Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến (阮勸) tên thật là Nguyễn Văn Thắng, hiệu Quế Sơn, tự Miễn Chi, sinh ngày 15 tháng 2 năm 1835 tại quê ngoại - làng Văn Khê, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Hà.

Quê nội của cụ ở làng Và, xã Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Nam Hà.

Cha là Nguyễn Tông Khởi (1796-1853), thường gọi cụ Mền Khởi, đỗ ba khóa tú tài, dạy học.

Mẹ là Trần Thị Thoan (1799-1874), con cụ Trần Công Trạc, từng đỗ sinh đồ (tú tài) thời Lê Mạt.

Thuở nhỏ, ông cùng Trần Bích San (người làng Vị Xuyên, đỗ Tam Nguyên năm 1864-1865) là bạn học ở trường cụ Hoàng Giáp Phạm Văn Nghị. Năm 1864, Nguyễn Khuyến đỗ đầu cử nhân (tức Hương Nguyên) trường Hà Nội. Năm sau ông trượt thi Hội, thi Đình nên phẫn chí ở lại kinh đô học trường Quốc Tử Giám. Đến năm 1871, ông mới đỗ Hội Nguyên và Đình Nguyên. Từ đó Nguyễn Khuyến thường được gọi là Tam Nguyên Yên Đổ.

Năm 1873, ông được bổ làm Đốc Học, rồi thăng Án Sát tỉnh Thanh Hóa. Năm 1877, ông thăng Bố Chính tỉnh Quảng Ngãi. Sang năm sau, ông bị giáng chức và điều về Huế, giữ một chức quan nhỏ với nhiệm vụ toản tu Quốc Sử Quán.

Nguyễn Khuyến cáo quan về Yên Đổ vào mùa thu 1884 và qua đời tại đấy ngày 5 tháng 2 năm 1909.
Ông để lại các tập thơ văn Quế Sơn thi tập, Yên Đổ thi tập, Bách Liêu thi văn tập, Cẩm Ngữ và nhiều bài ca, hát ả đào, văn tế, câu đối... truyền miệng.

Nguyễn Khuyến có biệt tài về thơ văn chữ Nôm. Ông viết nhiều, bao gồm nhiều thể loại khác nhau. Ông thích tự vịnh, tự trào, phong cách thường ung dung, phóng khoáng, nhuốm đậm tư tưởng Lão Trang và triết lý Đông Phương. Một số lớn thơ văn ông cũng có khuynh hướng trào phúng, giễu cợt thế thái nhân tình và những thói hư tật xấu của người đời.

Văn thơ của thi sĩ rất giản dị, không dùng những điển tích, lời văn nhẹ nhàng thanh thoát và rất tế nhị . Lời thơ của ông có một đặc điểm là không cầu kỳ, luôn luôn phảng phất một màu sắc thuần tuý Việt Nam, giữ được trọn vẹn dân tộc tính của nó.

Những thơ văn của Nguyễn Khuyến, một phần lớn được sáng tác trong thời kỳ ẩn dật . Do đó, văn nôm của ông có thể chia ra làm 5 loại khác nhau:

1. Tình cảm:

Là một nhà nho, chịu ảnh hưởng của thuyết Tu, Tề, ông rất tha thiết với cảnh gia đình . Ta hãy nghe ông bỡn cợt trong bài "Nhất Vợ Nhì Trời":

Khôn đến mẹ mày là có một,
Khéo như con tạo cũng là hai .
Trời dẫu yêu nhưng vì có phận
Vợ mà vụng dại đếch ăn ai .

2. Tình yêu thiên nhiên:
Ngao ngán về thờ cuộc, ông thích cảnh đồng ruộng, thiên nhiên, ngắm tạo vật để khuây khỏa nổi lòng . Bằng những nét phác họa đơn sơ nhưng linh động, ông đã cấu tạo thành những bài thơ với một kỹ thuật vững thế quân bình giữ trí năng và tình cảm, thêm vào đó một nhận xét tinh vi.

"Ao thu lạnh lẽ nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo"
(Thu điếu)

3. Yêu đời sống bình dân:

Sống hơn 20 năm giữa đám bình dân, Nguyễn Khuyến đã nhiễm một phần tư tưởng và tánh tình của những người này. Do đó, ông hoà hợp đời sống của mình vào đời sống của những con người chất phác, vui cái vui của họ, lo cái lo của họ.

4. Tính chất trào phúng:

Ông hay chỉ trích những cái dở, cái xấu của người đời. Hạng người bị ông chỉ trích là những tham quan ô lại, những người dốt mà thích khoe chữ, những kẻ tham tiền quên điều sỉ nhục. Trong những lời thơ tự trào, ông cũng đã nghiêm khắc với chính mình, đem những tật xấu nhỏ của mình mà chế giễu. Chấm biếm những người tham tiền, trong cuộc lễ quốc khánh của Pháp, bày ra trò mua vui làm nhục quốc thể:

"Cậy sức cây du nhiều chị nhún,
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo ."

hay

"Bà quan tênh nghếch xem bơi trải
Thằng bé lom khom nghé hát chèo."

Nguyền rủa những kẻ mang tiếng là "phụ mẫu chi dân" nhưng không lo việc ích nước lợi dân, chỉ lo đục khoét dân. Dưới đây là 4 câu thơ ông viết tặng một ông Đốc học hay ăn hối lộ:

"Ai bảo ông dại với ông điên,
Ông dại sao ông biết lấy tiền .
Cậy cái bảng vàng treo nhị giáp,
Nẹt thẳng mặt trắng lấy Tam nguyên "

5. Lòng yêu nước thiết tha:

Dù với tấm lòng yêu nước tiêu cực, chủ trương bất hợp tác với Pháp, chối từ địa vị cao sang mà tân triều đã sẵn sàng mời mọc, Tam Nguyên Yên Đỗ đã chứng tỏ được tiết tháo của nhà Nho . Trước cảnh quốc phá gia vong, là người thâm nho, học cao hiểu rộng, lẽ đâu Nguyễn Khuyến chẳng nhớ câu "Quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách" nhưng một mình không làm sao xoay nổ một thế cờ, ông đành ngậm ngùi, bó tay trước tình thế . Qua những bài "Tiếng Cuốc Đêm Hè" "Ông Phỗng Đá" ta còn thấy lòng yêu nước của thi sĩ qua những cảnh vật thiên nhiên của xứ sở, qua những làng mạc, thôn xóm của đất nước thân yêu.

"Khắc khoải sầu đưa giọng lửng lơ,
Ấy hồn Thục đế thác bao giờ ?
Năm canh máu chảy đêm hè vắng,
Sáu khắc hồn tan bóng nguyệt mờ "
(Nghe Cuốc Kêu)

Trước cảnh nước mất nhà tan, nhận thấy mình bất lực, đôi tay yếu mềm của một văn nhân không thể làm gì hơn được là gởi nỗi niềm tâm sự vào lời thơ . Còn đâu nữ lúc đem tài trí ra "an bang tế thế" còn chăng chỉ là hồn Thục đế mất nước hóa thành đỗ quyên để rồi đêm đêm máu hoà nước mắt khóc nỗi hờn vong quốc.

Trước cảnh giang san nghiêng ngửa, đất nước bị thôn tính, nhân dân ta lúc bấy giờ có khác chi cảnh gà lạc mẹ, bơ vơ trong sự tiến thối lưỡng nan. May ra thì được giữ tròn tiết tháo, bằng không thì thanh danh, sự nghiệp đành chông giữa chống bùn nhơ. Tấm gương kiên trung, lòng thiết tha yêu nước với một bản ngã vững chắc đã giúp thi sĩ chiến thắng oanh liệt trước mọi cám dỗ. Ông đã giữ được thái độ thanh cao phóng khoáng, một tinh thần quốc gia thuần tuý. Ông như một hoa sen sống trong bùn nhưng không nhiểm phải mùi vị tanh hôi.

---

Thư Mục:

Phần 1: Thơ chữ Nôm

Anh giả điếc Ăn mày Bạn đến chơi nhà Bóng đè cô đầu Bồ tiên thi Cá chép vượt đăng Cảm hứng Cảnh già Cảnh Tết Cáo quan về ở nhà Chế học trò ngủ gật Chế ông đồ Cự Lộc Chốn quê Chợ Đồng Chơi chợ trời Hương Tích Chơi núi Non Nước Chơi thuyền Hồ Tây Chừa rượu Cò mổ trai Cô tiểu ngủ ngày Cua chơi trăng Cuốc kêu cảm hứng Di chúc Duyên nợ Đại lão Đề tranh tố nữ Đêm đông cảm hoài Đĩ cầu Nôm Gái rửa bờ sông Gửi ban tu thư Gửi người con gái xóm Đông

Hoài cổ Hoạn Thư ghen Hỏi phỗng đá Hỏi thăm quan tuần mất cướp Hội Tây Kẻ trộm mất trộm Khai bút Khóc Dương Khuê Khóc vợ Khuyên vợ cả Kiều bán mình Kiều chơi tết thanh minh Kiều khuyên Từ Hải hàng Lấy Tây Lên lão Lời gái góa Lời vợ anh phường chèo Lụt chèo thuyền đi chơi Lụt hỏi thăm bạn Mẹ Mốc Muốn lấy chồng Mừng con dựng được nhà Mừng con làm nhà Mừng đốc học Hà Nam Mừng ông nghè mới đỗ Ngày xuân răn con cháu Nghe hát đêm khuya Nhất vợ nhì giời Nhớ cảnh chùa Đọi Nước lụt Hà Nam Ông phỗng đá

Phú đắc Tạ lại người cho hoa trà Tặng bà Hậu Cẩm Tặng đốc Hà Nam Than già Than mùa hạ Than nợ Thầy đồ mắc lừa gái Thầy đồ ve gái góa Thơ khuyên học Thu ẩm Thu điếu Thu vịnh Thủy tiên Tặng học trò đi làm quan cho Tây Tổng vịnh Kiều Trong nhà (cảnh) Trở về vườn cũ Trời nói Tự thuật Tự trào Uống rượu ở vườn Bùi Văn tế Ngạc Nhi Về hay ở Về nghỉ nhà Vịnh hoa cúc Vịnh lụt Vịnh mùa hè Vịnh núi An Lão Vịnh sư Vịnh tiến sĩ giấy

Thơ chữ Nôm: Bổ sung

Châu chấu đá voi Chế bác đồ mắc lừa gái Chiều hè đến chơi nhà bác Đặng Chỗ lội làng Ngang Chơi núi Long Đọi Chơi núi Yên Lão Chống lụt Chúc thọ Cối xay Con vịt Diễn bài thơ Lý Thái Bạch chơi núi Nam Sơn Đưa người làm mối

Gửi bác Châu Cầu Hát ru em Hồ Tây Hỏa lò đun nước Hỏi đá Khuyên người làm lẽ Mua quan tài Mục hạ vô nhân Mừng ông lão hàng thịt ăn thượng thọ 70 tuổi Mừng ông Ngũ Sơn làm Đốc học Hưng Yên Ngẫu hứng Nhân sinh thích chí

Tặng bạn mở Ty rượu Tặng bạn ra làm quan Tặng cô đào Lựu Tập Kiều kiên chí Than lụt Tiễn biệt Tiễn Quan án Hà Nam Trọc đầu Bài phú ông đồ ngông

Phần 2: Một số câu đối
Phần này có thể thay đổi.

Câu Đối Tết || Dán Cổng || Dán Nhà || Khóc Chồng || Khóc Con || Khóc Chồng và Con || Mừng Cô Tư Hồng || Mừng Đám Cưới || Mừng Ông Tiên Chỉ || Mừng Nhà Mới II Mừng Tân Ấp của Hoàng Cao Khải || Tặng Ông Bảng Long || Tặng Người Quen || Tặng Thầy Lý || Thú Quê || Thờ Bà Trùm || Viếng Bà Thông Gia || Viếng Bố Vợ || Viếng Người Làng || Viếng Người Thợ Rèn ||

Phần 3: Thơ chữ Hán

---

Anh giả điếc


Trong thiên hạ có anh giả điếc,
Khéo ngơ ngơ ngác ngác, ngỡ là ngây!
Chẳng ai ngờ "sáng tai họ, điếc tai cày",
Lối điếc ấy sau này em muốn học.
Toạ trung đàm tiếu, nhân như mộc
Dạ lí phan viên, nhĩ tự hầu.^[1]
Khi vườn sau, khi ao trước; khi điếu thuốc, khi miếng trầu.
Khi chè chuyên năm bảy chén, khi Kiều lẩy một đôi câu;
Sáng một chốc, lâu lâu rồi lại điếc
Điếc như thế ai không muốn điếc?
Điếc như anh dễ bắt chước ru mà!
Hỏi anh, anh cứ ậm à.


Nguyễn Khuyến

---

1. Hai câu chữ Hán ý nói: khi mọi người ngồi nói chuyện và cười cợt thì ngây ra như gỗ, nhưng đêm khuya leo trèo thì nhanh nhẹn như con khỉ.

Ăn mày


Gõ cửa làm chi quấy cả ngày

Hỏi ra mới biết lão ăn mày.

Ăn mày chớ có ăn tao nhé

Gạo kém, đồng khô thế mới rầy.



Nguyễn Khuyến

---

Bạn đến chơi nhà


Đã bấy lâu nay, bác tới nhà,
Trẻ thời đi vắng, chợ thời xa.
Ao sâu nước cả, khôn chài cá,
Vườn rộng rào thưa, khó đuổi gà.
Cải chửa ra cây, cà mới nụ,
Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa.
Đầu trò tiếp khách, trầu không có,
Bác đến chơi đây, ta với ta!


Nguyễn Khuyến

---

Bóng đè cô đầu


Bóng người ta nghĩ bóng ta,
Bóng ta, ta nghĩ hóa ra bóng người.
Tỉnh tinh rồi mới nực cười.
Giấc hồ^[1] ai khéo vẽ vời cho nên?
Cô đào Sen là người Thi Liễu
Cớ làm sao õng ẹo với làng nho?
Bóng đâu mà bóng đè cô,
Bỗng thấy sự nhỏ to thêm thắc mắc.
Cố hữu diệc vi thân ngoại vật,
Khán lai đô thị mộng trung nhân^[2]
Sực tỉnh ra nào biết chuyện xa gần,
Còn văng vẳng tiếng đàn lần tiếng trống.
Quân bất kiến
Thiên thai động khẩu cần tương tống^[3];
Dẫu bóng ta, ta bóng có làm sao,
Thực người hay giấc chiêm bao?



Nguyễn Khuyến

---

1. Giấc mộng.
2. Hai câu này đại ý nói: ở đời, phàm những cái gì ta có đều là vật ngoài thân cả, và ngẫm lại, người đời đều ở trong giấc mộng cả.
3. Câu này dẫn điển Lưu Thần và Nguyễn Triệu vào núi Thiên Thai hái thuốc gặp và lấy tiên. Ở với nhau được sáu tháng, hai chàng nhớ nhà đòi về, hai nàng tiên ân cần tiễn ra cửa động.

Bồ tiên thi


Chú huyện Thanh Liêm khéo giở trò,
"Bồ tiên^[1] thi" lại lấy vần bồ.
Nghênh ngang võng lọng nhờ ông sứ,
Ngọng nghẹo văn chương giở giọng ngô.
Bồ chứa miệng dân chừng bật cạp,
Tiên^[2] là ý chú muốn vòi xu!
Từ vàng sao chẳng luôn từ bạc,
Không khéo mà roi nó phết cho.



Nguyễn Khuyến

---

1. Cái roi bằng cỏ bồ mà Lưu Khoan, một ông quan đời Hán nổi tiếng nhân từ, dùng để đánh tội nhân. Dựa vào điển này, tên tri huyện đã mở cuộc thi thơ và ra đầu đề là "bồ tiên thi" ngầm ý khoe mình là người biết thương dân.
2. "Tiên" nghĩa là cái roi, đồng âm với chữ "tiên" nghĩa là đồng xu.

Cá chép vượt đăng ^[1]


Cá thần vùng vẫy vượt qua đăng,
Được nước, nào ai dám rỉ răng;
Cưỡi gió giương vây lên cửa Vũ,
Xông mây rẽ sóng động vừng trăng;
Giếc, rô ngứa vẩy khôn tìm lối,
Trê, chuối theo đuôi dễ mấy thằng.
Gặp hội hóa rồng nơi chót vót^[2]
Đã lên, bay bổng tít bao chừng.



Nguyễn Khuyến

---

1. Cá chép vượt đăng là hình ảnh để chỉ học trò đi thi, đỗ cao, hoặc người hiền tài trải qua khó khăn, thử thách. Trong cuốn Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn bài này có tựa là: "Lý ngư bạt hổ"
2. Câu này bản Khảo luận viết là: "Gặp hội hóa rồng này rút ruột"

Cảm hứng


Ngày trước cũng lên lạy cửa trời^[1],
Lâu nay vắng vẻ bặt tăm hơi.
Nước non man mác về đâu tá?
Bè bạn lơ thơ sót mấy người.
Đời loạn đi về như hạc độc^[2],
Tuổi già hình bóng tựa mây côi^[3].
Đã hay nhờ được hao mòn lắm,
Một thí^[4] lòng son chửa rõ mười.



Nguyễn Khuyến

---

Nhiều bản ghi đây là bài thơ tác giả tự dịch từ bài Ký hữu của mình.
1. Ý nói: nhà thơ lúc làm quan cũng đã cùng với bạn vào chầu vua ở triều đình.
2. Con hạc một mình, không có bạn.
3. Đám mây lẻ loi.
4. Một chút.

Cảnh già


Nhớ từ năm trước hãy thơ ngây,
Phút chốc mà già đã đến ngay.
Mái tóc chòm xanh chòm lốm đốm,
Hàm răng chiếc rụng chiếc lung lay.
Nhập nhèm bốn mắt tranh mờ tỏ,
Khấp khểnh ba chân dở tỉnh say.
Còn một nỗi này thêm chán ngắt,
Đi đâu dở những cối cùng chầy.



Nguyễn Khuyến

---

Cảnh Tết


Năm ngoái, năm kia đói muốn chết,
Năm nay phong lưu đã ra phết!
Thóc mùa, thóc chiêm hãy còn nhiều
Tiền nợ, tiền công chưa trả hết.
Trong nhà rộn rịp gói bánh chưng,
Ngoài ngõ bi bô rủ chung thịt.
Ta ước gì được mãi như thế,
Hễ hết Tết rồi, thời lại Tết!



Nguyễn Khuyến

---

Cáo quan về ở nhà


Ngần ấy năm nay vẫn ở nhà,
Nghĩ ta, ta lại chỉ thương ta.
Bóng hiên thêm ngán hơi nồng nhỉ,
Ngọn gió không nhường tóc bạc a!
Thửa mạ rạch ròi chân xấu tốt,
Đấu lương đo đắn tuổi non già.
Khi buồn chén rượu say không biết,
Ngửa mặt lờ mờ ngọn núi xa.



Nguyễn Khuyến

---

Tác giả tự dịch bài Mạn hứng

Chế ông đồ Cự Lộc


Văn hay chữ tốt ra tuồng,
Văn dai như chão, chữ vuông như hòm.
Vẻ thầy như vẻ con tôm,
Vẻ tay ngoáy cám, vẻ mồm húp tương.
Vẻ lịch sự ai bằng thầy Cự Lộc,
Vẻ cô đầu nói móc có vài câu:
Anh chẳng sang, mà cũng chẳng giàu.
Hầu bao ních, rận bâu quanh chiếu;
Khăn nhuộm lờ lờ mùi nước điếu,
Nón sơn không méo cũng không tròn.
Quần vải thô, ngại giặt ngả màu son,
Giày cóc gặm, nhặt dây đàn khâu lấy.
Phong lưu ấy, mà tình tính ấy,
Đến cô đầu, vẫn thấy lả lơi bông,
Xinh thay diện mạo anh hùng!



Nguyễn Khuyến

---

Chốn quê


Năm nay cày cấy vẫn chân thua,
Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa.
Phần thuế quan Tây, phần trả nợ,
Nửa công đứa ở, nửa thuê bò.
Sớm chưa dưa muối cho qua bữa,
Chợ búa trầu chè chẳng dám mua.
Tằn tiện thế mà không khá nhỉ?
Nhờ trời rồi cũng mấy gian kho^[1].



Nguyễn Khuyến

---

1. Có bản chép: Bao giờ cho hết khỏi đường lo.

Chợ Đồng ^[1]


Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng,
Năm nay chợ họp có đông không?
Dở trời, mưa bụi còn hơi rét.
Nếm rượu, tường đền^[2] được mấy ông?
Hàng quán người về nghe xáo xác,
Nợ nần năm hết hỏi lung tung.
Dăm ba ngày nữa tin xuân tới.
Pháo trúc^[3] nhà ai một tiếng đùng.



Nguyễn Khuyến

---

1. Xưa làng Vị Hạ có chợ Và, hàng năm cứ đến ba phiên chợ cuối năm vào ngày 24, 26 và 30 tháng Chạp là phiên chợ Tết đông người nên phải chuyển ra họp ở cánh đồng mạ phía tây làng, nên gọi là chợ Đồng (nay không còn chợ này nữa).
2. Chợ Đồng họp ngay ở bên cạnh một ngôi đền. Xung quanh đền lại đắp tường đất dày bao bọc, gọi là tường đền
3. Trúc đốt trong lửa, có tiếng nổ to

Chơi chợ trời Hương Tích


Ai đi Hương Tích chợ trời đi!
Chợ họp quanh năm cả bốn thì.
Đổi chác người tiên cùng khách bụt,
Bán buôn gió chị lại trăng dì.
Yến anh chào khách nhà mây tỏa,
Hoa quả bày hàng điếm cỏ che.
Giá áo, lợn, tằm, tiền, gạo đủ.
Bán mua mặc ý muốn chi chi.



Nguyễn Khuyến

---

Chơi núi Non Nước ^[1]


Chom chỏm trên sông đá một hòn,
Nước trôi sóng vỗ biết bao mòn?
Phơ đầu đã tự đời Bàn Cổ^[2],
Bia miệng còn đeo tiếng trẻ con.
Rừng cúc tiền triều^[3]] trơ mốc thếch,
Hòn câu Thái phó^[4] tảng rêu tròn.
Trải bao trăng gió xuân già giặn,
Trời dẫu già, nhưng núi vẫn non.



Nguyễn Khuyến

---

1. Núi Non Nước là một thắng cảnh nằm ven bờ sông Đáy ở thành phố Ninh Bình.
2. Ông Bàn Cổ sinh từ lúc mới có trời đất.
3. Triều vua thời trước.
4. Tảng đá mà thái phó Trương Hán Siêu đã ngồi câu cá.

Chơi thuyền Hồ Tây ^[1]


Thuyền lan^[2] nhè nhẹ.
Một con thuyền đủng đỉnh dạo Hồ Tây.
Sóng rập rờn sắc nước lẩn chiều mây^[3],
Bát ngát nhẽ dễ trêu người du lãm^[4].
Yên thủy mang mang vô hạn cảm,
Ngư long tịch tịch thục đồng tâm^[5].
Rượu lưng bầu, mong mỏi bạn tri âm^[6].
Xuân vắng vẻ, biết cùng ai ngâm họa?
Gió hây hẩy bõng nức mùi hương xạ,
Nhác trông lên, vách phấn^[7] đã đôi bài.
Thơ ai, xin họa một vài.


Nguyễn Khuyến

---

1. Hồ Tây: tên một cái hồ ở phía tây thành phố Hà Nội lại có tên chữ là "Lãng bạc hồ".
2. Thuyền lan: thuyền làm bằng gỗ mộc lan.
3. Sắc nước lẩn chiều mây (lẩn: ẩn ở dưới; chiều: vẻ): màu nước hồ có vẻ mây che phủ, vì mặt nước phản chiếu mây ở trên trời.
4. Người du lãm (du: chơi, lãm: xem): người đi chơi để xem cảnh.
5. Câu 5-6:
煙 水 茫 茫 無 限 感
魚 龍 寂 寂 孰 同 心
Hơi (yên: nghĩa đen nghĩa là khói) (và) nước mông mênh (gây nên mối) cảm xúc vô hạn. Cá (và) và rồng vắng vẻ (biết lấy) ai (làm bạn) đồng tâm (với mình).
6. Tri âm: nghĩa chính là biết âm luật, biết thưởng thức tiếng đàn hay của một người nào. Nghĩa rộng (ở đây) là người bạn thân thiết, hiểu biết mình, cũng như chữ "tri kỷ".
7. Vách phấn: vách quét vôi trắng.

Chừa rượu


Những lúc say sưa cũng muốn chừa,

Muốn chừa nhưng tính lại hay ưa.

Hay ưa nên nỗi không chừa được.

Chừa được nhưng mà cũng chẳng chừa.



Nguyễn Khuyến

---

Cò mổ trai


Trai sao chả biết tính con cò
Mày hở hang chi nó mổ cho
Trai cậy dày mu nên khép kín
Cò khoe dài mỏ chắc ăn to,
Thôi về bãi bể cho êm ái
Để mặc bên sông nó gật gù.
Cò đắng dẫu khôn đàng góc mở
Trai già chờ lúc lại phơi mu.



Nguyễn Khuyến

---

Cô tiểu ngủ ngày


Ôm tiu, cắp mõ ngáy kho kho,
Gió lọt buồng thiền mát mẻ cô.
Then cửa từ bi cài lỏng chốt,
Nén hương tế độ đốt đầy lò.
Cá khe lắng kệ đầu ngơ ngác,
Chim núi nghe kinh cổ gật gù.
Nhắn bảo chúng sinh như muốn độ,
Sẽ quỳ, sẽ niệm, sẽ nam mô.



Nguyễn Khuyến

---

Cua chơi trăng


Vằng vặc đêm thu ánh xế chừng,
Ham thanh, cua mới muốn chơi trăng.
Nghiêng mai lách ngược qua dòng biếc,
Ghé yếm bò ngang nhởn bóng hằng.
Cung quế chờn vờn hương mới bén,
Vườn đào thoang thoảng gió như nâng.
Một mai cá nước cua vui phận,
Trăng muốn tìm cua, dễ được chăng?



Nguyễn Khuyến

---

Tương truyền khi tác giả còn ít tuổi, mắt ông đã kèm nhèm, vậy mà lại ngấp nghé con gái một ông cử ở làng bên. Cô này đem chuyện mách cha, ông cử liền cho mời ông đến, buộc phải làm bài thơ, lấy đầu đề là "Cua chơi trăng", lấy chữ "trăng" làm vần. Thấy cái đầu đề có vẻ dè bỉu, ông tuy bực mình, song cũng ngâm ngay 8 câu, ý nói "ngày nay khinh cua, nhưng rồi cua gặp hội may (thi đỗ), bấy giờ trăng muốn tìm cua chưa chắc đã được".

Cuốc kêu cảm hứng


Khắc khoải đưa sầu giọng lửng lơ,
Ấy hồn Thục đế^[1] thác bao giờ?
Năm canh máu chảy đêm hè vắng,
Sáu khắc hồn tan bóng nguyệt mờ.
Có phải tiếc xuân mà đứng gọi,
Hay là nhớ nước vẫn nằm mơ?
Thâu đêm ròng rã kêu ai đó.
Giục khách giang hồ dạ ngẩn ngơ.



Nguyễn Khuyến

---

Thục đế: vua nước Thục. Xem thêm ở mục Điển hay tích lạ

Di chúc


Kém hai tuổi xuân đầy chín chục.
Số thầy sinh phải lúc dương cùng^[1].
Đức thầy đã mỏng mòng mong,
Tuổi thầy lại sống hơn ông cụ thầy.
Học chẳng có rằng hay chi cả.
Cưỡi đầu người kể đã ba phen^[2];
Tuổi là tuổi của gia tiên,
Cho nên thầy được hưởng niên lâu ngày.

Ấy thuở trước ông mày chẳng đỗ^[3],
Hóa bây giờ cho bố làm nên;
Ơn vua chửa chút báo đền,
Cúi trông hổ đất, ngửa lên thẹn trời.
Sống không để tiếng đời ta thán,
Chết được về quê quán hương thôn;
Mới hay trăm sự vuông tròn,
Sống lâu đã trải, chết chôn chờ gì?
Đồ khâm liệm chớ nề xấu tốt,
Kín chân tay đầu gót thời thôi;
Cỗ đừng to lắm con ơi,
Hễ ai chạy lại, con mời người ăn.
Tế đừng có viết văn mà đọc,
Trướng đối đừng gấm vóc làm chi;
Minh tinh^[4] con cũng bỏ đi,
Mời quan đề chủ^[5] con thì chớ nên.

Môn sinh^[6] chớ bổ tiền đặt giấy,
Bạn của thầy cũng vậy mà thôi;
Khách quen chớ viết thiếp mời.
Ai đưa lễ phúng con thời chớ thu.
Chẳng qua nợ để cho người sống,
Chết đi rồi còn ngóng vào đâu!
Lại mang cái tiếng to đầu,
Khi nay bày biện, khi sau chê bàn.
Cờ biển của vua ban ngày trước,
Khi đưa thầy con rước đầu tiên;
Lại thuê một lũ phường kèn,
Vừa đi vừa thổi mỗi bên dăm thằng.
Việc tống táng nhung nhăng qua quýt,
Cúng cho thầy một ít rượu hoa;
Đề vào mấy chữ trong bia,
Rằng: "Quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu".



Nguyễn Khuyến

---

Theo ý kiến một số cụ già ở địa phương nhà thơ thì bài này là do ông Trần Tán Bình dịch trong buổi đưa ma Nguyễn Khuyến.
1. Ý nói nhà thơ đã đến ngày tận số.
2. Ý nói: nhà thơ qua ba kì thi đều đỗ đầu bảng (tam nguyên).
3. Ông cụ thân sinh nhà thơ thuở trước cũng là chân học khoa cử, nhưng không đỗ đạt cao.
4. Một mảnh lụa, mảnh vải hoặc mảnh giấy đề tên hiệu, tên thụy, tuổi và chức tước, địa vị người chết trong khi đưa đám ma.
5. Viết tên và hiệu người chết vào. Việc viết này thường được coi là tôn trọng, nên phải mời người có chức tước làm.
6. Học trò cùng học một thầy.

Duyên nợ


Mưỡu:
Cái duyên hay cái nợ nần,
Khi xa xa lắc, khi gần gần ghê.
Dấu hồng còn gửi tuyết nê,
Khi bay nào biết đông tê bóng hồng.^[1]

Nói:
Giai nhân nan tái đắc,^[2]
Mười ba năm một giấc bâng khuâng.
Động hơi thu chợt nhớ đến vầng trăng,
Chén non nước tưởng chừng đâu bửa nọ.
Quá nhãn quang âm quân dĩ ngộ,
Thiếu thời phong độ ngã do liên.^[4]
Lại may mà gió mát đưa duyên,
Mượn thơ thánh, đàn tiên khuây chuyện cũ.
Đối tửu mạc đề ly biệt cú,^[4]
Chốn non Vu vân vũ^[5] hãy đi về.
Cánh hồng nào biết đông tê.



Nguyễn Khuyến

---

1. Do câu cổ thi: "Hồng phi na phục kế đông tây", chim hồng bay đi nào kể bên Đông, bên Tây.
2. Người đẹp khó mà gặp được.
3. Thời gian qua mắt vùn vụt ngươi đã lầm rồi, phong độ lúc thiếu niên ta còn tiếc đó.
4. Trước chén rượu chớ nên nói câu biệt ly.
5. Mây núi Vu Sơn. Xem thêm mục Điển hay tích lạ.

Đại lão


Năm nay tớ đã bảy mươi tư,
Rằng lão, rằng quan tớ cũng ừ.
Lúc hứng, uống thêm dăm chén rượu,
Khi buồn ngâm láo một câu thơ.
Bạn già lớp trước nay còn mấy?
Chuyện cũ mười phần chín chẳng như^[1].
Cũng muốn sống thêm dăm tuổi nữa,
Thử xem trời mãi thế này ư?



Nguyễn Khuyến

---

1. Đời mười phần không vừa ý mình đến tám, chín phần

Đề tranh tố nữ


Bao tuổi xuân xanh hỡi chị mình?
Xinh sao xinh khéo thực là xinh!
Hoa thơm chẳng muộn hương mà ngát,
Tuyết sạch không nề nước mới thanh.
Ngoài mặt đã đành son với phấn,
Trong lòng nào biết đỏ hay xanh?
Người xinh, cái bóng tình tinh cũng...
Mỗi bút một thêm một điểm tình!



Nguyễn Khuyến

---

Đêm đông cảm hoài


Nỗi nọ, đường kia xiết nói năng!
Chẳng nằm, chẳng nhắp, biết mần răng?
Đầu cành, mấy tiếng chim kêu tuyết.
Trước điếm, năm canh chó sủa trăng.
Bảng lảng lòng quê khôn chợp được.
Mơ màng cuộc thế cũng cầm bằng.
Canh gà eo óc đêm thanh thả,
Tâm sự này ai có biết chăng?



Nguyễn Khuyến

---

Đĩ cầu Nôm ^[1]


Thiên hạ bao giờ cho hết đĩ?
Trời sinh ra cũng để mà chơi!
Dễ mấy khi làm đĩ gặp thời,
Chơi thủng trống long dùi âu mới thích
Đĩ bao tử càng chơi càng lịch,
Tha hồ cho khúc khích chị em cười:
Người ba đấng, của ba loài,
Nếu những như ai thì đĩ mốc.
Đĩ mà có tàn, có tán, có hương án, có bàn độc^[2]
Khá khen thay làm đĩ có tông^[3]
Khắp giang hồ chẳng chốn nào không.
Suốt Nam Bắc Tây Đông đều biết tiếng.
Đĩ mười phương chơi cho đủ chín,
Còn một phương để nhịn lấy chồng.
Chém cha cái kiếp đào hồng^[4],
Bạn với kẻ anh hùng cho đứng số.
Vợ bợm, chồng quan, danh phận đó,
Mai sau ngày giỗ có văn nôm.
Cha đời con đĩ cầu Nôm.

Thơ rằng:^[5]

Giàu sang bà lớn thực trời cho,
Trời lại cho bà chữ tự do!
Áo mạng, con đà ngôi mệnh phụ
Sắc rồng, ông cũng mặt làng nho!
Tóc sương bực lão dành khôn kém
Má phấn đàn em dể dám so!
Khắp cõi trời Nam đều biết tiếng
Nghìn năm cái tiếng của bà to!


Nguyễn Khuyến

---

1. Cầu Nôm là địa danh thuộc làng Đại Đồng, tỉnh Hải Dương. Nhiều ý kiến cho rằng bài hát nói này là lời tác giả dành cho cô Tư Hồng có một thời làm đĩ lấy Tây.
2. Ám chỉ cô Tư Hồng.
3. Có nòi.
4. Kiếp trăng hoa.
5. Trong cuốn Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn có chép thêm đoạn này

Gái rửa bờ sông


Thu vén giang sơn một cặp tròn,

Nghìn thu sương tuyết vẫn không mòn.

Biết chăng chỉ có ông Hà bá,

Mỉm mép cười thầm với nước non.



Nguyễn Khuyến

---

Gửi ban tu thư


Nhắn nhủ tu thư hỡi các ngài,
Đã tu tu kỹ, chớ tu lười!
Góp chung ba bốn năm mồm lại,
Rồi để trăm nghìn vạn mắt coi.
Bút gác núi Nùng thêm vẻ rạng,
Mực mài sông Nhị ngát hương trôi.
Bê ba sẵn sách đem mà học,
Để tiếng khoa danh biết mấy đời.



Nguyễn Khuyến

---

Năm đầu Duy Tân (1907), triều đình lập ban tu thư gồm một số khoa bảng để biên khảo sách giáo khoa mới, sửa đổi phép học và phép thi cũ, tác giả làm thơ tặng các nhân viên trong ban này.

Gửi người con gái xóm Đông ^[1]

I

Mượn gió đưa thư tới xóm Đông,
Hỏi người thục nữ muốn chồng không?
Rắp mong chờ đợi người quân tử,
Hay sắp đèo bòng kẻ phú nông?
Hay muốn đem thân nương đài các?
Hay buồn phận bạc hóa long đong?
Tình trong yểu điệu đà nên gái,
Đấng bậc, coi chừng muốn lấy ông!

II

Đôi ta giao ước với tơ hồng,
Vàng đá đinh ninh đã quyết lòng
Chén dặn trên soi thời nhật nguyệt,
Lời nguyền dưới xét có non sông,
Liễu đào đông cựu lai như nhất,
Mai trúc xuân tân nối chữ đồng^[2].
Một bức tờ này lòng gắn bó,
Gìn vàng giữ ngọc để cam công.



Nguyễn Khuyến

---

1. Nguyễn Khuyến khi còn là anh khóa Thắng đã yêu một cô gái tên Nguyễn Thị Thục, con một ông cai tổng giàu có, được sắc bá hộ, người xóm Đông, cùng làng. Nhưng gia đình ông Bá không chịu gả con gái cho anh. Đó là đề tài của hai bài thơ tình này.
2. Cả hai câu có nghĩa là: cây liễu, cây đào, mùa đông đến vẫn trước sau như thế, cây trúc, cây mai xuân mới sẽ nối chữ đồng. Đại ý là hò hẹn thủy chung, mùa xuân tới sẽ cưới.

Hoài cổ


Nghĩ chuyện đời xưa cũng nực cười,
Sự đời đến thế, thế thời thôi!
Rừng xanh núi đỏ hơn ngàn dặm,
Nước độc ma thiêng mấy vạn người.
Khoét rỗng ruột gan trời đất cả,
Phá tung phên giậu hạ di rồi^[1].
Thôi thôi đến thế thời thôi nhỉ,
Mấy trắng về đâu nước chảy xuôi^[2].



Nguyễn Khuyến
(Nguồn chép lại từ trang http://vi.wikisource.org)

---

1. Ý nói đất nước ta.
2. Ý nói: vận mệnh của đất nước hồi bấy giờ chẳng khác nào như mây trôi dạt, nước chảy xuôi.
*. Trong cuốn Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn bài này có tựa là "Trường thành hoài cổ", dưới bài có ghi chú "Bản do ông Hoàng Ý Viêm sao lục". Bản này có một số câu khác với bản trên. VXTĐ chép lại tiện tham khảo:
Nghĩ chuyện đời xưa chán mớ đời,
Làm ăn như thế, thế thời thôi!
Rừng xanh núi đỏ bao ngàn dặm,
Nước độc ma thiêng mấy vạn người.
Khoét rỗng ruột gan thiên hạ cả,
Phá toang giậu sắt Hạ Di rồi.
Chuyện đời thôi cũng đừng nên nghĩ,
Mấy trắng về đâu nước chảy xuôi.

Hoạn Thư ghen


Chị Hoạn ghen tuông khéo giở đời
Cơ duyên lỏng lẻo buộc chân người
Cánh buồm mặt bể vừa êm sóng
Vó ký chân đèo bỗng đến nơi
Con ở ngẩn ngơ nhìn mặt chủ
Nhà thầy tưng hửng mất đồ chơi
Ông trời rõ khéo chua cay nhỉ
Một cuộc bày ra cũng nực cười.



Nguyễn Khuyến

---

Hỏi phỗng đá


Mưỡu:

Người đâu? Tên họ là gì?
Khéo thay, chích chích chi chi nực cười!
Dang tay ngửa mặt lên trời,
Hãy còn lo tính sự đời chi đây?

Hát nói:

Thấy phỗng đá lạ lùng muốn hỏi:
Cớ sao len lỏi đến chi đây?
Hay tưởng trong cây cỏ, nước non này.
Chí cũng rắp ran tay vào hội Lạc^[1]?
Thanh sơn tự tiếu đầu tương bạc,
Thương hải thùy tri ngã diệc âu?^[2]
Thôi cũng đừng chắp chuyện đâu đâu,
Túi vũ trụ mặc đàn sau gánh vác.
Duyên hội ngộ là duyên tuổi tác,
Chén chú, chén anh, chén tôi, chén bác,
Cuộc tỉnh say, say tỉnh một vài câu.
Nên chăng đá cũng gật đầu!



Nguyễn Khuyến

---

1. Lạc Dương ký anh hội, mặc tao đàn thơ đời Tống do Văn Ngạn Bác đứng đầu.
2. Chốn núi xanh ta tự cười mình đâu sắp bạc trụi hói; Ở nơi biển xanh, ai biết đâu ta cũng là một con chim âu.

Hỏi thăm quan tuần mất cướp

Bài này Nguyễn Khuyến gửi cho ông Tuần phủ Đích là bạn học người làng Thiên Khoái, huyện Bình Lục (Hà Nam). Ông Đích vốn có tính keo kiệt bủn xỉn, nên thường bị nhà thơ giễu cợt đả kích. Về sau ông Đích được bổ làm ngự sử ở kinh, lúc về hưu, ông chỉ lo chí thú làm giàu, rồi bị mất cướp. Nhân đó nhà thơ gửi bài này hỏi thăm:

Tôi nghe kẻ cướp nó lèn ông,
Nó lại lôi ông ra giữa đồng.
Lấy của đánh người quân tệ nhỉ!
Xương già da cóc có đau không?
Bây giờ mới khẽ sầy da trán,
Ngày trước đi đâu mất mảy lông.
Thôi cũng đừng nên ki cóp nữa.
Kẻo mang tiếng dại với phường ngông!


Nguyễn Khuyến

Ông Tuần đương tức, nhận được bài thơ đâm họng này càng thêm điên tiết. Ông ta cố nghĩ họa một bài trả miếng:

Ông thăm tôi cũng giả ơn ông,
Nó có lôi tôi ra giữa đồng.
Cũng tưởng vun thu phòng túng thiếu,
Nào ngờ ki cóp lại như không.
Chém cha thằng quỷ đen tai mắt,
Chẳng nể ông già bạc tóc lông!
Ông hỏi thăm tôi, tôi biết vậy,
Thương ông tuổi tác, cháu thời ngông

---

Hội Tây ^[1]


Kìa hội thăng bình^[2] tiếng pháo reo:
Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo.
Bà quan tênh nghếch xem bơi trải,
Thằng bé lom khom nghé hát chèo.
Cậy sức cây đu nhiều chị nhún,
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo.
Khen ai khéo vẽ trò vui thế,
Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu!



Nguyễn Khuyến

---

1. Hội Tây ở đây chỉ ngày kỷ niệm Cách mạng Pháp thành công (14-7).
2. Thái bình.

Kẻ trộm mất trộm ^[1]


Mi đi khoét lấy của người dây,
Lại có người theo khoét lại ngay
Canh bạc biết đâu là lỗ lãi.
Vòng duyên thôi cũng bởi giông may.
Của thua cụ Ngạn^[2] đừng cho lụa,
Nét kém thầy Vương^[3] chớ ném cây.
Ngẫm lại cuộc đời đâu cũng thế,
Kiếm ăn không những một phường bay!



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Đạo thất đạo. (Xem phần thơ chữ Hán)
2. Tức Ngạn Phương Liệt, người đời Đông Hán, nổi tiếng nhân nghĩa. Trong làng có người ăn trộm trâu bị bắt quả tang, anh ta xin chịu tội, chỉ tha thiết đừng nói cho Ngạn Phương biết. Ngạn Phương biết chuyện, khen ngợi anh ta và gửi cho một tấm lụa. Ít lâu sau, chính anh ta bắt được một thanh gươm ở đường, đã ngồi đợi trả lại tận tay người mất.
3. Tức Vương Chiêu Tố đời Tống, là người có đức hạnh được mọi người mến phục. Khi ông làm bác sĩ ở Quốc tử giám, có người cạy cổng toan vào lấy trộm đống rui nhà ở phía trong. Chiêu Tố biết, lẳng lặng cho người đem từng cái rui luồn ra ngoài cổng cho kẻ trộm lấy. Kẻ trộm hổ thẹn quá, từ đấy bỏ nghề.

Khai bút


Ình ịch đêm qua trống các làng,
Ai ai mà chẳng rước xuân sang.
Rượu ngon nhắp giọng đưa vài chén,
Bút mới xô tay thử một hàng.
Ngoài lũy nhấp nhô cò cụ tổng^[1],
Cách ao lẹt đẹt pháo thầy Nhang^[2].
Một năm một tuổi, trời cho tớ,
Tuổi tờ trời cho, tớ lại càng^[3]...



Nguyễn Khuyến

---

1. Tức cụ Tổng Hào ở gần nhà Nguyễn Khuyến, nhà giàu có, xung quanh nhà có lũy tre bao bọc xanh tốt um tùm, chim cò về đậu ở đây rất nhiều.
2. Ở cách nhà Nguyễn Khuyến một cái ao.
3. Câu này rút ý câu tục ngữ: Càng già, càng dẻo, càng dai.

Khóc Dương Khuê


Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.
Nhớ từ thuở đăng khoa^[1] ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau;
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời?
Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo;
Có khi tầng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang;
Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân,
Có khi bàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích, điển phần^[2] trước sau,

Buổi dương cửu^[3] cùng nhau hoạn nạn,
Phận đấu thăng^[4] chẳng dám tham trời;
Bác già, tôi cũng già rồi,
Biết thôi, thôi thế thì thôi mới là!
Muốn đi lại tuổi già thêm nhác,
Trước ba năm gặp bác một lần;
Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can,
Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,
Tôi lại đau trước bác mấy ngày;
Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời.
Ai chẳng biết chán đời là phải,
Vội vàng sao đã mải lên tiên;
Rượu ngon không có bạn hiền,
Không mua không phải không tiền không mua.
Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai, ai biết mà đưa;
Giường kia treo những hững hờ^[5],
Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn^[6].
Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
Tôi tuy thương, lấy nhớ làm thương;
Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan!



Nguyễn Khuyến

---

Tác giả tự dịch bài Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư. Xem ở phần thơ chữ Hán.
1. Đi thi đỗ
2. Đọc sách, tra cứu
3. Ý nói thời gian nan
4. Cái đấu, cái thăng, đơn vị đo lường ngày xưa. Câu này ý nói: trước cảnh đời đổi thay phải từ quan về, nhà thơ không dám tham công danh bổng lộc nữa
5. Trần Phồn đời Hậu Hán, dành riêng cho bạn thân một cái giường khi bạn đến thì mời ngồi, lúc bạn về thì treo lên
6. Câu này nhắc lại tích Bá Nha và Chung Tử Kì, hai bạn tri âm. Khi Chung Tử Kì mất thì Bá Nha đập nát cây đàn không gảy nữa.