Nguyễn Khuyến

Hỏi thăm quan tuần mất cướp

Bài này Nguyễn Khuyến gửi cho ông Tuần phủ Đích là bạn học người làng Thiên Khoái, huyện Bình Lục (Hà Nam). Ông Đích vốn có tính keo kiệt bủn xỉn, nên thường bị nhà thơ giễu cợt đả kích. Về sau ông Đích được bổ làm ngự sử ở kinh, lúc về hưu, ông chỉ lo chí thú làm giàu, rồi bị mất cướp. Nhân đó nhà thơ gửi bài này hỏi thăm:

Tôi nghe kẻ cướp nó lèn ông,
Nó lại lôi ông ra giữa đồng.
Lấy của đánh người quân tệ nhỉ!
Xương già da cóc có đau không?
Bây giờ mới khẽ sầy da trán,
Ngày trước đi đâu mất mảy lông.
Thôi cũng đừng nên ki cóp nữa.
Kẻo mang tiếng dại với phường ngông!


Nguyễn Khuyến

Ông Tuần đương tức, nhận được bài thơ đâm họng này càng thêm điên tiết. Ông ta cố nghĩ họa một bài trả miếng:

Ông thăm tôi cũng giả ơn ông,
Nó có lôi tôi ra giữa đồng.
Cũng tưởng vun thu phòng túng thiếu,
Nào ngờ ki cóp lại như không.
Chém cha thằng quỷ đen tai mắt,
Chẳng nể ông già bạc tóc lông!
Ông hỏi thăm tôi, tôi biết vậy,
Thương ông tuổi tác, cháu thời ngông

---

Hội Tây ^[1]


Kìa hội thăng bình^[2] tiếng pháo reo:
Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo.
Bà quan tênh nghếch xem bơi trải,
Thằng bé lom khom nghé hát chèo.
Cậy sức cây đu nhiều chị nhún,
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo.
Khen ai khéo vẽ trò vui thế,
Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu!



Nguyễn Khuyến

---

1. Hội Tây ở đây chỉ ngày kỷ niệm Cách mạng Pháp thành công (14-7).
2. Thái bình.

Kẻ trộm mất trộm ^[1]


Mi đi khoét lấy của người dây,
Lại có người theo khoét lại ngay
Canh bạc biết đâu là lỗ lãi.
Vòng duyên thôi cũng bởi giông may.
Của thua cụ Ngạn^[2] đừng cho lụa,
Nét kém thầy Vương^[3] chớ ném cây.
Ngẫm lại cuộc đời đâu cũng thế,
Kiếm ăn không những một phường bay!



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Đạo thất đạo. (Xem phần thơ chữ Hán)
2. Tức Ngạn Phương Liệt, người đời Đông Hán, nổi tiếng nhân nghĩa. Trong làng có người ăn trộm trâu bị bắt quả tang, anh ta xin chịu tội, chỉ tha thiết đừng nói cho Ngạn Phương biết. Ngạn Phương biết chuyện, khen ngợi anh ta và gửi cho một tấm lụa. Ít lâu sau, chính anh ta bắt được một thanh gươm ở đường, đã ngồi đợi trả lại tận tay người mất.
3. Tức Vương Chiêu Tố đời Tống, là người có đức hạnh được mọi người mến phục. Khi ông làm bác sĩ ở Quốc tử giám, có người cạy cổng toan vào lấy trộm đống rui nhà ở phía trong. Chiêu Tố biết, lẳng lặng cho người đem từng cái rui luồn ra ngoài cổng cho kẻ trộm lấy. Kẻ trộm hổ thẹn quá, từ đấy bỏ nghề.

Khai bút


Ình ịch đêm qua trống các làng,
Ai ai mà chẳng rước xuân sang.
Rượu ngon nhắp giọng đưa vài chén,
Bút mới xô tay thử một hàng.
Ngoài lũy nhấp nhô cò cụ tổng^[1],
Cách ao lẹt đẹt pháo thầy Nhang^[2].
Một năm một tuổi, trời cho tớ,
Tuổi tờ trời cho, tớ lại càng^[3]...



Nguyễn Khuyến

---

1. Tức cụ Tổng Hào ở gần nhà Nguyễn Khuyến, nhà giàu có, xung quanh nhà có lũy tre bao bọc xanh tốt um tùm, chim cò về đậu ở đây rất nhiều.
2. Ở cách nhà Nguyễn Khuyến một cái ao.
3. Câu này rút ý câu tục ngữ: Càng già, càng dẻo, càng dai.

Khóc Dương Khuê


Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.
Nhớ từ thuở đăng khoa^[1] ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau;
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời?
Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo;
Có khi tầng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang;
Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân,
Có khi bàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích, điển phần^[2] trước sau,

Buổi dương cửu^[3] cùng nhau hoạn nạn,
Phận đấu thăng^[4] chẳng dám tham trời;
Bác già, tôi cũng già rồi,
Biết thôi, thôi thế thì thôi mới là!
Muốn đi lại tuổi già thêm nhác,
Trước ba năm gặp bác một lần;
Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can,
Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,
Tôi lại đau trước bác mấy ngày;
Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời.
Ai chẳng biết chán đời là phải,
Vội vàng sao đã mải lên tiên;
Rượu ngon không có bạn hiền,
Không mua không phải không tiền không mua.
Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai, ai biết mà đưa;
Giường kia treo những hững hờ^[5],
Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn^[6].
Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
Tôi tuy thương, lấy nhớ làm thương;
Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan!



Nguyễn Khuyến

---

Tác giả tự dịch bài Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư. Xem ở phần thơ chữ Hán.
1. Đi thi đỗ
2. Đọc sách, tra cứu
3. Ý nói thời gian nan
4. Cái đấu, cái thăng, đơn vị đo lường ngày xưa. Câu này ý nói: trước cảnh đời đổi thay phải từ quan về, nhà thơ không dám tham công danh bổng lộc nữa
5. Trần Phồn đời Hậu Hán, dành riêng cho bạn thân một cái giường khi bạn đến thì mời ngồi, lúc bạn về thì treo lên
6. Câu này nhắc lại tích Bá Nha và Chung Tử Kì, hai bạn tri âm. Khi Chung Tử Kì mất thì Bá Nha đập nát cây đàn không gảy nữa.

Khuyên vợ cả


Ta chẳng như ai lối nguyệt hoa
Trước là ngẫm nghĩ nỗi gần xa.
Lấy năm thì cũng dành ngôi chính
Dấu bẩy càng thêm vững việc nhà.
Mọi việc cửa nhà là việc nó,
Mấy con trai gái ấy con ta.
Thôi đừng nghĩ sự chi chi cả
Chẳng chữ gì hơn chữ thuận hòa.



Nguyễn Khuyến

---

Kiều bán mình ^[1]


Thằng bán tơ kia giở giói ra,
Làm cho bận đến cụ Viên già^[2].
Muốn êm phải biện ba trăm lạng,
Khéo xếp nên liều một chiếc thoa.
Nổi tiếng mượn màu son phấn mụ.
Đem thân chuộc lấy tội tình cha.
Có tiền việc ấy mà xong nhỉ?
Đời trước làm quan cũng thế a?



Nguyễn Khuyến

---

1. Tương truyền Nguyễn Khuyến làm bài thơ này khi đang làm gia sư cho Hoàng Cao Khải, Hoàng Cao Khải mở cuộc thi vịnh Kiều nên Nguyễn khuyến làm bài này.
2. Hai câu này Nguyễn Khuyến có ý chửi Hoàng Cao Khải là thằng bán tơ kia "giở giói ra" làm bận lòng cụ Viên già chính là Nguyễn Khuyến phải làm điều mà cụ không muốn.

Kiều chơi tết thanh minh


Ví chẳng đua chơi hội Đạp thanh
Làm sao mang lấy nợ ba sinh
Kẻ còn người khuất hai hàng lệ
Trước lạ sau quen một chữ tình
Nghĩ đến suối vàng thương phận đục
Nỡ đem lá thắm phụ xuân xanh
Trong khuôn tài sắc trời hay ghét
Trăng gió xưa nay chẳng một mình.



Nguyễn Khuyến

---

Kiều khuyên Từ Hải hàng


Phút chốc đem thân bỏ chiến trường,
Ba quân ngơ ngác ngọn cờ hàng.
Sá chi bèo bọt, tôi vì nước
Thẹn với non sông, thiếp phụ chàng!
Phận tủi nỉ non đàn bạc mệnh,
Duyên may run rủi lưới Tiền Đường.
Mười lăm năm ấy người trong mộng,
Há những là đây mới đoạn trường.



Nguyễn Khuyến

---

Lấy Tây


Con gái đời này, gái mới ngoan,
Quyết lòng ẩu chiến với Tây quan.
Ba vuông phất phới cờ bay dọc
Một bức tung hoành váy xắn ngang.
Trời đất khéo thương chàng bạch quỷ^[1]
Giang san riêng sướng ả hồng nhan
Nghĩ càng thêm ngán trai thời loạn,
Con gái đời nay, gái mới ngoan^[2]!



Nguyễn Khuyến

---

1. Chỉ tên người Pháp.
2. Tác giả tỏ thái độ chua chát trước cảnh "lấy Tây" của gái Việt thời đó.

Lên lão


Ông chẳng hay ông tuổi đã già,
Năm lăm ông cũng lão đây mà.
Anh em làng xóm xin mời cả,
Xôi bánh, trâu heo cũng gọi là.
Chú Đáo bên làng lên với tớ,
Ông Từ xóm chợ lại cùng ta.
Bây giờ đến bậc ăn dưng^[1] nhỉ,
Có rượu thời ông chống gậy ra.



Nguyễn Khuyến

---

1. Ăn không.

Lời gái góa


Chàng chẳng biết gái này gái góa,
Buồn nằm suông, suông cả áo cơm.
Khéo thay cái mụ tá ươm^[1].
Đem chàng trẻ tuổi ép làm lứa đôi.
Chàng tuổi trẻ chơi bời quên nhọc,
Gái già này sức vóc được bao?
Muốn sao, chiều chẳng được sao.
Trước tuy sum họp, sau nào được lâu?


Lấy chồng vốn nhờ câu ăn mặc,
Chẳng ngờ rằng đói rách hổ ngươi;
Vốn xưa cha mẹ dặn lời,
Tư bôn^[2] lại phải kẻ cười người chê.
Hỡi mụ hỡi, thương chi thương thế?
Thương thì hay, nhưng kế chẳng hay.
Thương thì gạo vải cho vay,
Lấy chồng thì gái góa này xin van!



Nguyễn Khuyến

---

Tác giả tự dịch bài Ly phụ hành.
1. Chỉ người mai mối.
2. Chỉ người con gái chốn nhà đi theo trai.

Lời vợ anh phường chèo


Xóm bên đông có phường chèo nọ,
Đương nửa đêm gọi vợ chuyện trò:
Rằng: "Ta thường làm quan to,
Sao người coi chẳng ra trò trống chi?"
Vợ giận lắm mắng đi mắng lại:
"Tuổi đã già sao dại như ri?
Đêm hôm ai chẳng biết chi,
Người ta biết đến thiếp thì hổ thay!
Ở đời có hai điều nên sợ:
Sống chết người, quyền ở trong tay.
Thế mà chàng đã chẳng hay.
Còn ai sợ đến phường này nữa chăng?
Vả chàng vẫn lăng nhăng túng kiết,
Cuộc sinh nhai chèo hát qua thì,
Vua chèo còn chẳng ra gì,
Quan chèo vai nhọ^[1] khác chi thằng hề".



Nguyễn Khuyến

---

Tác giả tự dịch bài Ưu phụ từ (Xem phần thơ chữ Hán). Sinh thời nhà văn Nguyễn Công Hoan lý giải bài này tác giả muốn ám chỉ Hoàng Cao Khải qua những câu: "Xóm bên đông có phường chèo nọ" và "Tuổi đã già sao dại như ri"...
1. Vai nhọ: Người đóng trò bôi mặt lem nhem.

Lụt chèo thuyền đi chơi


Nhác mắt trông ra nước trắng bong,
Thuyền nan nhẹ nhẹ dạo chơi rong.
Tay chèo hứng gió chim bay mỏi,
Lưng mượn khung trăng cá vẫy vùng.
Bèo nổi lênh đênh đầu nội sạch,
Lúa chìm sâu thẳm cách đồng không.
Ai ơi lo nghĩ làm chi nhọc,
Quý Tị chơi tràn khỏi luống công.



Nguyễn Khuyến

---

Lụt hỏi thăm bạn


Ai lên nhắn hỏi bác Châu Cầu,^[1]
Lụt lội năm nay bác ở đâu?
Mấy ổ lợn con rày lớn bé?
Vài gian nếp cái ngập nông sâu?
Phận thua suy tính càng thêm thiệt,
Tuổi cả chơi bời họa sống lâu.
Em cũng chẳng no mà chẳng đói,
Thung thăng chiếc lá rượu lưng bầu.



Nguyễn Khuyến

---

1. Bác Châu Cầu là tên gọi cụ Bùi Văn Quế, người làng Châu Cầu, huyện Thanh Liêm, Hà Nam, đỗ cử nhân cùng khoa với Nguyễn Khuyến, ra làm quan đến chức tuần phủ rồi về hưu. Khi về hưu, cụ Bùi Văn Quế còn nuôi lợn xề bán lợn con, và tích nếp cái nấu rượu tiếp tục kinh doanh.

Mẹ Mốc


So danh giá ai bằng mẹ Mốc,^[1]
Ngoài hình hài, gấm vóc chẳng thêm ra^[2];
Tấm hồng nhan đem bôi lấm xóa nhòa,
Làm thế để cho qua mắt tục.
Ngoại mạo bất cầu như mỹ ngọc,
Tâm trung thường thủ tự kiên kim^[3]
Nhớ chồng con muôn dặm xa tìm,
Giữ son sắt êm đềm một tiết^[4].
Sạch như nước, trắng như ngà, trong như tuyết,
Mảnh gương trinh vằng vặc quyết không nhơ,
Đắp tai ngảnh mặt làm ngơ,
Rằng khôn cũng kệ, rằng khờ cũng thây.
Khôn kia dễ bán dại này!



Nguyễn Khuyến

---

1. Mẹ Mốc là một người đàn bà điên ở thành Nam thời đó. Vì chồng đi xa biệt tích, bà giả vờ điên dại và tự hủy hoại nhan sắc để khỏi bị bọn người hay tán tỉnh, chọc ghẹo, nhằm thủ tiết với chồng.
2. Mẹ Mốc điên, xé quần xé áo, nên chỉ trơ có tấm thân không che đậy.
3. Hai câu này đại ý nói: mặt ngoài không cần đẹp như ngọc, nhưng trong lòng hằng giữ bền như vàng.
4. Khí tiết.

Muốn lấy chồng


Bực gì bằng gái trực phòng không?
Tơ tưởng vì chung một tấm chồng.
Trên gác rồng mây ngao ngán đợi,
Bên trời cá nước ngẩn ngơ trông.
Mua vui, lắm lúc cười cười gượng,
Giả dại, nhiều khi nói nói bông.
Mới biết có chồng như có cánh,
Giang sơn gánh vác nhẹ bằng lông.



Nguyễn Khuyến

---

Mừng con dựng được nhà


Nghĩ ta, ta cũng sướng ru mà,
Mừng thấy con ta dựng được nhà
Năm mới lệ thường thêm tuổi một,
Cỗ phe ngôi đã chốc bàn ba^[1].
Rượu ngon đến bữa nghiêng bầu dốc,
Chữ "dại" đầu năm xổ túi ra^[2].
Một khóm thủy tiên năm bảy cụm,
Xanh xanh như sắp thập thò hoa.



Nguyễn Khuyến

---

1. Bữa tiệc do phe giáp, một tổ chức nhỏ trong làng, làm lễ mừng thọ các bậc bô lão. Ở đây ý nói nhà thơ cũng đã vào bậc bô lão 60 tuổi trở lên rồi.
2. Ý nói ngâm vịnh nhiều.

Mừng con làm nhà ^[1]


Mừng ta con cái thực tài lo,
Nhà dẫu không to, thế cũng to!
Mực thước vuông tròn sau cửa Thánh,
Lửa hương ngào ngạt trước làng Nho.
Chim oanh vườn cũ đang bay nhảy,
Chồi quế sân sau sắp thập thò.
Con có cha như nhà có nóc
Được giờ cất nóc tớ lên cho.



Nguyễn Khuyến

---

1. Nguyễn Khuyến làm bài thơ này để mừng người con cả là ông Phó bảng Nguyễn Hoan vừa cất được nhà mới.
Bảng Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn bài này ghi tựa là "Dựng nhà tê đường".

Mừng đốc học Hà Nam ^[1]


Ông làm đốc học bấy lâu nay,
Gần đó mà tôi vẫn chửa hay.
Tóc bạc răng long chừng đã cụ,
Khăn thâm áo thụng cũng ra thầy.
Học trò kẻ chợ trầu dăm miếng,
Khảo khóa ngày xưa quyển một chầy^[2].
Bổng lộc như ông không mấy nhỉ?
Ăn tiêu nhờ được chiếc lương Tây.



Nguyễn Khuyến

---

1. Đốc học Hà Nam ở đây là ông bạn của Nguyễn Khuyến ở Xuân Mai, Vụ Bản, đã làm án sát Bắc Ninh, cáo quan về nghỉ, sau lại nghe lời dụ dỗ ra làm đốc học Hà Nam.
2. Một chầy: Tức một tiền. Ngày xưa, mỗi thí sinh khi vào nộp quyển khảo thi, phải nộp kèm theo một tiền (60 đồng kẽm).

Mừng ông nghè mới đỗ ^[1]


Anh mừng cho chú đỗ ông Nghè,
Chẳng đỗ thì trời cũng chẳng nghe.
Ân tứ^[2] dám đâu coi rẻ rúng,
Vinh quy ắt hẳn rước tùng xòe.
Rượu ngon ả nọ khôn đường tránh^[3],
Hoãn^[4] đẹp nàng này khó nhẽ che.
Hiển quý đến nay đà mới rõ,
Rõ từ những lúc tổng chưa đe^[5].



Nguyễn Khuyến

---

1. Bản Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu, Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn bài này ghi tựa: "Mừng quan Nghè Nguyễn Sĩ Giác".
2. Ơn vua ban
3. Câu này rút ý câu ca dao:
"Em là con gái đồng trinh
Em đi bán rượu qua dinh ông nghè.
Ông nghè sai lính ra ve,
- Trăm lạy ông nghè, tôi đã có con.
- Có con thì mặc có con.
Thắt lưng cho giòn mà lấy chồng quan."
4. Một loại hoa tai vàng
5. Câu này rút ý câu tục ngữ: "Chưa đỗ ông nghè đã đe hàng tổng".

Ngày xuân răn con cháu ^[1]


Tuổi thêm, thêm được tóc râu phờ,
Nay đã năm mươi có lẻ ba.
Sách vở ích gì cho buổi ấy,
Áo xiêm nghĩ lại thẹn thân già.
Xuân về ngày loạn càng lơ láo,
Người gặp khi cùng cũng ngất ngơ.
Lẩn thẩn lấy chi đền tấc bóng,
Sao con đàn hát vẫn say sưa?



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Xuân nhật thị gia nhi. Xem bài ở phần thơ chữ Hán

Nghe hát đêm khuya


Một khúc đêm khuya tiếng đã chầy,
Nửa chen mặt nước, nửa từng mây.
Nghĩ mình vườn cũ vừa lui bước,
Ngán kẻ phương trời chẳng đứt dây.
Bẻ liễu thành Đài^[1] thôi cũng xếp,
Trồng lan ngõ tối ngát nào hay?
Từ xưa mặt ngọc ai là chẳng,
Chén rượu bên đèn luống tỉnh say.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả dẫn điển Hàn Hoành đời Đường, lấy một danh kĩ là Liễu thị ở phố Chương Đài, Trường An, sau đi làm quan xa, để Liễu thị ở lại đó ba năm, không đón đi được, nên làm bài Chương Đài liễu để thăm.

Nhất vợ nhì giời


Nghĩ truyện trần gian cũng nực cười,
Giời nào hơn vợ vợ hơn giời.
Khôn đến mẹ mày là có một,
Khéo như con tạo cũng thời hai.
Giời dẫu yêu vì nhưng có phận,
Vợ mà vụng dại đếch ăn ai.
Cớ sao vợ lại hơn giời nhỉ,
Vợ chỉ hơn giời có cái trai.



Nguyễn Khuyến

---

Nhớ cảnh chùa Đọi ^[1]


Già yếu xa xôi bấy đến nay,
Làng chơi loáng thoáng lại buồn thay!
Chùa xưa ở lẫn cùng cây đá.
Sư cụ nằm chung với khói mây
Dặm thế ngõ đâu tầng trúc ấy,
Thuyền ai khách đợi bến đâu đây ?
Chuông trưa vẳng tiếng người không biết,
Trâu thả sườn non ngủ gốc cây.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Ức Long Đội sơn. Xem bài ở phần thơ chữ Hán.

Nước lụt Hà Nam


Quai Mễ Thanh Liêm đã vỡ rồi,
Vùng ta thôi cũng lụt mà thôi
Gạo dăm ba bát cơ còn kém,
Thuế một vài nguyên dáng vẫn đòi.
Tiếng sáo vo ve chiều nước vọng.
Chiếc thuyền len lỏi bóng trăng trôi.
Đi đâu cũng thấy người ta nói,
Mười chín năm nay lại cát bồi.



Nguyễn Khuyến

---

Ông phỗng đá


Ông đứng làm chi đó hỡi ông?

Trơ trơ như đá, vững như đồng.

Đêm ngày gìn giữ cho ai đó?

Non nước đầy vơi có biết không.



Nguyễn Khuyến

---

Phú đắc


Bà già đã bảy mươi tư,
Ngồi trong cửa sổ gửi thư lấy chồng.

Đã trót sinh ra kiếp má đào,
Bảy mươi tư tuổi có là bao?
Xuân xanh xấp xỉ hàng răng rụng,
Ngày vắng ân cần mảnh giấy trao.
Chữ nhất nhi chung^[1] đành đã vậy,
Câu tam bất hiếu^[2] nữa làm sao?
May mà chim được ông chồng trẻ,
Họa có sinh ra được chút nào?



Nguyễn Khuyến

---

Xem Những dạng thơ Đường luật để rõ hơn về dạng thơ Phú đắc.
1. Nhất nhi chung: Nói người phụ nữ chỉ lấy một người chồng cho đến khi chết
2. Tam bất hiếu: Do câu "Bất hiếu hữu tam, vô hậu vi đại" (Mạnh Tử) nghĩa là bất hiếu có ba điều, không có con là điều lớn nhất.

Tạ lại người cho hoa trà


Tết đến người cho một chậu trà,
Đương say ta chẳng biết rằng hoa.
Da mồi, tóc bạc ta già nhỉ,
Áo tía đai vàng bác đó a?
Mưa nhỏ những kinh phường xỏ lá^[1]!
Gió to luống sợ nó rơi già^[2].
Lâu nay ta chỉ xem bằng mũi,
Đếch thấy mùi thơm một tiếng khà.



Nguyễn Khuyến

---

Giai thoại kể rằng trong cuộc thi vịnh Kiều vào mùa xuân năm Ất Tỵ (1905) ở Hưng Yên, trong đó Chu Mạnh Trinh được giải nhất về thơ Nôm. Nguyễn Khuyến được mời làm chủ khảo, khi đọc bài Vịnh Sở Khanh của Chu, đến câu: Làng Nho người cũng coi ra vẻ/Bợm xỏ ai ngờ mắc phải tay, Nguyễn Khuyến đã phê:
"Rằng hay thì thật là hay
Nho đối với xỏ, lão này không ưa."
Chu Mạnh Trinh không bằng lòng, nên nhân ngày tết gửi tặng Nguyễn Khuyến một chậu trà với dụng ý bảo Nguyễn Khuyến đau mắt không thấy sắc đẹp. Nguyễn Khuyến làm bài thơ này gửi lại Chu Mạnh Trinh để mỉa mai.
1. Những hạt mưa nhỏ dần dần xuyên thủng cả lá cây.
2. Gió bấc thổi, làm cho đài hoa rụng.

Tặng bà Hậu Cẩm ^[1]


Nghĩ xem đẹp nhất ở làng Và,
Tiếc gọi rằng già cũng chửa già
Làn sóng liếc ngang đôi mắt phượng
Tóc mây rủ xuống một đuôi gà.
Nói năng duyên dáng coi như thể...
Đi đứng khoan thai thế cũng là...
Nghe nói muốn thôi, thôi chửa được,
Được làm dơ dở đã thôi a?



Nguyễn Khuyến

---

1. Bà Hậu Cẩm: tên thực là Lã Thị Thoan, trước lấy ông Nhiêu Sinh, ông Sinh chết, bà Thoan còn trẻ lại có nhan sắc, đi lấy một tên Tây cẩm ở Nam Định. Bà ta có làm chân thu thuế trong làng một thời gian rồi xin thôi.

Tặng đốc Hà Nam ^[1]


Ai rằng ông dại với ông điên!
Ông dại sao ông biết lấy tiền?
Cậy cái bảng vàng treo nhị giáp,
Khoét thằng mặt trắng^[2] lấy tam nguyên^[3]
Dấu nhà vừa thoát sừng trâu đỏ,
Phép nước xin chừa móng lợn đen^[4]
Chỉ cốt túi mình cho nặng chặt,
Trăm năm mặc kệ tiếng chê khen.



Nguyễn Khuyến

---

1. Bản Khảo luận về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Xuân Hiếu - Trần Mộng Chu, NXB Nam Sơn ghi tựa bài này là: "Tặng Hà Nam Tổng Đốc Trần".
2. Do câu "Bạch diện thư sinh" chỉ người học trò
2. Ba đồng bạc; còn đồng âm với chữ "Tam nguyên" là đỗ đầu luôn ba khoa: thi hương, thi hội và thi đình.
3. Ám chỉ việc ông đốc học này đã có lần bị Tây đá đít.

Than già


Tháng ngày thấm thoắt tựa chim bay,
Ông gẫm mình ông, nghĩ cũng hay.
Mái tóc chòm xanh, chòm lốm đốm,
Hàm răng chiếc rụng, chiếc lung lay.
Nhập nhèm bốn mắt tranh mờ tỏ
Khấp khểnh ba chân dở tỉnh say^[1]
Còn một nỗi này thêm chán ngắt,
Đi đâu giở những cối cùng chày^[2].



Nguyễn Khuyến

---

1. Hai câu này ý nói: nhà thơ tuổi đã già, mắt không còn tỏ phải mang kính, chân đi không vững phải chống gậy
2. Để giã trầu cho người già.

Than mùa hạ


Tháng tư đầu mùa hạ,

Tiết trời thực oi ả,

Tiếng dế kêu thiết tha,

Đàn muỗi bay tơi tả.

Nỗi ấy ngỏ cùng ai,

Cảnh này buồn cả dạ.

Biếng nhắp năm canh chầy,

Gà đã sớm giục giã.



Nguyễn Khuyến

---

Than nợ


Quản chi công nợ có là bao!
Nay đã nên to đến thế nào?
Lãi mẹ lãi con sinh đẻ mãi,
Chục năm chục bảy tính nhiều sao?
Ra đường kẻ cả dừng chân hỏi^[1],
Vào cửa người sang ngửa mặt chào^[2].
Quyết chí phen này trang trải sạch,
Cho đời rõ mặt cái thằng tao.



Nguyễn Khuyến

---

1. Câu này ý nói: vay nợ của nhiều người nên ra đường ai gặp cũng hỏi nợ.
2. Câu này ý nói: vì có nợ nên khi vào nhà chủ nợ phải tỏ thái độ vồn vã, kính trọng.

Thầy đồ mắc lừa gái


Nắng mưa lần lửa tháng ngày,
Cô tiêu đã lắm thầy vay cũng nhiều.
Yêu người, người lại chẳng yêu,
Chiều hoa, hoa lại chẳng chiều mới căm.
Có đêm thanh vắng bóng hằng,
Thầy đương dở chén cô băng vội nằm,
Trời mưa dở trống canh năm,
Vớ đôi áo mỏng với dăm áo dày.
Thầy đương dở giấc nào hay,
Tỉnh ra cô đã bỏ thầy cô đi...



Nguyễn Khuyến

---

Thầy đồ ve gái góa ^[1]


Người bảo rằng thầy yêu cháu đây,
Thầy yêu mẹ cháu có ai hay!
Bắc cầu, câu cũ^[2] không hờ hững,
Cầm kính, tình xưa^[3] vẫn đắng cay.
Ở góa thế gian nào mấy mụ?
Đi ve thiên hạ thiếu chi thầy?
Yêu thầy cũng muốn cho thầy dạy,
Dạy cháu nên rồi mẹ cháu ngây.



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Thiền sư. Xem bài ở phần thơ chữ Hán.
2. Do câu ca dao:
"Muốn sang thì bắc cầu kiều..."
3. Do câu ca dao:
"Trách người quân tử vô tình,
Có gương mà để bên mình không soi"
Ý nói: người đàn bà góa chê thầy đồ nhát gan, không dám mạnh bạo hơn trong việc ve gái.

Thơ khuyên học


Đen thì gần mực, đỏ gần son,
Học lấy cho hay, con hỡi con!
Cái bút, cái nghiên là của quý,
Câu kinh, câu sử, ấy mùi ngon!
Vàng mua chứa để, vàng hay hết,
Chữ bán dư ăn, chữ hãy còn.
Nhờ Phật một mai nên đấng cả,
Bõ công cha mẹ mới là khôn.



Nguyễn Khuyến

---

Thu ẩm


Năm gian nhà cỏ thấp le te,
Ngõ tối đêm sâu đóm lập lòe,
Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt,
Làn ao lóng lánh bóng trăng loe.
Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt?
Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe.
Rượu tiếng rằng hay, hay chả mấy,
Độ năm ba chén đã say nhè.



Nguyễn Khuyến

---

Thu điếu


Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
Tựa gối buông cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.



Nguyễn Khuyến

---

Thu vịnh


Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.
Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào.
Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không ngỗng nước nào?
Nhân hứng cũng vừa toan cất bút.
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào^[1].



Nguyễn Khuyến

---

1. Tức Đào Tiềm

Thủy tiên


Biết rằng gốc tích tự đâu ra?
Cốt cách thiên nhiên vẻ ngọc ngà
Trước án đặt vào trong bể đá
Sáng mai bỗng nở mấy chồi hoa.
Chuyên tay, còn kén chi phường lái?
Ngán nỗi: riêng vui với... lão già!
Thơm thối ngàn năm sau vẫn thấy
Mận đào bên xóm, chớ chua ngoa!



Nguyễn Khuyến

---

1. Tức Đào Tiềm

Tặng Học Trò Ði Làm Quan Cho Tây


Hay thật là hay đáo để!

Bảo một đàng quàng một nẻo;

Thôi thế thời thôi cũng được!

Phi đằng nọ tắc đằng kia.



Nguyễn Khuyến

---

Tổng vịnh Kiều


Kiều nhi giấc mộng khéo như cười,
Tỉnh dậy xuân xanh quá nửa rồi,
Số kiếp bởi đâu mà lận đận?
Sắc tài cho lắm cũng lôi thôi!
Cành hoa vườn Thúy^[1] duyên còn bén,
Giọt nước sông Tiền^[2] nợ chửa xuôi.
Chẳng trách chàng Kim đeo đẳng mãi,
Khăng khăng vớt lấy một phần đuôi^[3].



Nguyễn Khuyến

---

1. Nơi Kiều gặp gỡ Kim Trọng.
2. Tức sông Tiền Đường, nơi Kiều trầm mình.
3. Chỉ cuộc tái hợp của Kiều và Kim Trọng.

Cảnh trong nhà


Bên thần, bên phật, giữa thời ta,
Thần phật trong lòng há phải xa?
Nhân nghĩa lọ cầu vua Đế Thích
Hiếu trung khôn chúc phật Di Đà
Lầu son phủ tía nhường cho trẻ,
Nước biếc non xanh bạn với già
Ai hỏi: nào nhà quan tiến sĩ?
Bên thần, bên phật, giữa thời ta.



Nguyễn Khuyến

---

Trở về vườn cũ ^[1]


Vườn Bùi^[2] chốn cũ,
Bốn mươi năm lụ khụ lại về đây.
Trông ngoài sân đua nở mấy chồi cây,
Thú khâu hác lâm tuyền âu cũng thế.
Bành Trạch^[3] cầm xoang ngâm trước ghế,
Ôn công^[4] rượu nhạt chuốc chiều xuân.
Ngọn gió đông ngảnh lại lệ đầm khăn
Tính thương hải tang điền qua mấy lớp?
Ngươi chớ giận Lỗ hầu^[5] chẳng gặp.
Như lơ phơ tóc trắng lại làm chi
Muốn về sao chẳng về đi?



Nguyễn Khuyến

---

1. Tác giả tự dịch bài Bùi Viên cựu trạch ca. Bài thơ này được sáng tác sau khi Nguyễn Khuyến từ chối chức Tổng đốc Sơn-Hưng-Tuyên cáo quan về ở ẩn.
2. Vườn Bùi, tức thôn Vị Hạ, xã Yên Đổ, nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục (Hà Nam) quê hương Nguyễn Khuyến.
3. Bành Trạch tức Đào Tiềm đời Tấn, cáo quan về ở ẩn.
4. Ôn công tức Tư Mã Quang đời Tống, khi cáo quan về ở ẩn chỉ uống rượu tiêu sầu.
5. Tức Lỗ Bình Công.