Nguyễn Khuyến

Mừng ông lão hàng thịt ăn thượng thọ 70 tuổi


Nay tiết mừng ông mới Bảy mươi,
Cổ hy[1] chưa dễ mấy lăm người.
Răng long nhưng hãy còn tinh mắt
Đầu bạc nhưng mà chửa tắc tai.
Bè bạn bày vai kèo[2] chén Lý[3]
Cháu con dưới gối múa sân Lai.[4]
Xưa nay vẫn giữ lòng chân thực
Chữ "đức giả xương" máu để đời.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Do câu " nhân sinh thất thập cổ lai hy ", ngưòi ta sinh ra sống được 70 tuổi,xưa nay rất hiếm có.
2. Rót rượu mời người khác uống.
3. Chén rượu của Lý Bạch ,nhà thơ uống rượu nổi tiếng.
4. Lão Lai,người nước Sở đời Xuân Thu, tuổi đã ngoài 70 còn cha mẹ, giả cách khóc như trẻ con để làm cho cha mẹ vui.

Mừng ông Ngũ Sơn làm Đốc học Hưng Yên


Lâu nay không gặp ngỡ xa đàng!
Ai biết rằng ra giữ mõ làng;
In sáo[1] vẽ cho thằng mặt trắng,[2]
Bẻ cò[3]tính lại cái lương vàng.
Chuyện đời hãy đắp tai cài trốc,
Lộc thánh đừng lừa nạc bỏ xương;
Cũng muốn ra chơi, chơi chửa được,
Gió thu hiu hắt đượm màu sương.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. In sáo: Pháp tắc về thi văn.
2. Mặt trắng: bạch diện chỉ học trò.
3. Bẻ cò: tục ngữ "So cò bẻ măng", chỉ sự tính toán chi li.

Ngẫu hứng


Nghĩ đời mà ngán cho đời!
Co cóp làm sao được với trời?
Chép miệng lớn đầu to cái dại,
Phờ râu chịu đấm mất phần xôi;
Được thua hơn kém lưng hồ rượu,
Hay dở khen chê một trận cười;
Dựa gối bên mành toan hóa bướm
Gió thu lạnh lẽo, lá vông rơi.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Nhân sinh thích chí


Nhân sinh ba vạn sáu nghìn ngày,
Thích chí cho nên lắm ngón hay;
Thi Lý ngâm nga khi mở quyển,
Đàn Nha tình tính lúc lần dây;
Đem cờ vua Thích vui bè bạn,
Mượn chén ông Lưu học tỉnh say;
Bốn cảnh phong quang cùng tuế nguyệt,
Dưới đời tri kỷ mấy mươi tay?



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tặng bạn mở Ty rượu


Rầy xem bác đã thỏa lòng chưa?
Chớp mắt làm nên biển với cờ;
Mùi thế thử chơi không chếnh choáng,
Giọng tình mới nhấp chửa say sưa;
Chen vòng tranh cạnh xoay đương tít,
Gióng cuộc ăn chơi thế cũng vừa.
Quả đất Hoài Châu tôi mới biết,
Mừng ông đọc bỡn mấy câu thơ.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tặng bạn ra làm quan


Đầu non chân sóng những phôi pha,
Túi đẫy năm nay mới gọi là;
Hầu vợ mấy người con cái nhỏ,
Bỏ bê một cặp, ruộng vườn ba.
Dở quan dở khách đâu mà gọi,
Không tóc không râu thế chửa già;
Bửa trước nghe rằng ông muốn nghỉ,
Vội vàng chống gậy giục ông ra.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tặng cô đào Lựu


Ngày xưa Lựu muốn lấy ông,

Ông chê Lựu bé, Lựu không biết gì.

Bây giờ Lựu đã đến thời,

Ông muốn lấy Lựu, Lựu chê ông già

Ông già ông khác người ta,

Những cái nhi nhắt, ông ma bằng mười.




Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tập Kiều kiên chí


Rõ nền phú quý, bậc tài danh,
Lần bước hài vân bước dặm xanh;
Trên gác Quan Âm mây phủ tán,
Trước lầu Ngưng Bích gió lay mành.
Khen tài nhả ngọc thơ lưng túi,
Sánh giọng quỳnh tương rượu một bình;
Gặp hội trường văn xuân bảng chiếm,
Làm cho đổ quán lại xiêu đình.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Than lụt


Con Tạo ghen chi với má hồng,
Mà đem nước đến vỗ tầm vông;
Gió lùa cửa cống bèo man mác,
Trăng tỏ buồng trai song phập phòng;
Những sợ anh Kình luồn dưới rốn,
Lại lo chú chuối lộn bên hông;
Quản chi điểm phấn trang hồng nữa,
Cho biết nơi sâu với chốn nông.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tiễn biệt


Tiếng cầm gửi mười lăm năm trước,
Trở về sau tin tức lờ mờ;
Hội vui biết đến bao giờ,
Hay đâu gặp gỡ lại từ biệt nhau!
Thơ tống khách đọc câu giang thượng,
Thiên kiếm nam còn chuộng làm chi?
Lũ ta cũng chẳng ra gì,
Tiền đâu mua lấy thanh nga cho hoài.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Tiễn Quan án Hà Nam


Từ khi chân hạc tót qua đèo,
Lá liễu cành ngô động gió reo;
Đất Bắc thơm lừng hơi phượng đậu,
Giời Nam sáng vặc bóng giăng treo;
Trên cung Tử tiểu đàn râm rả,
Dưới quận Hà Nam ngục vắng teo;
Đương buổi xuân hòa dâng chén biệt,
Mấy hàng hoa cỏ ghé trông theo.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Trọc đầu


Trải gió, dầm mưa đã lắm rồi,
Phen này cắt tóc để làm tôi.
Trơn tru chẳng có còn ai cứ
Lông lốc tha hồ để mẹ bôi
Cái lược từ đây khôn lối gỡ,
Con đen thôi hẳn hết đường chui;
Cũng toan rắp tiếng làm sư cụ,
Nghĩ lại, song mà chửa chính ngôi.



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Bài phú ông đồ ngông


Bốn ống kê giường; - vài chồng cặp sách.
Cơm trắng canh ngon; - ghế cao chiếu sạch.
Chữ thánh phù; - câu thiên tích.
Chậu thao rửa mặt, tầm váo tầm vênh; - điếu sứ long đờm cóc ca cóc cách.
Thần cầu cậy xôi gà tùy thích, ông đã nên ông; - bụt Nam Xang[1] oản tẻ chẳng từ, khách thời mặc khách.
Nguyên phú thầy đồ dã giả; Râu ria nhẵn nhụi; - mặt mũi ngông nghênh.
Văn pha nguyên mặc[2] - sách học Quan hành[3].
Chạy gạo chạy tiền, thất điên bát đảo; - làm gà làm vịt, tứ đốm tam khoanh.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Viên tòng nhi ca chi viết:
Ê thầy đồ chi hữu tác hề,
Khương chữ tốt chi văn hay.
Truyện Thúy Kiều kì đọc ngược hề,
Chấn Thiên oai ư roi mây.
Kí lễ sính chi phất ngược hề,
Thành kỳ mục chi nan tầy.
Hễ nhà chủ chi có nuôi hề,
Tắc ngất ngưởng chi vi thầy,
Hễ nhà chủ chi đếch nuôi hề,
Rồi ông xem hồ chúng bay! ...



Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Một số câu đối

Câu Đối Tết


I

Có là bao, ba vạn sáu ngàn ngày, được trăm cái Tết

Uớc gì nhỉ, một năm mười hai tháng, cả bốn mùa Xuân


II

Chiều ba mươi, nợ hỏi tít mù, co cẳng đạp thằng Bần ra cửa

Sáng mồng một, rượu say tuý luý, giơ tay bồng ông Phúc vào nhà.




Nguyễn Khuyến

---

Dán Cổng


Không tham không hãi, không dại không lo, không cứng cổ không to khí tượng^[1]



Có phúc có phần, có nhân có nở, có lọt lòng có nợ quân thân^[2]





Nguyễn Khuyến

---

1. Khí tượng: tinh thần và hình dạng con người.
2. Quân thân: Vua và cha mẹ.

Dán Nhà


Người nước Nam, hỏi tiếng Tây chẳng biết tiếng Tây, hỏi tiếng Tàu chẳng biết tiếng Tàu, cho nên phải “minh tiên vương chi đạo dĩ đạo”^[1]



Nhà hướng Bắc, người chưa rét thì mình đã rét, người chưa bức thì mình đã bức, mới gọi là “tiên thiên hạ chi ưu nhi ưu”^[2]





Nguyễn Khuyến

---

1. Minh tiên vương chi đạo dĩ đạo: làm sáng đạo của tiên vương để mà noi theo.
2. Tiên thiên hạ chi ưu nhi ưu: lo trước điều lo của thiên hạ.

Khóc Chồng ^[1]


Thiếp từ thuở lá thắm xe duyên, khi vận tía lúc cơm đen, điều dại điều khôn nhờ bố đỏ;



Chàng ở dưới suối vàng nghĩ lại, vợ má hồng, con răng trắng, tím gan tím ruột với trời xanh. ^[2]





Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền nhà thơ làm hộ cho vợ một người thợ nhuộm khóc chồng.
2. Trong hai vế đối này, nhà thơ đã dùng những tiếng: “thắm, tía, đen, điều, đỏ, vàng, hồng, trắng, tím, xanh …” hầu hết màu sắc để tả nghề thợ nhuộm.

Khóc Con ^[1]


Bảng vàng bia đá nghìn thu, tiếc cho người ấy



Tóc bạc da mồi trăm tuổi, thiệt lắm con ơi!





Nguyễn Khuyến

---

1. Nhà thơ khóc con là Nguyễn Hoan, đỗ phó bảng và làm tri phủ Kiến Xương (Thái Bình) bị bệnh chết.

Khóc Chồng và Con ^[1]


Con ơi con! Những mong con kinh sử dùi mài, ơn phụ mẫu nở dứt tình xương thịt;



Chàng hỡi chàng! Sao bội ước hải sơn chan chứa, nghĩa phu thê càng đứt cả ruột gan.





Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền nhà thơ làm cho một người láng giềng làm nghề bán thịt, khóc chồng và con trai đi chợ bị đắm đò chết cùng một lúc.

Mừng Cô Tư Hồng ^[1]


Có tàn, có tán, có hương án thờ vua, danh giá lẫy lừng băm sáu tỉnh;



Nào biển, nào cờ, nào sắc phong cho cụ, chị em hồ dễ mấy lăm người.





Nguyễn Khuyến

---

1. Tư Hồng tên thật là Trần thị Lan, quê ở Phủ Lý ( Hà Nam) lấy người Hoa Kiều là chú Hồng ở Hải Phòng, sau lấy người cố đạo phá giới là Croibier Huguet (còn gọi là cố Hồng).
Cô Tư Hồng đã nhận đứng thầu phá nốt những mảnh tường thành Hà Nội lấy gạch xây nhà cho thuê nhờ thế mà trở nên giàu có. Về sau Tư Hồng buôn gạo lậu thuế bị bắt, nói dối là đem phát chẩn, được bọn thực dân đề nghị với triều đình phong kiến cho thị hàm “Tứ phẩm cung nhân” và cho cả bố thị hàm Thi độc. Tư Hồng về làng ăn khao linh đình, có người mừng câu đối:
“Tứ phẩm sắc phong hàm cụ lớn
Trăm năm danh tiếng của bà to”
(tương truyền câu đối của Nguyễn Khuyến).

Mừng Đám Cưới


Giàu có thiếu gì tiền, đi một vài quan không phải lẽ;



Sang không thì ra bạc, gửi năm ba chữ gọi là tình.





Nguyễn Khuyến

---

Mừng Ông Tiên Chỉ


Đám công danh có chí thời nên, ơn làng giấy trắng, ơn vua giấy vàng, chiếu trung đình ngất ngưỡng ngồi trên, ngôi tiên chỉ cũng rất là đáng;



Nhờ phúc ấm sống lâu lên lão, anh cả bàn năm, anh hai bàn sáu, đoàn tiểu tử xênh xang múa trước, tranh tam đa ^[1] ai khéo vẽ nên?





Nguyễn Khuyến

---

1. Tranh tam đa: bức tranh vẽ ba người: người đứng giữa là ông Phúc, tức là ông Quách Tử Nghi; người đứng bên trái là ông Thọ, tức là ông Đông Phương Sóc; người đứng bên phải là ông Lộc, tức là ông Đậu Vũ Quân.

Mừng Nhà Mới ^[1]


Nhất cận thị, nhị cận giang, thử địa tích tằng xưng tị ốc; ^[2]



Giàu ở làng, sang ở nước, nhờ trời nay đã vểnh râu tôm.





Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền nhà thơ làm cho vợ chồng anh trưởng chợ (khán thị) làm được nhà mới vừa gần chợ, vừa gần sông. Đặc biệt câu đối này một vế chữ, một vế nôm và đối rất chỉnh.
2. Xưng tị ốc: do câu “”Đường Ngu chi thời ốc nhi phong”. Ý nói đời Đường Ngu, trong nước có nhiều người hiền, nên nhiều nhà ở liền vách nhau được khen thưởng.

Mừng Tân Ấp của Hoàng Cao Khải ^[1]


Len vai để đệ một làng quan, nào giầy, nào dép, nào ngựa, nào xe, nào nước cờ chén rượu, nào mảnh hát cung đàn, thú tự nhiên đặt sẵn gió trăng này, dẫu tử mạch hồng trần nhưng chẳng tục;



Mở mặt giang san trong đất nước, có quán có cầu, có chợ, có chú Khách ông Xiêm, có kẻ thầy người thợ, kho vô tận của chung trời đất cả, lọ hoa viên thú uyển mới là xuân.




Nguyễn Khuyến

---

1. Hoàng Cao Khải lập ra ấp Thái Hà, thuộc khu Đống Đa – Hà Nội bây giờ . Khi Hoàng Cao Khải xây dựng ấp, ý kêu gọi một số quan lại cùng làm nhà ở ấp ấy, lập thành một làng.

Tặng Ông Bảng Long ^[1]


Cung kiếm ra tay, thiên hạ đổ dồn hai mắt lại;



Triều đình cử mục, anh hùng chỉ có một người thôi.





Nguyễn Khuyến

---

1. Ông này làm quan võ và bị chột mắt.

Tặng Người Quen


Có hay chi “cõng rắn cắn gà nhà”, phong lưu chú Bát^[1], phú quý dì Tư^[2], mây nổi đã từng qua trước mắt;



Thôi đừng có “rước voi giày mả tổ”, sự nghiệp bà Bông^[3], thơ từ ông Húng^[4], gió bay đành lẽ gác ngoài tai.




Nguyễn Khuyến

---

1. Chú Bát: ẩn danh của Nguyễn Trọng Kim, thường gọi là Thương Kim vì y làm Thương biện Hà Nội, đi lại với Tây, nên chúng cho hàm “bát phẩm bá hộ” có sản nghiệp hàng Khay, tương truyền là bá hộ Kim xây tháp rùa để mả.
2. Dì Tư: tức cô Tư Hồng.
3. Bà Bông: vợ kế của Honàg Cao Khải. Sự nghiệp bà Bông: có người cho là nhà thơ ám chỉ việc Hoàng Cao Khải làm tiểu phủ sứ đánh cụ Đề Thám, mất ấn, sau phải sai vợ đến ở trong trại một lãnh tụ là Thân Đức Luận để đánh lừa lấy trộm ấn về.
4. Ông Húng: tức là Phạm Văn Toán, người làng Yên Lăng (nay là ngoại thành Hà Nội) sản xuất rau húng, hay làm thơ, nhờ khéo nịnh Tây mà leo lên đến chức tổng đốc Nam Định, (vào khoảng 1900-1904). Khi y làm tuần phủ Hưng Yên, có làm bài vịnh chim bồ câu:
"Bốn cột chênh vênh đứng giữa trời
Khi thì bay bổng, lúc bay khơi
Về sau nó đẻ ra con cháu
Nướng chả, băm viên, đánh chén chơi."
Được các quan dưới quyền khen hay. Vì y dốt mà lại sính làm thơ nên Nguyễn Khuyến mới mỉa là “thơ từ ông Húng”.

Tặng Thầy Lý ^[1]


Suốt năm mười hai tháng, hết việc quan đến việc dân, bối rối như đầu dái ké;



Một tháng ba mươi ngày, đứa hỏi kinh thằng hỏi sử, dấp dinh như lưỡi trai le.




Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

1. Thầy Lý đây không rõ họ tên, là người vừa làm quan vừa đi dạy học.

Thú quê


Quan chẳng quan thì dân, chiếu trung đình ngất ngưỡng ngồi trên, nào lềnh, nào trưởng, nào ban ba, tiền làm sao đóng góp làm sao, một năm mười hai tháng thảnh thơi, cái thủ lợn nhìn thấy đà nhẵn mặt;



Già chẳng già thì trẻ, đàn tiểu tử lau nhau đứng trước, này thơ, này phú, này đoạn một, bằng là thế trắc là thế, khuyên điểm là thế, ba vạn sáu ngàn ngày thấm thoát, con mắt gà đeo kính đã mòn tai.




Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Thờ Bà Trùm ^[1]


Giàu làm kép hẹp làm đơn, tống táng cho yên hồn phách mẹ;



Cá kể đầu rau kể mớ, tình tang thêm tủi phận đàn con. ^[2]




Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền nhà thơ làm hộ cho một cô đầu thờ bà Trùm ở trong nhà hát ngày xưa.
2. Trong 2 vế đối này, nhà thơ đã dùng những tiếng: “Kép, đầu, tống táng, tình tang, phách, đàn …” để tả nghề hát ả đào.

Viếng Bà Thông Gia ^[1]


Ôi thương ôi! Hơn một ngày chẳng ở, kém một ngày chẳng đi, bà năm mươi tám mà bà nhà tôi sáu mươi tư, xuân thu tuổi đã cao rồi, lọ là bon chen bảy tám chín mười mươi, thôi đừng cầu phật cầu trời chín suối không nên ân hận nữa;



Ấy quái nhỉ ! Sống mỗi người một nết, chết mỗi người một tật, bà tháng năm này mà bà nhà tôi tháng tư trước, ngày tháng cũng không cách mấy, nào có lâu la một năm năm bảy tháng, ví chẳng dâu gia dâu giáo, đường mây sao khéo rủ rê nhau.





Nguyễn Khuyến

---

1. Bà này là vợ ông Vũ Văn Báo người làng Vĩnh Trụ (Nam Hà) đỗ phó bảng, làm tổng đốc Nam Định, là “thế huynh” (con trai thầy học) và thông gia của nhà thơ.

Viếng Bố Vợ


Chữ nghĩa có gì, cửa sấm nhẽ đâu mang trống lại;



Rể con không nhẽ, nước người nên phải vác chiêng đi.





Nguyễn Khuyến
(Nguồn: Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn)

---

Viếng Người Làng ^[1]


Vừa mới họp việc làng, mặc áo địa, cầm quạt lông, đủng đỉnh coi như ra dáng nhỉ;



Thế mà chết đầu nước, lấp ván thiên, vùi đất thịt, viếng thăm thì đã đứt đuôi rồi.





Nguyễn Khuyến

---

1. Nhà thơ viếng một ông kỳ mục trong làng đi tắm chết đuối.

Viếng Người Thợ Rèn ^[1]


Nhà cửa để lầm than, con thơ dại lấy ai rèn cặp?




Cơ đồ đành bỏ bễ, vợ trẻ trung lắm kẻ đe loi .





Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền nhà thơ viếng một người thợ rèn bên láng giềng chết trẻ, để lại vợ trẻ con thơ. Và trong hai vế đối này, nhà thơ đã dùng những tiếng: than, rèn, cặp, bễ, đe, loi …là những dụng cụ cần thiết trong nghề thợ rèn.