phủ 2 nước thương thuyết mãi, đến ngày 29 tháng 6, thì Chính phủ Pháp gửi tờ tối hậu thư đòi nước Tàu 80 triệu phật-lăng tiền binh phí, hạn cho trả làm 10 năm. Đến ngày mồng ba tháng 7 năm Giáp Thân (1884), thì Hải quân Trung tướng Courbet được lệnh khởi sự đánh Phúc Châu.

Trung tướng truyền lệnh cho các chiến thuyền bắn lên các pháo-đài và phá các xưởng làm binh-khí ở Phúc Châu, và lại đánh cả chiến thuyền của Tàu đóng ở trong sông Mân Giang. Trung tướng bắn phá ở Phúc Châu rồi đem binh thuyền ra vây đánh đảo Đài Loan.

Hải quân của Pháp vây Đài Loan và các cửa bể mãi đến tháng 6 năm Ất Dậu (1885), nước Tàu ký Hòa ước rồi, mới thôi.

3. TRẬN ĐỒN CHŨ VÀ ĐỒN KÉP. Trong khi hải quân của Pháp đánh phá ở mặt bể, quân Tàu ở Quảng Đông, Quảng Tây kéo sang Bắc kỳ càng ngày càng nhiều, mà quân tiếp ứng của Pháp mãi không thấy sang, đến trung tuần tháng 7, Thống tướng Millot bèn cáo bệnh xin về, giao quyền lại cho Thiếu tướng Brière de l'Isle.

Được ít lâu, Thiếu tướng Brière de l'Isle tiếp được 6 nghìn quân ở Pháp sang, số quân bấy giờ cả thảy được non 2 vạn người, Thiếu tướng bèn chia ra làm 4 đạo để đi đánh quân Tàu và quân ta ; Thiếu tá Servière đem một đạo quân lên mạn Đông Triều; Trung tá Donnier đem một đạo quân theo sông Lục Nam đến đánh đồn Chũ và đồn Đầm; Trung tá Defoy đem một đạo quân lên mạn sông Thương; Thiếu tá Mibielle và Thiếu tướng De Négrier thì đóng đại đồn ở Lạng-thương. Ngày 20 tháng 8, quân Pháp tiến lên đánh đồn Chũ, đồn Bảo Lạc và đồn Kép. Quân Tàu chống lại được một ngày, mà quân hai bên đánh nhau ở đồn Kép hăng hơn cả. Quân Tàu chết có đến 2.000 người; còn bên quân Pháp thì Thiếu tướng De Négrier bị thương ở chân, 27 người tử-trận và 109 người bị thương. Quân Tàu chết hại mất nhiều, phải bỏ đồn Kép, đồn Bả Lạc và đồn Chũ chạy lui trở về.
Ở mạn đông bắc, quân Tàu đã lui, Thiếu tướng Brière de l'Isle bèn sai Đại tá Duchesne đem 700 quân lên đánh quân cờ đen của Lưu vĩnh Phúc ở mạn Tuyên Quang và sai Trung tá Berger đem quân lên giữ Thái Nguyên.

4. TRẬN YÊN BẠC. Quân Tàu tuy đã thua ở đồn Chũ và đồn Kép, nhưng vẫn còn đóng ở địa-hạt Lạng Sơn và Quảng-yên. Đến trung tuần tháng 11, quân Tàu lại về đóng ở gần An Châu, Thiếu tướng De Négrier đem quân bộ và quân pháo binh đi theo tả ngạn sông Lục Nam lên đánh quân Tàu ở núi Bóp. Quân Tàu chết đến hơn 600 người, quân Pháp thiệt hại mất 19 người tử trận và 65 người bị thương.

5. LẤY THÀNH LẠNG SƠN. Đầu năm 1885 là quãng tháng 11 năm Giáp Thân, Thiếu tướng Brière de l'Isle được thăng chức Trung tướng và lại tiếp được hơn 1.000 quân ở bên Pháp sang. Qua tháng chạp ta, Trung tướng mộ non 7.000 phu để tải đồ và đem 7.500 quân, chia ra làm 2 đạo lên đánh Lạng Sơn. Đạo thứ nhất thì thuộc quyền Thiếu tướng De Négrier, đạo thứ nhì thì thuộc quyền Đại tá Giovanninelle.

Con đường đi từ Kép đến Lạng Sơn là đường hẻm trong núi, mà chỗ nào cũng có quân Tàu đóng, cho nên quân Pháp mới dùng kế đánh ngang từ đồn Chũ đánh lại, để lấy đồn Tuần Muội[1]. Thiếu tướng De Négrier trước đã lên đồn Kép, dương thanh thế tiến binh, rồi lẻn về đồn Chũ đem quân qua đèo Vân, lấy đồn Đồng Sơn tức là đồn Sung, rồi sang lấy Tuần Muội. Quân Tàu đang giữ ở mạn Bắc Lệ, thấy quân Pháp đã chặn mất đường về, liền rút quân chạy. Thiếu tướng De Négrier đem quân đánh tràn lên đến Lạng Sơn, trưa hôm 29 tháng chạp ta thì lấy được thành. Đánh từ ngày 25 đến 29 tháng chạp, quân Pháp thiệt mất 40 người tử trận và 222 người bị thương.

Lấy xong thành Lạng Sơn, quân Pháp nghỉ ngơi mấy ngày, rồi lại tiến lên đánh Đồng Đăng. Quân Tàu chạy phân ra làm hai ngả: một ngả chạy lên Thất Khê, một ngả chạy lên cửa Nam Quan về Tàu. Đến ngày mồng 8 tháng giêng năm Ất Dậu (1885), thì Thiếu tướng De Négrier lên đến cửa Nam Quan, truyền phá Ải quan, rồi trở về giữ Lạng Sơn.

6. THÀNH TUYÊN QUANG BỊ VÂY. Khi quân Pháp đi đánh mặt Lạng Sơn, thì quân Tàu và quân cờ đen ở mạn sông Hồng Hà và sông Lô Giang lại kéo về đánh Tuyên Quang. Bấy giờ quân Pháp ở trong thành cả thảy độ hơn 600 người, thuộc quyền Thiếu tá Dominé. Từ đầu tháng mười năm giáp-thân ( 1884 ), quân cờ đen của Lưu vĩnh Phúc đã kéo về đóng ở gần phủ Yên Bình và phủ Đoan Hùng. Đến tháng 11 thì quân Tàu giữ cả các chỗ hiểm yếu, để chặn đường không cho quân Pháp ở trung châu lên tiếp ứng, rồi Lưu Vĩnh Phúc đem quân lên đánh thành Tuyên Quang ; đánh mãi đến 15 tháng chạp mới vây được thành. Quân cờ đen dùng đủ kế để phá thành, mà quân Pháp ở trong thành cũng cố hết sức để chống giữ.

Lúc ấy quân Pháp đã lấy được thành Lạng Sơn rồi, Trung tướng Brière de l'Isle liền để Thiếu tướng De Négrier ở lại giữ thành, đến ngày mồng 2 tết đem quân đi đường đồn Chũ về Hà Nội, rồi lập tức lên cứu Tuyên Quang. Ngày 13 tháng giêng năm Ất Dậu, thì lên đến Đoan Hùng, rồi sang sông Chảy. Quân Tàu và quân Pháp giao chiến từ đó cho đến ngày 16, mới giải được vây. Trận ấy quân hai bên thiệt hại cũng nhiều, nhưng quân Tàu không địch được quân Pháp, phải vội vàng giải vây mà rút lên mạn ngược.

7. MẤT THÀNH LẠNG SƠN. Thành Tuyên Quang vừa giải vây xong, thì ở Lạng Sơn lại khởi sự giao-chiến. Quân Tàu tuy đã thua phải bỏ thành Lạng Sơn, nhưng quan Đề đốc Quảng Tây là Phùng Tử Tài 馮 子 材 vẫn đóng đại đồn ở Long Châu, chực sang đánh lấy lại Lạng Sơn,

Ngày mồng 6 tháng 2 năm Ất Dậu (1885), quân Tàu sang đánh Đồng Đăng, Thiếu tướng De Négrier đem quân lên cứu, rồi chực đánh sang Long Châu. Quân Pháp đánh trong 2 ngày, chết hại mất non 200 người. Đến mồng 8, Thiếu tướng rút quân về Lạng Sơn, còn những người bị thương thì đem về đồn Chũ. Quân Pháp đóng ở Lạng Sơn bấy giờ có 35.000 người.

Ngày 13 thì quân Tàu tràn sang đánh Kỳ Lừa, Thiếu tướng De Négrier bị thương nặng, phải giao quyền lại cho Trung tá Herbinger, để chống với quân Tàu. Nhưng bấy giờ quân Tàu sang đông quá, Trung tá phải bỏ thành Lạng Sơn rút về Tuần Muội, rồi về đồn Chũ và đồn Kép.

Trung tướng Brière de l'Isle tiếp được tin bại trận ở Lạng Sơn, liền điện cho Chính phủ Pháp để xin tiếp quân sang cứu viện, và lập tức đi tàu lên đồn Chũ để phòng sự chống giữ.

Quân Tàu lấy được Lạng Sơn rồi chia quân giữ các chỗ hiểm yếu, chứ không dám đuổi xa. Còn ở mạn sông Hồng Hà, thì quân cờ đen và quân của các quan cựu thần ta lại về đánh phá ở mạn gần Hưng Hóa và Lâm Thao.

8. HÒA ƯỚC THIÊN TÂN. Bên Pháp tiếp được điện tín của Trung tướng Brière de l'Isle đánh về nói quân Pháp phải bỏ thành Lạng Sơn, thì lòng người náo động cả lên. Thủ tướng Jules Ferry phải từ chức. Chính phủ Pháp thấy sự chiến tranh không lợi bèn ký tờ giao ước đình chiến với nước Tàu. Rồi một mặt thì truyền lệnh cho sứ thần nước Pháp ở Bắc Kinh là ông Patenôtre lập tờ Hòa ước với Chính phủ Tàu; một mặt thì cho quân sang tiếp ứng Bắc kỳ và sai Trung tướng Roussel de Courcy làm Thống đốc quân dân sự vụ, Trung tướng Warnel làm Tham mưu tổng trưởng, cùng với Thiếu tướng Jamont và Thiếu tướng Prudhomme đem hai sư đoàn sang Bắc kỳ.

Chính phủ Tàu thấy chiến tranh không có lợi, bèn thuận ký tờ Hòa ước, và lập tức sai quan sang Hà Nội truyền lệnh cho quân Tàu phải rút về. Ngày 27 tháng 4 năm Ất Dậu (1885) là năm Quang Tự thứ 11, ông Patenôtre và ông Lý Hồng Chương 李 鴻 章 ký tờ Hòa ước, đại lược nói rằng nước Tàu nhận cuộc bảo hộ của nước Pháp ở nước Việt Nam, và lại hòa thuận buôn bán như cũ. Nước Pháp thì trả lại các chỗ mà hải quân đã chiếm giữ ở mặt bể, và thuận bỏ cái khoản tiền binh phí không đòi nữa. Ngày hôm quan hai nước ký tờ Hòa ước ấy ở Thiên Tân, thì hải quân Trung tướng Courbet phải bệnh mất ở gần đảo Đài Loan. Hải quân của Pháp cũng chiếu theo điều ước mà rút quân về.


1. Tức là ải Chi Lăng ngày trước.
Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 4:06 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG XIV

LOẠN Ở TRUNG KỲ
1. Thống tướng De Courcy vào Huế
2. Triều đình chạy ra Quảng Trị
3. Nguyễn Văn Tường ra thú
4. Xa giá các bà Thái hậu về Khiêm Lăng
5. Quân Cần Vương
6. Vua Đồng Khánh
7. Thống tướng De Courcy phải triệt về
8. Vua Hàm Nghi ở Quảng Bình
9. Ông Paul Bert
10. Lập Tổng đốc Toàn quyền


1. THỐNG TƯỚNG DE COURCY VÀO HUẾ. Việc đánh nhau với Tàu xong, thì tức là cuộc bảo hộ ở nước Nam thành. Nhưng ở các nơi, những quan cũ ta còn chống nhau với quân Pháp, mà ở Huế thì Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết chuyên chế đủ mọi đường.

Tháng 9 năm Giáp Thân (1884), hai ông ấy đem ông Dục Đức giam vào nhà tối, không cho ăn uống để chết đói, đổ tội cho là thông mưu với giặc. Hai ông ấy lại mộ quân tập lính và lập đồn Tân Sở 新 所 ở gần Cam Lộ thuộc tỉnh Quảng Trị, đem đồ báu ngọc vàng bạc ra đấy, phòng khi có việc gì thì đem quân ra đó để chống nhau với quân Pháp. Cũng vì các ông ấy có ý muốn kháng cự, cho nên quân Pháp đã chiếm giữ Mang Cá ở thành Huế và lại bắt bỏ súng đại bác ở trên thành đi.

Ngày 18 tháng 4 năm Ất Dậu (1885), Thống tướng De Courcy sang tới Bắc kỳ. Bấy giờ sự hòa ước với Tàu đã xong, bởi vậy Thống tướng mới định vào Huế bắt Triều đình ta phải chịu quyền bảo hộ. Thống tướng đến Hà Nội đã nói chuyện với các người Pháp và những người Nam ra làm quan với Pháp, đã biết tình hình ở trong Huế là thế nào. Đến ngày 19 tháng 5 thì Thống tướng đem non 500 quân đi tàu vào Huế. Triều đình cử hai quan đại-thần theo viên Khâm sứ Pháp là ông De Champeaux ra đón Thống tướng ở cửa Thuận An. Sáng hôm sau, Thống tướng cho đòi hai quan Phụ chính sang bên dinh Khâm sứ để định việc vào yết kiến vua Hàm Nghi.

Hai ông lúc bấy giờ còn đang lừng lẫy, việc Triều chính ở tay mình cả, mà thấy Thống tướng làm sự đường đột như thế, cũng đã tức giận lắm, lại cứ như lời mấy ông quan cựu thần nói chuyện, thì ông Thuyết là quan văn làm tướng võ, nhưng hình dáng thì không được thanh tú: đầu thì trọc, người thì béo mà đen, cách đi đứng thì không được chững chạc, sự giao thiệp và đối đáp thì không sành. Xưa nay chỉ lấy quyền thế mà đè nén người ta, hơi một tí thì lấy sự chém giết làm oai. Đến khi phải ra theo lễ bang giao mà đối với một người tướng ngoại quốc như ông De Courcy thì trong bụng khiếp sợ không biết ra thế nào.

Ông Tường thì là một tay giao thiệp giỏi, lại có nhiều mưu cơ và tài nghệ ứng biến, cho nên lúc ấy chỉ có một mình ông Tường sang ra mắt quan Thống tướng De Courcy mà thôi, còn ông Thuyết thì cáo bệnh không sang. Thống tướng thấy vậy, bảo đau cũng phải khiêng sang.

Tôn Thất Thuyết thấy quan Pháp ra oai như thế, phần thì tức giận, phần thì sợ, lại nhân lúc bấy giờ mới có điềm động đất, mới nghĩ bụng rằng đấy là điềm trời xui khiến bèn quyết ý sửa soạn để đánh nhau.

Thống tướng De Courcy định đến hôm vào điện yết kiến vua Hàm Nghi, thì phải mở cửa chính, không những là để quan nước Pháp đi mà thôi, nhưng lại phải để cả quân lính cũng đi vào cửa ấy. Triều đình thấy điều ấy trái với quốc lễ, xin để Thống tướng đi cửa giữa, theo như sứ Tàu ngày trước còn quân lính thì xin để đi cửa hai bên, Thống tướng nhất định không chịu.

2. TRIỀU ĐÌNH CHẠY RA QUẢNG TRỊ. Trưa hôm 22 các quan ở Cơ mật viện sang dinh Khâm sứ xin vào bàn định cho xong việc đi cửa chính, cửa bên, nhưng Thống tướng De Courcy không tiếp. Bà Từ Dụ Thái hậu sai quan đem đồ lễ vật sang tặng Thống tướng, Thống tướng cũng khước đi không nhận.

Các quan thấy Thống tướng làm dữ như vậy, đều ngơ ngác không hiểu ra ý tứ gì mà khinh mạn Triều đình đến như thế. Tôn Thất Thuyết càng thấy thế càng lấy làm tức giận, thôi thì sống chết cũng liều một trận, họa may trời có giúp kẻ yếu hèn gì chăng? Ấy là tướng sĩ lúc bấy giờ ai cũng tưởng như thế, cho đến mới định đến nửa đêm khởi sự phát súng bắn sang dinh Khâm sứ và đánh trại lính của Pháp ở Mang Cá.

Chiều hôm ấy Thống tướng làm tiệc đãi các quan Pháp. Tiệc vừa tan xong, thì súng ở trong thành nổ ra đùng đùng, rồi những nhà ở chung quanh dinh Khâm sứ cháy, lửa đỏ rực trời. Quân Pháp thấy bất thình lình nửa đêm quân ta đánh phá như vậy, chưa biết ra thế nào, chỉ yên lặng mà chống giữ. Đến sáng ngày 23 mới tiến lên đánh, thì quân ta thua chạy[1]. Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 cho người vào điện tâu xin rước vua và các bà Thái hậu tạm lánh lên Khiêm Lăng[2] Khi Xa giá ra gần đến cửa hữu, thì gặp Nguyễn Văn Tường đã chực sẵn ở đấy để đi hộ giá, nhưng lệnh truyền cho Nguyễn Văn Tường ở lại để thu xếp mọi việc. Nguyễn Văn Tường vâng lệnh trở lại. Xa giá đi qua làng Kim Long 金 龍, lên đến chùa Thiên Mụ, thì Tôn Thất Thuyết 尊 室 說 đem quân chạy đến truyền rước Xa giá quay trở về Trường Thi[3].

Lúc bấy giờ vương tôn công tử, người đi ngựa, kẻ đi chân, dân gian thì trẻ cõng già, đàn bà dắt trẻ con, ai nấy chạy hốt hoảng tìm đường tránh cho khỏi chỗ binh đao.

Xa giá đến Trường thi vào nghỉ được một lát, thì Tôn Thất Thuyết lại giục lên đường, nói rằng quân Pháp đã sắp đuổi tới. Tối ngày 23, Xa giá vào nghỉ nhà một người bá hộ, sáng ngày 24 ra đi, đến tối mới tới thành Quảng Trị. Quan Tuần phủ Trương Quang Đản[4] ra rước Xa giá vào Hành cung và đặt quân lính để phòng giữ.

Trận đánh nhau ở Huế, quân Pháp chết mất 16 người và 80 người bị thương. Sách Tây chép rằng quân ta chết đến vài nghìn người, còn bao nhiêu khí giới lương thực và hơn một triệu tiền của đều mất cả.

3. NGUYỄN VĂN TƯỜNG RA THÚ. Ở Huế, cả buổi sáng hôm 23, quân Pháp chiếm lấy thành trì và giữ gìn các nơi. Còn quan ta, người thì đi theo Xa giá, người thì ẩn nấp một nơi, chưa biết thế nào, chưa ai dám ra. Đến trưa hôm ấy, Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 vào ăn cơm nhà ông Giám mục Caspard, rồi nhờ ông ấy đưa ra thú với Thống tướng De Courcy. Thống tướng cho Nguyễn Văn Tường ra ở Thương bạc viện, giao cho Đại úy Schmitz và một toán lính Pháp phải coi giữ, và hẹn cho trong hai tháng phải làm thế nào cho yên mọi việc.

4. XA GIÁ CÁC BÀ THÁI HẬU VỀ KHIÊM LĂNG. Nguyễn Văn Tường viết sớ ra Quảng Trị xin rước Xa giá trở về Kinh để cho yên lòng người. Nhưng lúc ấy vua Hàm Nghi và tam cung là bà Từ Dụ Thái-hoàng Thái hậu, mẹ đức Dực Tông, bà Hoàng Thái hậu là vợ đức Dực Tông và mẹ nuôi ông Dục Đức, bà Hoàng thái phi là vợ thứ đức Dực Tông và mẹ nuôi vua Kiến Phúc, bị Tôn Thất Thuyết 尊 室 說 gìn giữ, sớ của Nguyễn Văn Tường gửi ra vấn an, ông ấy đem giấu đi không cho vua biết. Ai cũng muốn xin rước Xa giá lên Tân Sở, để lo liệu sự khôi phục. Đức Từ Dụ và hai bà Thái hậu nhất định không chịu đi.

Ngày 27, Tôn Thất Thuyết nghe tin có tàu Pháp sắp đến, bèn xin tam cung ở lại Quảng Trị và xin rước vua lên Tân Sở. Khi sắp đi, vua Hàm Nghi vào lạy ba bà Thái hậu: tình ly biệt, nỗi sầu thảm, kể sao cho xiết! Vua đi khỏi độ một giờ đồng hồ, thì bọn nội giám đều trở lại nói rằng Tôn Thất Thuyết không cho đi. Đến ngày 28, thì tam cung mới tiếp được tin của Nguyễn Văn Tường ra nói xin rước Xa giá trở về Huế, mọi việc đã thu xếp xong rồi. Bà Từ Dụ cho người đi rước vua trở lại để cùng về Huế, nhưng tìm mãi không biết vua ở đâu, chỉ tiếp được thư của Tôn Thất Thuyết gửi về nói Nguyễn Văn Tường phản trắc nọ kia, xin đừng có nghe. Người bàn đi, kẻ bàn lại, ai nấy phân-vân chưa biết ra thế nào. Ngày 30 lại tiếp được sớ của Nguyễn Văn Tường ra giục Xa giá trở về. Đức Từ Dụ mới quyết ý về Kinh, định ngày mồng 4 thì lên đường, sai quan Tuần phủ Trương Quang Đản đem quân đi hộ giá. Đến chiều tối ngày mồng 5, Xa giá các bà Thái hậu về đến Khiêm Cung. Nguyễn Văn Tường dâng sớ lên thỉnh an và kể tình hình mọi việc.

Trong khi vua còn đi vắng, Thống tướng De Courcy đặt ông Thọ Xuân 壽 春 lên làm Giám quốc, giao quyền Binh bộ thượng thư cho viên Khâm sứ De Champeaux, để bãi việc binh lính của ta đi, và gọi quan Kinh lược ở Bắc kỳ là Nguyễn Hữu Độ 阮 有 度 và quan Tổng đốc Nam Định là Phan Đình Bình 潘 廷 評 về cùng với Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥 coi việc Cơ mật. Vì hai ông ấy ở Bắc kỳ đã hiểu mọi việc và đã biết theo chính sách của bảo hộ, cho nên Thống tướng đem về để thu xếp mọi việc cho chóng xong. Nguyễn Văn Tường và Nguyễn Hữu Độ không hợp ý nhau, Nguyễn Hữu Độ lại trở ra Bắc kỳ.

5. QUÂN CẦN VƯƠNG. Tôn Thất Thuyết ở Quảng Bình làm hịch cần vương truyền đi các nơi , bởi vậy chỉ trừ những chỗ chung quanh Kinh thành ra, còn tự Bình Thuận trở ra cho đến Nghệ An, Thanh Hóa, chỗ nào sĩ dân cũng nổi lên, đổ cho dân bên đạo gây thành mối loạn, rồi đến đốt phá những làng có đạo. Sách Tây chép rằng từ đầu tháng 6 cho đến cuối tháng 8, dân bên đạo phải 8 ông cố và hơn 2 vạn người bị giết.

Thống tướng De Courcy thấy chỗ nào cũng có loạn cả, bèn trở ra Bắc kỳ, hội các tướng lại để bàn sự đánh dẹp. Thống tướng đã định sai Đại tá Pernot đem 1500 quân ở Huế ra đuổi Tôn Thất Thuyết, lại sai Thiếu tướng De Négrier đem một đạo quân đi từ Thanh Hóa đánh vào. Nhưng chính phủ ở Paris điện sang không cho Thống tướng khởi sự dùng đại binh, và lại nhân lúc bấy giờ ở Bắc kỳ và Trung kỳ có bệnh dịch tả, quân Pháp chết hại đến ba bốn nghìn người, bởi vậy cho nên việc dùng binh phải đình lại.

Ở Huế thì mãi không ai biết vua Hàm Nghi ở đâu. Triều đình thì mỗi ngày một rối, việc lập vua mới thì tuy rằng đã định rồi, nhưng còn lôi thôi chưa xong.

Đến ngày 27 tháng 7, vừa hết hạn 2 tháng của Thống tướng De Courcy hẹn cho Nguyễn Văn Tường, vả bấy giờ ở Bắc kỳ lại có nhiều người ghét Nguyễn Văn Tường xin Thống tướng đem trị tội. Bởi vậy sang ngày 28, Thống tướng bắt quan nguyên Phụ chính Nguyễn Văn Tường 阮 文 祥, quan Hộ bộ thượng thư Phạm Thận Duật 范 慎 遹 và Tôn Thất Đính 尊 室 訂 là thân sinh ra Tôn Thất Thuyết, đem đày ra Côn Lôn. Phạm Thận Duật đang đi tàu thì mất, phải ném xuống bể. Nguyễn Văn Tường thì sau lại phải đày ra hải đảo Haiti ở Thái bình dương, được ít lâu cũng mất, cho đem xác về chôn ở quê nhà.

6. VUA ĐỒNG KHÁNH. Thống tướng De Courcy đày bọn Nguyễn Văn Tường đi rồi, đem Nguyễn Hữu Độ 阮 有 度 về cùng với Phan Đình Bình 潘 廷 評 coi việc triều chính, sai Nguyễn Trọng Hợp 阮 仲 合 ra quyền Kinh lược ở Bắc kỳ. Thống tướng lại sai ông De Champeaux lên Khiêm Cung yết kiến đức Từ Dụ xin lập ông Chánh Mông 正 蒙 là Kiên Giang quận công lên làm vua.

Ngày mồng 6 tháng 8, ông Chánh Mông phải thân hành sang bên Khâm sứ làm lễ thụ phong, rồi làm lễ tấn tôn, đặt niên hiệu là Đồng Khánh 同 慶.

Vua Đồng Khánh tính hiền lành, hay trang sức và cũng muốn duy tân, ở rất được lòng người Pháp ; đình thần thì nhiều người đã biết theo chính sách bảo hộ cho nên mọi việc trong Triều đều được yên ổn. Nhưng vua Hàm Nghi còn ở mạn Quảng Bình, kéo cờ nghĩa chống nhau với quân Pháp, truyền hịch Cần Vương đi các nơi để mong đường khôi phục. Lúc bấy giờ, lòng người còn tưởng nhớ chúa cũ, cho nên từ tỉnh Bình Thuận trở ra, chỗ nào cũng có người nổi lên đánh phá để toan bề khôi phục.

Tại Quảng Nam thì bọn thân-hào lập ra Nghĩa-hội 義 會 có quan sơn-phòng-sứ là Trần văn Dự 陳 文 璵 làm chủ, rồi những tỉnh Phú Yên, Bình Định, Bình Thuận đều noi theo mà nổi lên. Tại Quảng Trị có các ông Trương Đình Hội 張 廷 繪, Nguyễn tự Như 阮 自 如, ở Quảng Bình có quan nguyên Tri phủ là Nguyễn Phạm Tuân 阮 范 遵, ở Hà Tĩnh có cậu ấm Lê Ninh 黎 寧[5] ; ở Nghệ An có ông nghè Nguyễn Xuân Ôn 阮 春 溫 và quan Sơn phòng sứ Lê Doãn Nhạ 黎 允 迓 ; ở Thanh Hóa có Hà Văn Mao 何 文 旄, v. v. Những người ấy đều xướng lên việc cần vương, đem quân đi hoặc chiếm giữ tỉnh thành, hoặc đánh lấy các phủ huyện, và đốt phá những làng có đạo. Ở ngoài Bắc kỳ thì các quan cựu thần là quan Đề đốc Tạ Hiện 謝 現, quan Tán tương Nguyễn Thiện Thuật 阮 善 述 tụ họp ở Bãi Sậy, rồi đi đánh phá ở mạn trung-châu, còn ở mạn thượng-du, thì chỗ nào cũng có quân giặc Tàu quấy nhiễu. Bởi vậy quân Pháp phải chia binh ra chống giữ các nơi.

7. THỐNG TƯỚNG DE COURCY PHẢI TRIỆT VỀ. Thống tướng De Courcy thấy ở ngoài Bắc có lắm việc, bên để Thiếu tướng Prudhomme ở lại Huế, rồi ra Hà Nội kinh lý mọi việc. Nhưng vì Thống tướng tính khổ khắc và đa nghi, cho nên công việc càng ngày càng khó thêm. Ở bên Pháp thì có nhiều người không muốn giữ đất Bắc kỳ, có ý muốn bãi binh. Bởi vậy đến cuối năm 1885 là năm Ất Dậu, Thủ tướng nước Pháp là ông Brisson xin nghị viện thuận cho lấy ra 75 triệu phật-lăng để chi tiêu về việc Bắc kỳ. Nghị viện đặt hội đồng để xét việc ấy. Hội đồng định rút quân về và chỉ cho 18 triệu phật-lăng mà thôi. Đến khi đầu phiếu thì đảng theo chính phủ được 274 phiếu, và đảng phản-đối với chính phủ được 270, nghĩa là đảng muốn giữ đất Bắc kỳ chỉ hơn có 4 phiếu. Thủ tướng Brisson thấy trong nghị viện có nhiều người không hợp ý mình bèn xin từ chức.

Ông Freycinet lên làm Thủ tướng, thấy Thống tướng De Courcy ở bên nước Nam làm lắm việc lôi thôi, bèn điện sang triệt về Pháp, giao binh quyền lại cho Trung tướng Warnel, và sai ông Paul Bert là quan văn sang sung chức Thống đốc, để kinh lý mọi việc ở nước Nam.

8. VUA HÀM NGHI Ở QUẢNG BÌNH. Bấy giờ tuy ở Huế đã lập vua Đồng Khánh rồi, nhưng đảng cựu thần còn có nhiều người theo phò vua Hàm Nghi, quyết chí chống lại với quân Pháp. Quan Pháp bèn sai Đại tá Chaumont đem quân ra đóng ở thành Quảng Bình, để chặn đường không cho đảng Tôn Thất Thuyết thông với Bắc kỳ. Nhưng ở mạn Thanh Hóa, Nghệ An, bọn văn-thân đánh phá rất dữ. Đại tá Chaumont bèn để thiếu-tá Grégoire ở lại giữ thành Quảng Bình, rồi trở về Đà Nẵng lấy thêm binh và tàu chiến đem ra đóng ở thành Nghệ An, chia quân đi tuần-tiễu các nơi.

Tôn Thất Thuyết thấy thế không chống nổi quân Pháp, bèn bỏ vua Hàm Nghi ở lại đồn Vé, thuộc huyện Tuyên Hóa ( tên cũ là Qui hợp châu ) tỉnh Quảng Bình, rồi cùng với Đề đốc Trần Xuân Soạn 陳 春 撰 đi đường thượng đạo, nói rằng sang cầu cứu bên Tàu[6].

Vua Hàm Nghi bấy giờ phải ẩn-nấp ở vùng huyện Tuyên Hóa, có các con Tôn Thất Thuyết là Tôn Thất Đạm và Tôn Thất Thiệp cùng với Đề đốc Lê Trực 黎 直 và Nguyễn Phạm Tuân 阮 范 遵[7], hết sức giữ gìn và đem quân đi đánh phá ở mạn Quảng Bình và Hà Tĩnh.

Tháng giêng năm Bính Tuất (1886) Trung tá Mignot đem quân ở Bắc kỳ vào Nghệ An, rồi chia làm hai đạo: một đạo thì thiếu-tá Pelletier đem lính tập theo sông Ngàn-sâu vào mạn Tuyên Hóa; một đạo thì Trung tá Mignot tự đem quân đi đường quan lộ vào giữ thành Hà Tĩnh, rồi vào đóng ở sông Gianh.

Ở Huế lại sai Trung tá Metzniger đem một toán quân ra tiếp ứng các đạo. Quân Pháp đóng ở chợ Đồn và ở Minh Cầm, rồi Trung tá Metzniger đem ông cố Tortuyaux đi làm hướng đạo để lên lấy đồn Vé. Thế quân Pháp tiến lên mạnh lắm, quân văn thân chống lại không nổi, phải tan cả.

Nhưng qua sang tháng hai, ở ngoài Bắc kỳ có việc, vả lại viên Thống đốc Paul Bert đã sang đến nơi, chính sách đổi lại cả, cho nên mới triệt các đạo quân về, chỉ đóng giữ ở Quảng-khê, ở Roon và ở chợ Đồn mà thôi. Quân văn thân thấy quân Pháp rút về, lại trở về đóng ở các đồn cũ.

9. ÔNG PAUL BERT. Ngày mồng 5 tháng 3 năm Bính Tuất (1886), viên Thống đốc Paul Bert sang đến Hà Nội. Lập tức đặt phủ Thống sứ ở Bắc kỳ và sở kiểm soát về việc tài chính. Đến cuối tháng 3 thì Thống đốc vào yết kiến vua Đồng Khánh ở Huế, và xin lập nha Kinh lược ở Bắc kỳ, cho quan Kinh lược đại sứ được quyền cùng với phủ Thống-sứ tự tiện làm mọi việc. Vì rằng ở ngoài Bắc vào đến Huế đường sá xa xôi, có việc gì tâu-bẩm vào Bộ mất nhiều ngày giờ lắm, bởi vậy xin cho được tự tiện làm việc, rồi trong một năm độ vài kỳ đem các việc tâu về vua biết.

Thống đốc Paul Bert ở Huế đến cuối trung tuần tháng 4 lại ra Hà Nội, rồi một mặt thì lo đánh dẹp, một mặt thì mở Pháp-Việt học đường, lập Thương nghiệp cục, đặt lệ đồn điền. Chủ ý của Thống đốc là muốn khai hóa đất Bắc kỳ ra cho chóng được thịnh-lợi. Nhưng cũng vì Thống đốc phải lo nghĩ nhiều việc, vả lại nay đi kinh-lược chỗ này, mai đi kinh-lược chỗ nọ, thành ra khí lực suy nhược đi, cho nên mới cảm bệnh nặng, đến ngày rằm tháng 10 năm Bính Tuất (11 tháng 11 - 1886) thì mất. Nhà nước đem linh cữu về Pháp mai táng.

Chính phủ Pháp sai ông Bihourd sang lĩnh chức Thống đốc thay ông Paul Bert.

10. LẬP TỔNG ĐỐC TOÀN QUYỀN PHỦ. Nước Pháp đã lấy đất Nam-kỳ, lập Bảo hộ ở nước Cao Miên, rồi lại lập Bảo hộ ở Bắc kỳ và ở Trung kỳ, mở ra một cuộc thuộc địa lớn ở Viễn-đông này; nhưng buổi đầu thì mỗi xứ có một chức thủ hiến để coi riêng việc chính trị. Đến năm Đinh Hợi (1887), chính phủ nước Pháp mới đặt phủ Tổng đốc Toàn quyền để điều khiển việc chính trị cả mấy xứ ở nước ta và nước Cao Miên. Tháng 10 năm Đinh Hợi (15 tháng 11 — 1887), thì viên Tổng đốc Toàn quyền mới, tức là viên Tổng đốc Toàn quyền trước nhất, là ông Constant sang nhận chức tại Sài Gòn.

Từ đó ở các nơi như Nam kỳ thì có viên Thống đốc, Trung kỳ và Cao Miên thì mỗi nơi có viên Khâm sứ, Bắc kỳ và Lào thì mỗi nơi có viên Thống sứ đứng đầu coi việc cai trị trong hạt; những việc gì quan hệ đến chính sách cả toàn cảnh thì phải theo lệnh viên Tổng đốc Toàn quyền mà thi hành.


1. Việc Tôn Thất Thuyết đánh quân Pháp ở Huế, sử ta không nói rõ số quân ta là bao nhiêu. Mà sách Tây có nơi chép là 2 vạn, có nơi chép là 3 vạn. Nhưng cứ những người biết việc ở Huế lúc bấy giờ, thì quân ta cả thảy độ chừng non 2 vạn trở lại, chứ không hơn.
2. Khiêm Lăng là lăng của vua Dực Tông, có khi gọi là Khiêm Cung cũng là đấy.
3. Trường thi thủa bấy giờ ở làng Đa Chữ cách Kinh thành 10 cây số.
4. Trương Quang Đản trước làm Tổng đốc Bắc Ninh, chống nhau với quân Pháp, sau về Kinh phải giáng xuống Tuần phủ ra giữ thành Quảng Trị.
5. Người ở La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, con quan nguyên Bố chính Lê Kiên.
6. Tôn Thất Thuyết đi đường thượng đạo ra vùng Hưng-hóa rồi theo thượng lưu sông Đà lên Lai Châu nương tựa vào họ Điêu. Đến lúc nghe tiếng quân Pháp lên đánh, liền bỏ họ Điêu mà trốn sang Tàu. Con cháu họ Điêu nói chuyện lại rằng: Khi Tôn Thất Thuyết lên đến Lai Châu còn có mấy chục người đi theo. Lên đấy ở một đô, chém giết gần hết. Xem như thế thì ông Thuyết là một người cuồng dại mà lại nhát gan. Một người như thế mà làm đại tướng để giữ nước, thì tài gì mà nước không nguy được.
Về sau chết già ở Thiều-châu, thuộc tỉnh Quảng-đông.
7. Sách ông Gosselin chép là Phạm Thuận. Nhưng xét trong sử nước ta thì không có ai là Phạm Thuận, chỉ có Nguyễn Phạm Tuân trước làm Tri phủ, sau theo vua Hàm Nghi chống cự với quân Pháp, rồi bị đạn phải bắt. Vậy Phạm Thuận tức là Nguyễn Phạm Tuân.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyTue Sep 11, 2012 4:51 pm

NHÀ NGUYỄN
阮 氏
(1802 - 1945)

CHƯƠNG XV

VIỆC ĐÁNH DẸP Ở TRUNG KỲ VÀ Ở BẮC KỲ
1. Việc đánh dẹp ở các nơi
2. Vua Đồng Khánh ra Quảng Bình
3. Hoàng Kế Viêm ra quân thứ mạn Quảng Bình
4. Lập đồn Minh Cầm
5. Vua Hàm Nghi bị bắt
6. Vua Thành Thái
7. Sự đánh dẹp ở Bắc kỳ
8. Việc Phan Đình Phùng
9. Lòng yêu nước của người Việt Nam


1. VIỆC ĐÁNH DẸP Ở CÁC NƠI. Trong khi Thống đốc Paul Bert xếp đặt mọi việc ở Bắc kỳ, thì ở Trung kỳ quân Cần Vương ở các tỉnh vẫn đánh phá. Quân Pháp phải tìm cách mà đánh dẹp cho yên. ở mạn Bình Thuận, Phú Yên thì Thiếu tá De Lorme và viên Công sứ Aymonier cùng với Trần Bá Lộc 陳 伯 祿 đem lính tây và lính ở Nam kỳ ra đánh dẹp. Trần Bá Lộc dùng cách dữ dội, chém giết rất nhiều, bởi vậy đất Bình Thuận không bao lâu mà yên ; rồi đem quân ra dẹp đảng Văn thân ở Phú Yên và Bình Định, bắt được Cử nhân Mai Xuân Thưởng 枚 春 賞, Bùi Điền 裴 佃 và Nguyễn Đức Nhuận 阮 德 潤 đem chém. Từ tháng 6 năm Bính Tuất (1886) đến tháng 6 năm Đinh Hợi (1887), thì những tỉnh ở phía nam đất Kinh kỳ đã dẹp yên.

2. VUA ĐỒNG KHÁNH RA QUẢNG BÌNH. Đất Trung kỳ từ Quảng Trị trở ra chưa được yên. Vua Đồng Khánh bèn định ra tuần thú mặt bắc, để dụ vua Hàm Nghi và những quan đại thần về cho yên việc đánh dẹp. Quan Pháp sai Đại úy Henry Billet đi hộ giá.

Ngày 16 tháng 5 năm Bính Tuất (1886), xa giá ở Kinh đi ra, mãi đến cuối tháng 7 mới tới Quảng Bình. Xa giá đi đến đâu thì đảng cựu thần vẫn không phục, cứ đem quân đến chống cự, cho nên việc vua đi tuần thú lần ấy, không có kết quả gì cả. Ra đến Quảng Bình thì vua Đồng Khánh yếu, ở được vài mươi ngày rồi phải xuống tàu đi đường hải đạo trở về Huế.

3. HOÀNG KẾ VIÊM RA QUÂN THỨ MẠN QUẢNG BÌNH. Vua Đồng Khánh về Huế được vô sự. Đến tháng 9 vua khai phục nguyên hàm cho Hoàng Kế Viêm 黄 繼 炎 và phong cho làm Hữu trực kỳ An phủ kinh lược đại sứ, được quyền tiện nghi hành sự, để ra Quảng Bình dụ vua Hàm Nghi và các quan cựu thần về. Trong tờ dụ của vua Đồng Khánh ban cho Hoàng Kế Viêm đại lược nói rằng : Nếu vua Hàm Nghi mà thuận về, thì sẽ phong cho làm Tổng trấn ba tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh, và lại cấp cho bổng lộc theo tước vương. Các quan cựu thần như các ông Trương Văn Ban 張 文 班, Nguyễn Trực 阮 直, Nguyễn Chư 阮 諸, Lê Mô Khải 黎 模 楷, Nguyễn Nguyên Thành 阮 元 誠, Phan Trọng Mưu 潘 仲 謀, Nguyễn Xuân Ôn 阮 春 溫, Lê Doãn Nha 黎 允 迓, Ngô Xuân Quỳnh 吳 春 瓊, ai về thú thì được phục nguyên chức, cho vào làm quan ở các tỉnh từ Quảng Trị trở vào. Còn như các ông Trần Xuân Soạn 陳 春 撰, Nguyễn Phạm Tuân 阮 范 遵, Phan Đình Phùng mà có chịu về thì sẽ tha những điều lỗi trước, và sẽ phong cho chức hàm khác. Những điều ấy đã bàn với viên Thống đốc Paul Bert, hai bên đã thuận cho như thế, quyết không sai lời.

Bấy giờ quân của quan Đề đốc Lê Trực 黎 直 đóng ở mạn Thanh Thủy, thuộc huyện Tuyên Chánh; quân của Tôn Thất Đạm là con Tôn Thất Thuyết thì đóng ở ngàn Hà Tĩnh, về hạt Kỳ Anh và Cẩm Xuyên. Còn Tôn Thất Thiệp và Nguyễn Phạm Tuân thì phò vua Hàm Nghi ở mạn huyện Tuyên Hóa.

Ông Hoàng Kế Viêm ra Quảng Bình, sai người đi dụ ông Lê Trực về. Nhưng các ông ấy cứ nhất thiết không chịu, chỉ có bọn thủ hạ lác đác vài người ra thú mà thôi. Bởi vậy, việc Hoàng Kế Viêm ra kinh lược cũng không thành công, cho nên đến tháng 5 năm Đinh Hợi (1887), lại phải triệt về.

4. LẬP ĐỒN MINH CẦM. Triều đình ở Huế thấy dùng cách phủ dụ không được, bèn để quyền cho người Pháp tìm kế đánh dẹp.

Người Pháp cũng biết là thế lực của đảng vua Hàm Nghi chẳng được là bao nhiêu, cốt tìm đường mà chiếm dần địa thế và mua chuộc những đứa làm tay trong, thì tất thế nào rồi cũng trừ hết được, bởi vậy cho nên không dùng đến đại binh.

Trước Đại úy Mouteaux ở Quảng Bình đã cùng với ông cố Tortuyaux đem quân đi đánh lấy đồn của Lê Trực ở Thanh Thủy, nhưng quân của ông ấy vẫn không tan, cứ đánh phá mãi. Đến tháng giêng năm Đinh Hợi (1887), Đại úy Mouteaux đem quân lên lập đồn Minh Cầm 鳴 琹 đóng ở mé trên Thanh Thủy. Đại úy vẫn biết ông Lê Trực là một người có nghĩa khí, và trong khi hai bên chống cự với nhau không bao giờ ông ấy làm điều tàn ác, cho nên Đại úy vẫn có ý trọng lắm. Trước đã cho người đưa thư lên dụ ông ấy về thú. Ông ấy phúc thư lại rằng: “Tôi vì vua, vì nước, chết sống cũng một lòng làm cho hết việc bổn phận, chứ không dám tham sự sống mà quên việc nghĩa»”

Từ khi quân Pháp đóng đồn ở Minh Cầm, các ông Lê Trực và Nguyễn Phạm Tuân phải lui lên mé trên. Ông Lê Trực thì ra mạn Hà Tĩnh, ông Nguyễn Phạm Tuân thì lên đóng ở làng Yên Lộc về phía nam sông Gianh.

Qua tháng 3, nhờ có người do thám, biết chỗ ông Nguyễn Phạm Tuân 阮 范 遵 đóng, Đại úy Mouteaux bèn đem quân lên vây làng Yên Lộc, bọn ông Nguyễn Phạm Tuân, trong khi bất ý, đều bị bắt cả. Ông Nguyễn Phạm Tuân phải đạn bên cạnh sườn, sống được mấy ngày thì mất.

Quân Pháp tuy đã trừ được ông Nguyễn Phạm Tuân nhưng ông Lê Trực hãy còn, và vẫn chưa biết rõ vua Hàm Nghi ở chỗ nào, sau có những người ra thú, mách rằng muốn bắt vua Hàm Nghi thì mưu với tên Trương Quang Ngọc 張 光 玉. Tên ấy là người bản xứ ở đấy và từ khi vua ra ở vùng ấy nó được vào hầu cận, và lại là một đứa khí độ tiểu nhân, thì chắc có lẽ mua chuộc nó được. Đại úy định tìm cách để thông với tên Ngọc, cho người đi do-thám, biết tên Ngọc hiện đóng ở làng Chà Mạc, bèn đem quân lên vây làng ấy. Nhưng khi lên đến nơi, tên Ngọc thấy động, chạy thoát được. Đại úy sai tìm trong làng chỉ thấy có một bà lão, Đại úy bèn đưa cái thư viết cho tên Ngọc, nhờ bà lão ấy đưa cho nó, rồi rút quân về đồn Minh Cầm.

Được mấy hôm kỳ dịch những làng mé trên về thú ở đồn Minh Cầm, Đại úy đưa cho Chánh tổng những dân ấy mấy lạng thuốc phiện và mấy bì gạo trắng để gửi cho tên Ngọc và nhờ bảo nó dỗ vua Hàm Nghi về. Tên Ngọc nhận những đồ ấy và trả lời xin hết lòng giúp người Pháp, nhưng cần phải để thong thả, sợ việc tiết lộ ra thì không thành.

Từ đó việc bắt vua Hàm Nghi chỉ trông-cậy vào tên Ngọc. Nhưng bấy giờ có người con thứ Tôn Thất Thuyết là Tôn Thất Thiệp giữ gìn vua Hàm Nghi một cách nghiêm mật quá. Tôn Thất Thiệp thề sống chết không để cho quân Pháp bắt được vua. Bởi vậy, hễ ai nói đến sự về thú thì bắt chém ngay, cho nên bọn tên Ngọc tuy đã nhị tâm, nhưng chưa dám hạ thủ.

ở mé ngoài, thì các ông Lê Trực và Tôn Thất Đạm, nay đánh chỗ này mai phá chỗ kia mà không sao bắt được. Đại úy Mouteaux đánh đuổi lâu ngày nhọc-mệt, bèn xin về Pháp nghỉ.

5. VUA HÀM NGHI BỊ BẮT. Qua tháng giêng năm Mậu Tí (1888), viên Đại tá coi đạo quân ở Huế ra Quảng Bình, rồi chia quân đi tuần tiễu, để tìm vua Hàm Nghi và đuổi bắt ông Lê Trực và ông Tôn Thất Đạm. Đến tháng 9 năm ấy, quân lính mỏi mệt mà không thành công được. Quân Pháp đã toan rút về giữ những đồn ở gần mạn bể, bỗng dưng có tên suất-đội Nguyễn đình Tình hầu cận vua Hàm Nghi ra thú ở đồn Đồng-cả, phía trên đồn Minh Cầm, và khai rõ tình-cảnh cùng chỗ vua đóng. Người Pháp bèn sai tên Tình đem thư lên dụ tên Ngọc về. Được mấy hôm tên Ngọc và tên Tình về tình nguyện xin đi bắt vua Hàm Nghi.

Người Pháp truyền cho bọn tên Ngọc phải làm thế nào mà bắt sống được vua Hàm Nghi, còn những người khác hễ ai chống cự, thì cứ giết đi.

Ngày 26 tháng 9, tên Ngọc và tên Tình đem hơn 20 đứa thủ-hạ, người ở làng Thanh Lang và Thanh Cuộc lên vây làng Tả Bảo[1] là chỗ vua Hàm Nghi đóng. Đến độ nửa đêm, khi chúng nó sông vào, thì Tôn Thất Thiệp còn đang ngủ, hoảng hốt cầm gươm nhảy ra, bị chúng đâm chết. Vua Hàm Nghi trông thấy tên Ngọc làm phản như vậy, cầm thanh gươm đưa cho nó và bảo rằng: " Mày giết tao đi, còn hơn đưa tao về nộp cho Tây". Ngài vừa nói dứt lời, thì bọn chúng nó có một đứa lẻn ra sau lưng ôm quàng lấy ngài rồi dựt thanh gươm ra. Từ khi ngài bị bắt rồi, ngài không nói năng gì nữa.

Sáng ngày hôm sau, bọn tên Ngọc võng ngài ra đến bến Ngã Hai, rồi đem xuống cái bè, đi mất hai ngày mới về đến đồn Thanh Lang, nộp cho viên Đại úy coi đồn ấy là ông Boulangier. Đại úy lập tức đem ngài về đồn Thuận Bài đóng ở tả ngạn sông Gianh, gần chợ Đồn.

Vua Hàm Nghi bấy giờ đã 18 tuổi, quan Pháp lấy vương lễ mà tiếp đãi. Tuy vậy ai hỏi gì, ngài cũng không nói, chỉ nhất thiết chối rằng mình không phải là vua.

Nhưng đến lúc vào trong buồng ngồi một mình, thì hai hàng nước mắt chứa chan, buồn vì nỗi nước đổ nhà tan, thân mình phải nhiều nỗi gian truân.
Người Pháp đem vua Hàm Nghi xuống tàu về Thuận An, rồi đem sang để ở bên xứ Algérie, là xứ thuộc địa của nước Pháp, ở phía bắc châu A-phi-lỵ-gia, mỗi năm cấp cho 2 vạn rưỡi phật-lăng[2].

Tên Trương Quang Ngọc được hưởng hàm lĩnh binh, tên Nguyễn Đình Tình cũng được thưởng hàm quan võ. Còn bọn thủ hạ, đứa thì được thưởng hàm suất đội, đứa thì được thưởng mấy đồng bạc.

Tôn Thất Đạm ở ngàn Hà Tĩnh, nghe tin vua Hàm Nghi bị bắt, bèn hội cả bọn tướng sĩ lại, truyền cho ra thú để về làm ăn, rồi viết hai bức thư: một bức để dâng vua Hàm Nghi, xin tha lỗi cho mình làm tôi không cứu được vua, và một bức gửi cho Thiếu tá Dabat, đóng ở đồn Thuận Bài xin cho bọn thủ hạ ra thú. Viết xong thư rồi, Tôn Thất Đạm nói rằng: "Bây giờ người Pháp có muốn bắt ta thì vào tìm thấy mả ta ở trong rừng !". Đoạn rồi thắt cổ mà tử tận[3].

Ông Tôn Thất Thuyết làm Đại tướng mà cư xử ra một cách rất hèn nhát không đáng làm người trượng phu chút nào. Nhưng hai người con thì thật là bậc thiếu niên anh hùng, có thể che được cái xấu cho cha vậy.

Quan Đề đốc Lê Trực 黎 直 cũng đem hơn 100 quân ra thú ở đồn Thuận Bài. Triều đình ở Huế xem cái tờ xin ra thú, thấy lời lẽ của quan Đề đốc cũ nói khảng-khái, không được khiêm tốn, có ý muốn bắt tội, nhưng người Pháp thấy là một người trung-nghĩa, có lòng quí trọng, tha cho về yên nghiệp ở nhà.

Ông Tôn Thất Đạm và ông Lê Trực là người phản đối với nước Pháp lúc bấy giờ, nhưng các ông ấy vì việc nước mà hết lòng làm việc bổn phận cho nên người Pháp cũng biết lượng tình mà thương tiếc. Sau ông Lê Trực về ở làng Thanh Thủy, thuộc huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình, người Pháp thường vẫn đi lại thăm nom và có ý kính trọng lắm. Người bản quốc thấy vậy, ai cũng lấy làm cảm phục.

6. VUA THÀNH THÁI. Ngày 27 tháng chạp năm Mậu Tí là ngày 28 tháng giêng năm 1888, vua Đồng Khánh phải bệnh mất, thọ 25 tuổi, làm vua được 3 năm, miếu hiệu là Cảnh Tông Thuần hoàng đế 景 宗 純 皇 帝.
Bấy giờ ông Rheinard lại sang làm Khâm sứ ở Huế, thấy con vua Đồng Khánh còn nhỏ, và lại nhớ ông Dục Đức ngày trước, khi vua Dực Tông hãy còn, thường hay đi lại với người Pháp, bởi vậy viêm Khâm sứ nghĩ đến tình cũ mà truyền lập ông Bửu Lân là con ông Dục Đức lên làm vua.

Ông Bửu Lân bấy giờ mới lên 10 tuổi, đang cùng với mẹ phải giam ở trong ngục. Triều đình vào rước ra, tôn lên làm vua, đặt niên hiệu là Thành Thái, cử ông Nguyễn Trọng Hợp 阮 仲 合 và ông Trương Quang Đản 張 光 襢 làm Phụ chính.

7. SỰ ĐÁNH DẸP Ở BẮC KỲ. Khi nhà Thanh bên Tàu đã ký hòa ước với nước Pháp ở Thiên Tân rồi, quân Tàu ở nước ta rút về. Nhưng các cựu thần như quan Tán tương quân vụ là Nguyễn Thiện Thuật 阮 善 述 và quan Đề đốc Tạ Hiện 謝 現 còn giữ ở vùng Bãi Sậy thuộc Hải Dương cùng với các thổ hào như Đốc Tít ở vùng Đông Triều; Đề Kiều ở vùng Hưng Hóa; Cai Kinh, Đốc Ngữ ở vùng Phủ lạng thương và Yên Thế; Lương Tam Kỳ, dư đảng cờ đen, ở vùng chợ Chui đều nổi lên tương ứng với nhau mà đánh phá. Lúc ấy quan quyền kinh lược sứ là ông Nguyễn Trọng Hợp 阮 仲 合 cử quan quyền Tổng đốc Hải Dương là Hoàng Cao Khải 黄 高 啟 làm chức Tiểu phủ sứ đi đánh dẹp ở vùng Bãi Sậy.

Hoàng Cao Khải đem quân đi đánh riết mấy mặt. Bọn Văn thân người thì tử trận, người thì bị bắt. Nguyễn Thiện Thuật chạy sang Tàu, sau mất ở Nam-ninh, thuộc Quảng Tây. Đốc Tít ra hàng, phải đày sang ở thành Alger, bên Algérie. Đề Kiều và Lương tam Kỳ ra thú được ở yên. Cai Kinh bị bắt, Đốc Ngữ ra thú, Hoàng hoa Thám ở Yên Thế cũng ra thú, được giữ ở vùng ấy, mãi đến năm 1909 mới bị đánh đuổi, đến năm 1912 mới bị giết.
Hoàng cao Khải đi đánh dẹp có công, về được chính phủ Bảo hộ cho lĩnh chức Bắc kỳ Kinh lược sứ.

8. VIỆC PHAN ĐÌNH PHÙNG. Từ năm Kỷ Sửu ( 1889 ) là năm Thành Thái nguyên niên cho đến năm Quí Tị (1893) là năm Thành Thái ngũ niên, đất Trung kỳ không có việc gì quan hệ lắm. Các quan cựu thần, người thì về thú, người thì ẩn nấp ở chỗ sơn lâm. Riêng ông Phan Đình Phùng thì về mở đồn điền ở Vũ Quang 武 光 về phía bắc huyện Hương Khê, thuộc tỉnh Hà Tĩnh, rồi cho người đi sang Tàu, sang Tiêm, học đúc súng đúc đạn, để đợi ngày khởi sự.

Ông Phan Đình Phùng 潘 廷 逢 người tỉnh Hà Tĩnh, thi đỗ Đình nguyên về đời vua Dục Tông, quan làm đến chức Ngự sử bị bọn quyền thần là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết cách chức đuổi về. Sau ông ấy đứng đầu đảng Văn thân để chống cự với quân Pháp. Ông không những là một người có tài văn chương mà thôi, mà lại là một nhà có thao lược, sửa sang quân lính có cơ ngũ, luyện tập tướng sĩ có kỷ luật, cho nên Đại úy Gosselin làm quyển sách “Empire d' Annam” có khen rằng : “Quan Đình nguyên Phan Đình Phùng có tài kinh doanh việc quân binh, biết luyện tập sĩ tốt theo phép Thái Tây, áo quần mặc một lối, và đeo súng kiểu 1874, những súng ấy là súng của người quan Đình nguyên đúc ra thật nhiều mà máy móc cũng hệt như súng Pháp chỉ vì lòng súng không xẻ rãnh, cho nên đạn không đi xa được”.

Đến cuối trung tuần tháng 11 năm Quí Tị (1893), ông sai người đến vây nhà tên Trương Quang Ngọc ở làng Thanh Lang, huyện Tuyên Hóa, bắt tên Ngọc chém lấy đầu để báo thù về việc tên ấy làm sự phản ác. Từ đó quân của quan Đình nguyên vẫy vùng ở mạn Hương Khê, đảng Văn thân cũ lại về tụ họp ở đấy.

Bấy giờ người Pháp không muốn dùng đại binh sợ náo động lòng người ở bên Pháp, cho nên chỉ sai quan đem lính tập đi đánh. Đánh từ cuối năm Quí Tị (1893) cho đến cuối năm Ất Vị (1895) ngót 2 năm trời mà không dẹp yên được, quân lính chết hại cũng nhiều. Bên Bảo hộ cũng đã tìm đủ mọi cách, như bảo Hoàng cao Khải viết thư dụ Phan Đình Phùng về hàng cho xong cũng không được. Sau cùng Triều đình ở Huế thấy việc dai-dẳng mãi không yên, mới xin chính phủ Bảo hộ để sai quan Tổng đốc Bình Định là Nguyễn Thân 阮 紳 làm Khâm mạng tiết chế quân vụ đem quân ra tiễu trừ. Ông Phan Đình Phùng lúc bấy giờ tuổi đã già, mà thế lực mỗi ngày một kém, lại phải nay ẩn chỗ này, mai chạy chỗ kia, thật là lao khổ vô cùng, bởi vậy khi Nguyễn Thân đem quân ra đến Hà Tĩnh, thì ông đã phải bệnh mất rồi. Nguyễn Thân sai người đuổi đánh, tìm thấy mả, đào lấy xác đem về xin người Pháp cho đem đốt lấy tro trộn với thuốc súng mà bắn đi. Có người nói rằng việc ấy tuy Nguyễn Thân trước định thế, nhưng sau lại cho đem chôn, vì muốn để làm cái tang chứng cho đảng phản đối với chính phủ Bảo hộ là quan Đình nguyên đã mất rồi. Từ đó đảng Văn thân tan vỡ; ai trốn đi mất thì thôi, ai ra thú thì phải về Kinh chịu tội.

Nguyễn Thân về Kinh được thăng làm Phụ chính thay cho ông Nguyễn Trọng Hợp về hưu.

9. LÒNG YÊU NƯỚC CỦA NGƯỜI VIỆT NAM. Người Việt Nam vì hoàn cảnh, vì tình thế bắt buộc phải im hơi lặng tiếng, nhưng lòng ái quốc mỗi ngày một nồng nàn, sự uất ức đau khổ mỗi ngày một tăng thêm. Cho nên cứ cách độ năm bảy năm lại có một cuộc phiến động, như sau việc Phan Đình Phùng rồi, có việc Kỳ Đồng và việc Thiên Binh vào khoảng 1897-1898 ở vùng Thái Bình, Hải Dương, Bắc Ninh v.v... Vào quãng năm 1907 ở Hà Nội có việc Đông-kinh nghĩa-thục. Lúc ấy có những người chí-sĩ như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, người thì không sợ tù tội, đứng lên tố-cáo sự tham-nhũng của bọn quan-lại, người thì ra ngoại quốc bôn ba khắp nơi để tìm cách giải phóng cho nước. Năm 1908, ở Trung Việt, vùng Nghệ Tĩnh và Nam Nghĩa có việc dân nổi lên kêu sưu. Ở Hà Nội thì có việc đầu độc lính Pháp, rồi ở Thái Nguyên, Hoàng Hoa Thám lại nổi lên đánh phá.

Khi bên Âu châu có cuộc đại-chiến thì bên ta lại có việc đánh-phá ở Sơn La và Sầm Nứa và việc vua Duy Tân mưu sự độc lập, bị bắt đày sang ở đảo Réunion. Thế là nước Việt Nam bấy giờ có ba ông vua bị đày: vua Hàm Nghi đày sang xứ Algérie, vua Thành Thái và vua Duy Tân đày sang ở đảo Réunion.

Sau cuộc Âu chiến lần thứ nhất, có toàn lính khố xanh nổi lên đánh Thái Nguyên do Đội Cấn, tức Trịnh văn Cấn và ông Lương ngọc Quyến làm đầu. Năm 1927, ở vùng Nghệ Tĩnh có cuộc phiến động gây ra bởi đảng Cộng sản do Nguyễn Ái Quốc cầm đầu. Đến năm 1930, ở Bắc Việt có cuộc Cách mệnh của Quốc dân đảng, có Nguyễn Thái Học điều khiển ở Yên Bái và các nơi. Năm 1940, ở Nam Việt có cuộc phiến động ở vùng Gia Định, Hốc Môn v.v. Từ khi có cuộc đại chiến lần thứ hai, nước Pháp bại trận, bị nước Đức chiếm cứ, quân Nhật Bản ở bên Tàu sang đánh Lạng Sơn rồi ký hiệp ước với người Pháp cho người Nhật được đóng quân ở Đông Pháp. Đến ngày mồng 9 tháng 3 năm 1945, quân Nhật đánh quân Pháp và giao quyền nội trị lại cho vua Bảo Đại. Được mấy tháng thì quân Đồng minh thắng trận, Nhật Bản đầu hàng. Đảng Việt Minh[4] dưới quyền lãnh đạo của Nguyễn Ái Quốc - đổi tên là Hồ Chí Minh - thừa cơ nổi lên cướp quyền, vua Bảo Đại phải thoái vị và nhường quyền cho đảng Việt Minh.

Đây chỉ nói qua cái đại lược một đoạn lịch sử của nước Việt Nam, để dành về sau nhà làm sử sẽ tìm đủ tài liệu mà chép cho rõ ràng và phê bình cho chính đáng.


1. Những chuyện nói về việc bắt vua Hàm Nghi là phần nhiều lấy ở trong sách “Empire d'Annam” của Đại úy Gosselin, cho nên những tên làng tên đất nói ở đoạn này viết không được đúng dấu. Nhưng đạ để là những làng mường ở vùng sông Giai, thuộc huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình.
2. Hiện nay vua Hàm Nghi còn ở Algérie, và đã lấy một người nước Pháp, được mấy đứa con.
3. Hai bức thư ấy dịch ra chữ Pháp in ở trong sách “Empire d'Annam” của Đại úy Gosselin. Lời lẽ thì thật là cương nghị đáng bậc thiếu niên anh hùng. Nhưng vì thư ấy đã dịch ra chữ Pháp nếu nay lại theo chữ Pháp mà dịch ra chữ ta thì sợ không đúng với bản chính, cho nên không đem vào đây.
4. Việt Minh 越 盟 là tên gọi tắt một đảng Cách mệnh gọi là Việt Nam độc lập đồng minh 越 南 獨 立 同 盟 do đảng Cộng sản lập ra khi còn ở bên Quảng Tây, bên Tàu, để tránh hai chữ Cộng sản cho người ta khỏi ngờ.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyWed Sep 12, 2012 7:35 am

Cận kim thời đại

CHƯƠNG XVI

CÔNG VIỆC CỦA NGƯỜI PHÁP TẠI VIỆT NAM
1. Đà Nẵng, Hà Nội, Hải Phòng thành đất nhượng địa
2. Việc kinh doanh ở các xứ bảo hộ
TỔNG KẾT


1. ĐÀ NẴNG, HÀ NỘI VÀ HẢI PHÒNG THÀNH ĐẤT NHƯỢNG ĐỊA. Từ khi sự đánh dẹp ở các nơi đã yên rồi, các viên Tổng đốc Toàn quyền lần lượt sang kinh doanh việc Đông Pháp và lo mở mang về đường chính trị, kinh tế và xã hội theo chính sách của nước Pháp.

Tháng ba năm Mậu Tí (1888) tức là năm Thành Thái nguyên niên, ông Richaud sang làm Tổng đốc Toàn quyền. Tháng tám năm ấy, Triều đình ở Huế ký giấy nhường hải cảng Đà Nẵng, thành thị Hà Nội và Hải Phòng cho nước Pháp để làm đất nhượng địa nghĩa từ đó là việc cai trị và pháp luật ở ba thành thị ấy thuộc về nước Pháp, chứ không thuộc về nước Nam nữa. Trừ ba thành thị ấy ra, thì việc cai trị ở các tỉnh trong toàn hạt Bảo hộ vẫn để quan lại làm việc như cũ, nhưng phải do người Pháp điều khiển và kiểm duyệt.

2. VIỆC KINH DOANH Ở CÁC XỨ BẢO HỘ. Cuộc Bảo hộ đã lập xong, người Việt Nam vì thế bất đắc dĩ phải chịu, nhưng phần nhiều người trong lòng còn mong khôi phục nước nhà, cho nên Chính phủ Bảo hộ một mặt thì lo việc phòng giữ, một mặt lo mở mang các công cuộc kiến thiết để gây thêm mối lợi. Về đường phòng giữ, thì Chính phủ lập ra những đội binh Bảo an, lấy người bản xứ làm lính. Những lính ấy đội một thứ nón dẹt có giải xanh và múi thắt lưng xanh, cho nên tục gọi là lính khố xanh. Lính ấy do người Pháp cai quản ở dưới quyền quan cai trị người Pháp, cho đi canh giữ các dinh thự, các công sở, và cho đi đóng đồn ở các nơi trong vùng thôn quê, để phòng giữ trộm cướp. Ở những nơi hiểm yếu thì có lính Pháp và lính khố đỏ đóng. Lính khố đỏ là một thứ bộ binh người bản xứ, cách ăn mặc cũng như lính khố xanh, chỉ khác là quai nón đỏ mà múi thắt lưng đỏ. Những lính ấy có cơ, có đội do sĩ quan Pháp cai quản ở dưới quyền nhà binh Pháp. Khi có việc gì quan hệ thì đem lính Pháp và lính ấy ra đánh dẹp.

Về việc hành binh và việc thương-mại, thì Chính phủ Bảo hộ trước hết phải lo sửa sang và mở mang thêm đường sá cho tiện sự giao thông. Vì rằng có đường thì khi hữu sự, việc đánh dẹp mới tiện lợi và việc buôn bán cũng nhân đó mà được dễ dàng. Bởi vậy thoạt đầu tiên Chính phủ mở Thương cục, lập xưởng làm tàu thủy chở hàng hóa và hành khách đi trong các sông ở trong xứ.

Năm Tân Mão (1891), ông De Lanessan sang làm Tổng đốc Toàn quyền, mở đường xe lửa từ Phủ lạng thương lên đến Lạng Sơn, đến năm Giáp Ngọ (1894), con đường ấy mới xong. Chủ đích là để cho tiện sự phòng giữ ở chỗ biên thùy.

Chính phủ Bảo hộ lại lo mở mang thêm bờ cõi về phía Lào. Nguyên đất Lào ngày trước vẫn thần phục nước Nam. Những nơi như Trấn Ninh, Cam Môn, Cam Cát, v.v. về đời vua Minh Mệnh đã lập thành phủ huyện và đặt quan cai trị cả. Nhưng về sau nước ta suy nhược lại có việc chiến tranh với nước Pháp, cho nên nước Tiêm La mới nhân dịp mà sang chiếm giữ lấy. Sau có người Pháp tên là Pavie sang dụ nước Lào nhận sự bảo hộ của nước Pháp, rồi đến đầu năm Quí Tị (1893), quân Pháp sang lấy lại những đất cũ thuộc về nước Nam ta trước. Bấy giờ quân Tiêm La ở mạn Cam Môn giết mất một người quan binh Pháp, người Pháp bèn sai hải quân đem hai chiếc tàu chiến vào sông Mê-nam, lên đậu ở gần thành Băng-cốc (Bangkok). Ngày 24 tháng 8 năm ấy, nước Tiêm La phải ký hòa ước, nhường những đất Lào cho nước Pháp bảo hộ, hạn trong một tháng phải rút quân đóng ở bên tả ngạn sông Mékong về, lại phải bồi thường 2 triệu phật-lăng, và phải trị tội những người dám chống cự với người Pháp.

Người Pháp lập phủ Thống sứ ở Vientiane để cai trị các địa hạt bên Lào.
Năm Ất Vị (1895), viên Tổng đốc Toàn quyền Rousseau sang thay ông De Lanessan, thấy còn nhiều nơi chưa yên bèn vay nước Pháp cho Bắc kỳ 80 triệu phập-lăng, để chi tiêu về việc đánh dẹp và việc mở mang.
Năm Đinh Dậu (1897), ông Doumer sang làm Tổng đốc Toàn quyền, chỉnh đốn lại việc tài chánh và việc chính trị. Lập ra sổ chi thu chung cả toàn cảnh Đông Pháp, định các thứ thuế: thuế đinh, thuế điền, thuế thổ, thuế xuất cảng, nhập cảng, v.v., và cho người được độc quyền lĩnh trưng thuế rượu, thuế muối, thuế nha phiến. Bỏ nha Kinh lược ở Bắc kỳ, giao quyền lại cho viên Thống sứ (tháng 6 năm Đinh Dậu 1897)[1], vay nước Pháp 200 triệu phật-lăng, để mở đường hỏa xa trong xứ Đông Pháp và mở mang thêm việc canh nông và việc công nghệ.

Năm Nhâm Dần (1902) ông Doumer về Pháp, ông Beau sang làm Tổng đốc Toàn quyền. Ông Beau chủ việc khai hóa dân trí, lo mở mang sự học hành và đặt ra Y tế cục, làm nhà bệnh viện, để cứu giúp những kẻ yếu đau nghèo khổ. Ấy là những công việc làm của Chính phủ bảo hộ vậy.

TỔNG KẾT
Sách VIỆT NAM SỬ LƯỢC này chép đến đây hãy tạm ngừng, để sau có tài liệu đầy đủ và các việc biến đổi ở nước Việt Nam này được rõ rệt hơn, sẽ làm tiếp thêm[2].

Việc chép lịch sử cũng như việc dệt vải dệt lụa, dệt xong tấm nào mới biết tấm ấy tốt hay xấu, còn tấm đang dệt, chưa biết thế nào mà nói được.
Ta chỉ biết rằng các dây sợi dệt tấm Nam sử này còn dài, người dệt tuy phải lúc đau yếu, bỏ ngừng công việc, nhưng còn mong có ngày khỏe mạnh lại dệt thêm, có lẽ lại dệt được tốt đẹp hơn, cũng chưa biết chừng.

Mặc dù nước Việt Nam hiện nay được hoàn toàn độc lập nhưng sự hay dở tương lai chưa biết ra thế nào? Song người bản quốc phải biết rằng phàm sự sinh tồn tiến hóa của một nước, là ở cái chí nguyện, sự nhẫn nại và sự cố gắng của người trong nước. Vậy ta phải hết sức mà học tập, mà giữ cái tâm trí cho bền vững thì chắc tương lai còn có nhiều hi vọng. Nước Việt Nam ta đã có cái văn hóa chẳng thua kém gì ai, và lại có một lịch sử vẻ vang, nếu ta biết lợi dụng cái tiềm lực cố hữu và cái tính thông minh hiếu học của ta để theo thời mà tiến hóa, thì sao ta lại không có ngày nối được cái chí của ông cha mà dệt thêm một đoạn lịch sử mỹ lệ hơn trước?

Có một điều thiết tưởng nên nhắc lại là ta nên giữ lấy những điều hay của ta vẫn có, bỏ những điều hủ bại đi, và bắt chước lấy những điều hay của người, để gây lấy cái nhân cách đặt biệt của dân tộc ta và cùng tiến với người mà không lẫn với người. Muốn được như thế, ta phải biết phân biệt cái hay cái dở, không ham muốn những cái huyền hão bề ngoài, rồi đồng tâm hiệp lực với nhau mà làm mọi việc cho thành cái hiệu quả mỹ mãn.

Nước nào cũng có lúc bĩ lúc thái, đó là cái công lệ tuần hoàn của tạo hóa trong thế gian. Tự xưa chưa thấy có nước nào cứ thịnh mãi hay cứ suy mãi. Khi lâm vào cảnh bĩ mà người trong nước cứ vững lòng giữ được cái nghị lực để sinh tồn và tiến hóa, thì rồi thế nào cũng có ngày chấn khởi lên được. Vậy chúng ta đây đều là một dòng dõi nhà Hồng Lạc, nếu ta biết kiên tâm bền chí, thì há lại không có một ngày ta có cái địa vị vẻ vang với thiên hạ hay sao? Sự ước ao mong mỏi như thế là cái nghĩa vụ chung cả chủng loại Việt Nam ta vậy.


1. Có một điều rất kỳ, là viên Thống sứ Bắc kỳ là người đại biểu Chính phủ Bảo hộ mà lại kiêm chức Kinh lược sứ là một chức quan của Triều đình ở Huế.
2. Trước tôi đã dự bị viết một quyển sử nối theo sách này. Tôi đã thu nhặt được rất nhiều tài liệu. Chẳng may đến cuối năm Bính Tuất (1946) có cuộc chiến tranh ở Hà Nội, nhà tôi bị đốt cháy, sách vở mất sạch, thành ra đành phải bỏ quyển sử ấy không làm được nữa.

Về Đầu Trang Go down
Ngao_0p
Chế rượu
Chế rượu
Ngao_0p


Tổng số bài gửi : 1056
Points : 1144
Thanks : 17
Join date : 05/11/2011

Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  EmptyWed Sep 12, 2012 9:32 am

Cận kim thời đại

NIÊN BIỂU

NĂM
Theo Tây lịch

NƯỚC NAM
Các đời vua và những sự biến cố trong nước
NƯỚC TÀU
NƯỚC PHÁP
2879-258 trước Tây lịch kỷ nguyên Họ Hồng Bàng Phục Hi thị (4480-4365 trước Tây lịch kỷ nguyên). Họ Phục Hi truyền được 15 đời, cộng là 1260 năm.
Thần Nông thị (3220-3080). Họ Thần Nông truyền được 8 đời, cộng là 520 năm.
Hiên Viên thị Hoàng đế (2700-2600). Họ Hiên Viên truyền được 5 đời, cộng là 341 năm mới đến vua Đế Nghiêu.
Đào Đường thị Đế Nghiêu (2359-2259).
Hữu Ngu thị Đế Thuấn (2256-2208).
Hạ (2205-1766).
Thương (1776-1122).
257-207 Nhà Thục Tần (221-206).
207-111 Nhà Triệu Tây Hán (202 trước Tây lịch - 8 sau Tây lịchNgười La-mã lấy đất Gaule (151 trước Tây lịch).
111 trước Tây lịch - 39 sau Tây lịchBắc thuộc lần thứ nhất Tây Hán.
Tân, Vương Mãng (9-23).
Tướng Jules César Bình Định đất Gaule (57-51 trước Tây lịch).
40-43 Trưng Nữ vương Đông Hán (25-220)
43-544 Bắc thuộc lần thứ hai Đông Hán La-mã đế quốc Auguste xưng đế (30-14 trước Tây lịch)
187-226
Sĩ Nhiếp
248
Bà TriệuTam-quốc, Đông Ngô (222-265)
399-413
Giặc Lâm Ấp Tấn (265-420)
Nam Bắc triều: Tống (420-447)

Tề (479-501)
Quân Bắc-địch (Barbares) chiếm giữ đất Gaule (406 sau Tây lịch)
Họ Mérovingiens (481-752)
Clovis I xưng vương ở nước Pháp (481-511)
544-602Nhà Tiền Lý Lương (502-556)
544
Tiền Lý Nam Đế
449
Triệu Việt Vương Trần (557-587)
571
Hậu Lý Nam Đế
602-939Bắc thuộc lần thứ ba Tùy (589-617)
722
Mai Hắc ĐếĐường (618-907) Họ Carlovingiens (752-987)
791
Bố Cái đại vươngĐường Thái Tông (627-650) Pépin le Bref (752-768)
862
Giặc Nam Chiếu - Cao Biền Đường Huyền Tông (713-756)Charlemagne (768-814)
906-923 Họ Khúc Ngũ Quí (907-959)Chư-hầu phân tranh từ thế kỷ thứ IX đến thế kỷ thứ XIV mới suy
939-944Nhà Ngô
945-967 Thập nhị sứ quân Tống
968-980 Nhà Đinh Tống Thái Tổ (960-975)
981-1009Nhà Tiền Lê Họ Capétiens (987-1328)
1010-1225 Nhà Lý
1010
Lý Thái Tổ lên ngôi và dời đô ra Thăng Long Hugues Capet (987-996)
Louis VI (1108-1137)
1048
Giặc Nông Trí Cao.
1069
Vua nhà Lý lấy đất Chiêm Thành mở ra đất Quảng Bình, Quảng Trị.
1073
Lý Thường Kiệt đánh Tàu. Tống Thần Tông (1068-1085).Philippe Auguste (1180-1223)
1225-1400
Nhà Trần.
1225
Trần Thái Tông lên ngôi. Saint Louis (1226-1270)
1257
Quân Mông Cổ đánh Vân Nam tràn sang nước Nam.
1284
Thoát Hoan đánh nước Nam lần thứ nhất. Nguyên (1280-1341). Philippe le Bel (1285-1314)
1287
Thoát Hoan đánh nước Nam lần thứ hai. Nguyên Thế Tổ (1280-1294).Mở quốc hội để giảm quyền Chư hầu (1302)
1306
Vua Chiêm Thành dâng đất Thừa Thiên. Minh (1368-1628).Họ Capétiens, chi Valouis (1328-1589)
1383
Vua Chế Bồng Nga đánh kinh thành Thăng Long.Minh Thái Tổ (1368-1398). Cuộc chiến tranh một trăm năm (1338-1453)
1396
Hồ Quí Ly dời đô vào Tây Đô.
-nt-
-nt-
1400-1407
Nhà Hồ.
-nt-
1400
Hồ Quí Ly cướp ngôi nhà Trần.
-nt-
1402
Nhà Hồ lấy đất Chiêm Thành mở ra đất Quảng Nam Quảng Nghĩa. Minh Thành Tổ (1403-1424).
-nt-
1406
Nhà Minh đánh nhà Hồ.
-nt-
1407-1427
Thuộc nhà Minh. Charles VII (1422-1461)
1408
Nhà Hậu Trần dấy binh đánh quân Minh.
1418-1427
Lê Lợi khởi nghĩa Jeanne d'Arc cứu chúa (1429-1431)
1427-1527
Nhà LêMinh Nhân Tông (1425-1426) Louis XI (1461-1483)
Louis XII (1498-1515)
1428
Lê Thái Tổ lên ngôi. Minh Tuyên Tông (1426-1436)
-nt-
1470
Lê Thánh Tông đánh Chiêm Thành lấy đất Bình Định.
-nt-
-nt-



Về Đầu Trang Go down
Sponsored content





Việt Nam Sử Lược Q2  Empty
Bài gửiTiêu đề: Re: Việt Nam Sử Lược Q2    Việt Nam Sử Lược Q2  Empty

Về Đầu Trang Go down
 
Việt Nam Sử Lược Q2
Về Đầu Trang 
Trang 1 trong tổng số 1 trang
 Similar topics
-
» Việt Nam Sử Lược Q1
» Sử ca Việt
» Khuông Việt Thiền sư
» Hồ Dzếnh

Permissions in this forum:Bạn không có quyền trả lời bài viết
 :: Tư liệu :: Lịch sử - Triết-
Chuyển đến