Đoạn Trường Tân Thanh

Từ câu 1 - 20

---

Chú Thích:

Câu 4: B-T: MÀ
Câu 5: Bỉ sắc, tư phong: Kia kém, đây nhiều (chữ PHONG này là phong túc), ý nói tạo hoá đã cho hơn cái này (tài) thì kém cái kia (mệnh).
Câu 6: Các bản Nôm đều chép là VỚI, các bản Quốc ngữ là THÓI quen thuộc hơn, đã được chấp nhận rộng rãi dù không có căn cứ ở các bản Nôm cổ.
Câu 7: Cảo thơm: pho sách thơm, ngụ ý là sách hay, sách quý.
Câu 8: B-T: CỔ lục, do các bản Quốc ngữ sửa, các bản Nôm đều là CÓ.
Câu 10: Nam Kinh và Bắc Kinh của Trung Quốc.
Câu 12: TT12 cho chữ NGHỈ (va, ông đó) hàm ý khinh thường nên sửa là NGHĨ (ước chừng, đoán chừng). Bản B-T: NGHỈ. Xem thêm Phụ chú cuối sách.
Câu 15: Tố nga: người con gái đẹp
Câu 17: Mai cốt cách: chỉ dáng thanh tú, tuyết tinh thần: tinh thần trong trắng như tuyết.
Câu 20: B-T: khuôn TRANG, chắc do lỗi in ấn, vì phần chú giải của B-T có ghi rõ TRĂNG. Từ đây nếu chắc dị bản do lỗi in ấn, xin phép không chú.
Câu 20: Mặt như trăng tròn, lông mày hình con tằm theo "TƯỚNG THƯ" là vẻ đẹp phúc hậu, đây là tả Thuý Vân, có sách để "Khuôn LƯNG đầy đặn nét NGƯỜI nở nang" thấy không đẹp.

---

Từ Câu 21 - 40

---

Chú Thích:

Câu 21: B-T và TT12 và nhiều bản Quốc ngữ là THỐT.
Câu 25: Chữ này thường đọc là VẾT, nhưng theo BẢNG TRA CHỮ NÔM thì có cả âm NÉT nữa, âm VẾT cổ hơn nhưng không được thanh tú, vậy xin phiên âm là NÉT như B-T. Bản Phường QVĐ và CVT thì để chữ THẤP, CVT dẫn giải từ TÂY SƯƠNG KÝ câu "Xuân sơn ĐÊ thuý, thu thuỷ ngưng mâu" (sắc núi lan xuống, màu thu đọng mắt) THẤP tức là dịch chữ ĐÊ, thuyết này cũng có lý, còn NÉT trong các bản Quốc ngữ vốn không có căn cứ ở các bản Nôm cổ.
Câu 25: Câu này ẩn dụ: ánh mắt trong như nước thu, mày xanh như vẻ xuân sơn.
Câu 27: Do câu "Nhất cố khuynh nhân thành, tái cố khuynh nhân quốc" (cố: ngoảnh lại, liếc xem): sắc đẹp nghiêng thành nghiêng nước, cũng là cách nói người Việt ta khá quen. MỘT HAI chính là dịch chữ NHẤT CỐ, TÁI CỐ.
Câu 28: Đòi một... hoạ hai: ý nói tài sắc vẹn toàn, hiếm có.
Câu 29: B-T: TÍNH trời. TƯ (tư chất) là chữ chuẩn hơn TÍNH (tính nết), nhưng là chữ sách vở, TÍNH mới đúng chữ Nôm.
Câu 32: Chú ý chữ MỘT CHƯƠNG này từng là đề tài bàn luận tốn nhiều giấy mực. Nhiều người cho rằng đây là chữ Ngải Trương, tên một nhân vật giỏi đàn thời xưa, do chữ MỘT viết giản nét gần giống chữ NGẢI ().Tuy nhiên đứng trên quan điểm văn bản học mà xét thì MỘT lầm ra NGẢI do viết sót bộ thuỷ thì dễ chứ NGẢI lầm ra MỘT do chép thừa bộ thuỷ là khó. Chúng ta nên theo cái thực tế nhìn thấy (các bản Nôm đều viết chữ MỘT) chứ không theo lý luận suông dù lý luận "Ngải Trương" phải thừa nhận là rất hợp lý.
Câu 34: B-T: một THIÊN
Câu 33: B-T, TT12 đều là NÊN CHƯƠNG, tức là nên bài hay, B-T còn chú rõ là các bản cũ đều để là CHƯƠNG.
Câu 37: B-T: êm ĐỀM, chữ NIỀM thật gốc ở các bản Nôm, còn ĐỀM do các bản Quốc ngữ sửa ra vậy.
Câu 38: Tường đông: đông lân, chỉ nhà hàng xóm, câu này ý nói Kiều chưa vướng đường tình.
Câu 40: Thiều quang: ánh sáng đẹp tức là nắng xuân, mùa xuân ba tháng có chín mươi ngày vậy ngoài sáu mươi là tháng Ba.

---

Từ Câu 41 - 60

---

Chú Thích:

Câu 41: Chữ "NON" này là "NÚI NON" chứ không phải là chữ : CÒN XANH, NON NỚT.Bản KOM thống nhất dùng chữ NON này cho cả hai nghĩa, chỉ cốt lấy âm.
Câu 44: Đạp thanh: dẫm lên màu xanh tức dẫm lên cỏ, là đi chơi, nói chữ cũng có cái bóng bẩy như vậy. Chú ý chữ "HỘI" các bản Phường để "GỌI" (), nhưng đọc thấy không được chải chuốt...
Câu 48: Chữ NÊM này cũng từng là một đề tài tốn nhiều giấy mực trên sách báo, ví dụ có người dựa vào ngôn ngữ Nghệ Tĩnh quê của Nguyễn Du giải là chữ NEN, là cánh the của giông sâu bọ, như chuồn chuồn, châu chấu (màu sắc đẹp, nằm dưới cánh cứng), cho nó phải là danh từ để đối với "nước". Nhưng tôn trọng văn bản học thì thấy bản Nôm này khắc rõ NÊM là động từ "chêm, chèn thêm", bản QVĐ khắc () chính âm là NẸN có thể đọc trại là NEN, nẹn nhau nghĩa gần như nêm và cũng là động từ. Cần để ý là tiếng Hàn, tiếng Việt thường dùng biến cách danh từ với động từ, NHƯ NƯỚC là NHƯ NƯỚC CHẢY chứ có phải nước danh từ đâu. Thử tưởng tượng bãi hội với nhiều người đứng chen chúc thì thấy NÊM tả đơn giản mà đúng, áo quần đây chính là con người, nếu hiểu theo chữ NEN ở trên thì chỉ là thấy áo quần sặc sỡ thôi.
Câu 50: Vàng vó: vàng mã, vàng hồ. KOM có chú ở lề sách: người Thịnh Liệt Hà Nội làm minh kim ( là vàng cõi âm) tục danh vàng vó.
Câu 53: B-T: bước LẦN, trùng lặp chữ lần ở cuối câu.
Câu 56: Nguyên bản khắc chữ NHỊP có bộ "tài gảy" là "đánh nhịp", xin chế bản chữ NHỊP có bộ "thổ" cho đúng, còn nhiều chỗ khắc lẫn lộn hay bộ này.

Từ Câu 61 - 80

---

Chú Thích:

Câu 65: B-T: PHẬN.
Câu 66: Quốc sắc thiên hương: đã thành tiếng Nôm "sắc nước hương trời", nói về người đẹp lìa đời với câu chữ như thế thật là thần tình!
Câu 71: B-T: LẠNH
Câu 74: B-T: BẤY, cũng như MẤY.
Câu 75: B-T: Đã KHÔNG.
Câu 76: B-T: chút ƯỚC, bị in sai ra CHÚC ƯỚC, ƯỚC tức hẹn duyên kiếp sau. KOM chú CHÚT ĐÍCH là tiếng Nghệ Tĩnh, viết CHÚT ƯỚC là sai, nhưng không chú rõ theo tiếng Nghệ nghĩa là gì, có người giải là chút ít, chút đỉnh. Có lẽ nên theo chữ CHÚT ƯỚC, vì dễ hiểu và hay hơn, vả lại Truyện Kiều đã là tài sản chung của dân tộc, phải đâu chỉ riêng xứ Nghệ.
Câu 77: Nếp tử: gỗ cây tử thường dùng làm áo quan, như chữ tử cung là quan tài, còn xe châu là xe tang kết rèm châu, đây nói chữ cho đẹp vậy. Có sách giải xe TRÂU là sai, TRÂU âm cổ là B-LÂU, chữ Nôm viết là theo âm LÂU.
Câu 78: B-T và TT12 đều để là VÙI NÔNG, chữ Nôm VÙI và BỤI viết giống nhau. Hai chữ này cũng đã từng được tranh luận nhiều, nhà thơ Tản Đà thì cho là BỤI HỒNG, vì câu trên dùng chữ trân trọng "nếp tử, xe châu" mà dưới lại "vùi nông" thì không ổn. Chú ý hai chữ này của bản KOM có thể đọc BỤI HỒNG như Tản Đà, hoặc VÙI HỒNG (với nghĩa là chôn hoa, cũng là cách hiểu hay) ý này là của cụ Nguyễn Văn Tố.
Câu 79: Các bản đều phiên là LẶN, nhưng chính âm chữ này là LẬN, muốn là LẶN thì phải viết thêm bộ thuỷ, "lận mất" nghĩa cũng na ná như lặn.

---

Từ Câu 81 - 100

---

Chú Thích:

Câu 81: B-T và các bản khác: MỐI .
Câu 85: B-T: BẤY, chỉ là cách đọc khác của MẤY, nếu phần sau bản B-T còn phiên BẤY chúng tôi xin phép thôi không chú dị bản.
Câu 87: TT12 phiên chữ này là CHẮP (nối) là âm phổ thông của nó, nhưng theo BẢNG TRA CHỮ NÔM thì nó có cả âm KHẮP, các bản đều để là "khắp người ta" cho tương phản với "ma không chồng" câu sau, vậy xin phiên KHẮP.
Câu 88: B-T: HẠI thay. Chữ hại rất dễ nhầm với chữ khéo .
Câu 90: Cả hai câu này theo TT12 là chỉ mấy người khách chơi ham cái sắc (tham hồng) từng đến với Đạm Tiên (chung chạ). Nhưng B-T giải nghĩa khác hẳn, cho phượng chạ loan chung là cảnh vợ chồng sum họp, còn TÍCH (không phải tiếc!) lục tham hồng là than cảnh Đạm Tiên cô độc chồng con chẳng có.
Câu 92: B-T: giải nghĩa KIẾM là dâng, lễ, chứ không phải tìm kiếm. TT12 lại bác bỏ, cho KIẾM chỉ là tìm kiếm vì lúc này chị em đang "dan tay ra về", không có sẵn hương, phải tìm chút hương du khách bỏ lại.
Câu 95: B-T: khấn VÁI.
Câu 96: B-T: ĐẶT CỎ, đồng thời chú rằng tục cổ đặt bó cỏ thay nén hương khi cúng để rót rượu vào, và cho là có nghĩa hơn VÀ GẬT? Nhưng đàn bà thường ngồi xuống xếp hai chân về một bên rồi mới vái, như vậy NGỒI VÀ (VÁI) GẬT là tả thực, không phải là vô nghĩa.
Câu 97: Nhiều sách đều giải CỎ ÁY là cỏ vàng úa, có dáng tiều tuỵ, nhưng đây lại là tháng 3 "cỏ non xanh tận trân trời"! Phải chăng đây là ánh chiếu của "bóng tà" hay là vì "người buồn cảnh có vui đâu bao giờ"?
Câu 99: B-T: RÚT trâm.
Câu 100: B-T và TT12: BỐN CÂU BA VẦN, là dạng thơ tứ tuyệt, còn TÁM CÂU BỐN VẦN là dạng thơ luật Đường. KOM đã SỬA NGUYÊN TÁC, xin xem phần Phụ chú.

---

Từ Câu 101 - 120

---

Chú Thích:

Câu 102: B-T: đứng LẶNG tần ngần CHẲNG ra.
Câu 106: B-T: ĐỜI XƯA. Chữ SƠ có thể đọc XƯA, nhưng câu dưới đã để vần XƯA, và viết với chữ XƯA kép, nên đây là nguyên âm Hán Việt "cổ sơ".
Câu 107: B-T: NGHÌN xưa.
Câu 117: B-T: Dễ HAY (viết có thể đọc THAY hoặc HAY nhưng đây viết thì nên đọc THAY). Nghĩa là "dễ đâu", "tưởng dễ hay sao".
Câu 119: THƯA chỉ những tiếng đưa đẩy trước hay sau câu nói, ví dụ: "Của tôi đấy, thưa ngài!"

---

Từ câu 121 - 140

---

Chú Thích:

Câu 121: B-T: ĐỔ lộc. Lộc là nụ mầm, cành non.
Câu 126: Tinh thành: bụng thành tinh khiết.
Câu 128: B-T giải nghĩa U là tối chỉ người chết, HIỂN là rõ chỉ người sống.
Câu 136: Buông lỏng tay cương cho ngựa đi thong thả.
Câu 136: Dặm băng: TT12 giải là dặm đường bằng phẳng, ĐDA và NTG giải là đường tắt (băng ngang). CVT chú rất giản dị dễ hiểu: băng là xa (chữ cổ).
Câu 137: Lưng đây là nửa: Nửa túi gió trăng, tả cái tao nhã của "văn nhân".
Câu 139: Dòn: là một sắc thái của đẹp: xinh dòn, tươi dòn, gợi lên ý tươi trẻ. Có người cho là DỒN (dồn vào), nếu vậy phải thay bộ nhật bằng bộ tài gẩy, hơn nữa KOM đã cẩn thận chú "GÌ CÒN THIẾT" tức thiết âm là GIÒN. Chiêm Vân Thị viết bộ túc bên chữ tồn và giải là nước "kiệu dòn" bước ngắn của ngựa khi cả 4 chân chạm đất, còn chạm 3 chân là "lang ba".
Câu 140: B-T: MÀU. Mùi cũng không sai, do xưa hay dùng lẫn lộn hai chữ mùi và màu, Tự điển Hán-Việt của Thiều Chửu (1942) vẫn còn dùng lẫn.

---

Từ câu 141 - 160

---

Chú Thích:

Câu 143: Dặm xanh: B-T chú là bãi cỏ xanh.
Câu 144: Nguyên bản khắc biến dạng chữ cây này thành ra hơi giống chữ anh bên bộ mộc ( + ). Cây quỳnh cành dao ý nói là chàng Kim rất đẹp trai.
Câu 146: Chữ Kiều này khác chữ tên Thuý Kiều, nếu có bộ nữ thì chỉ người con gái đẹp, đây không rõ bộ nữ là họ Kiều , ví von với hai Kiều ở tích Đồng Tước khoá xuân chú ở đoạn sau.
Câu 149: Phú hậu: giàu lắm. Chữ hậu này là dầy dặn, TT12 tách hai chữ ra chú là giàu sang và phúc hậu.
Câu 150: Nết đất: Nhờ mạch đất, truyền thống gia đình mà sinh nhân tài.
Câu 151: TƯ thái có PHONG độ, TÀI năng lộ rõ qua diện MẠO.
Câu 154: B-T: ĐỒNG thân. Nghĩa cũng như SONG thân, là bạn học bên cửa sổ, chữ SONG này là cửa sổ.
Câu 155: B-T: TRỘM nghe.
Câu 156: Chữ Kiều này là tên họ người. Do tích truyện Tam Quốc, Tào Tháo muốn bắt hai nàng Kiều của Đông Ngô về giữ ở Đồng Tước đài (Đại Kiều là vợ Tôn Sách, Tiểu Kiều là vợ Chu Du, hai người đẹp của Đông Ngô).
Câu 157: B-T: buồng THÊU, nghĩa như nhau, các bản thường dùng lẫn hai chữ này.
Câu 158: Dấu là YÊU DẤU. Chốc mòng: biết bao nhiêu (nói về nhớ thương).
Câu 159: Giải cấu tương phùng: không hẹn mà gặp.
Câu 160: B-T: ĐỐ lá, và có chú là hội đố lá, TT12 chú thêm là hội đấu cỏ (ĐẤU THẢO) xưa bên Trung Quốc. Nhưng ĐỎ là có thể là nguyên tác vì bản Phường có uy tín nhất QVĐ và bản CVT cũng đều là ĐỎ lá cả. CVT chú theo tích LÁ THẮM CHỈ HỒNG (chú ở câu 268, tích Vu Hựu đời Đường), ĐỎ LÁ chính là hồng diệp, lá thắm, ngụ ý tơ duyên tự nhiên đưa tới, hợp văn cảnh đoạn này: "giải cấu tương phùng" ví như Vu Hựu tình cờ bắt được lá thắm. Bản TUỒNG KIỀU "THÙ THẾ TÂN THANH TRUYỆN" chữ Nôm cổ tại thư viện Anh quốc viết "gặp kỳ ĐỔI lá...", là theo nghĩa ĐỎ lá, chỉ mùa thu lá vàng, lá đỏ rơi rụng.

---

Từ câu 161 - 180

---

Chú Thích:

Câu 162: B-T: Cả HAI, hợp vần với tài ở câu sau hơn.
Câu 166: Chỉn: e rằng, chỉn khôn: e không thể được.
Câu 168: GHÉ theo: trông theo, tiếng cổ ghé nghĩa là nhìn.
Câu 170: B-T: THƯỚT tha.
Câu 172: Chiêng báo chiều. Thu không: thu không gian như nhỏ lại, chỉ lúc trời chiều gần chập tối.
Câu 173: GƯƠNG NGA.
Câu 174: B-T: NGẤN. KOM cũng chú "ĐÁY nhất tác NGẤN" nhưng theo chữ ĐÁY.
Câu 175: B-T: LẢ , B-T có chú là cây hoa Hải đường ban đêm thì lả ngọn.
Câu 176: B-T: GIEO, chữ Nôm gieo cũng có thể đọc treo. Con chữ đơn giản này từng được tranh luận nhiều. Hai nhà thơ bậc thầy Tản Đà và Xuân Diệu đều cho chữ này phải đọc là CHÍU (không phải CHĨU). Chúng tôi tra từ điển Nôm cả hai chữ gieo và treo không có âm CHÍU hay CHĨU. Theo quan điểm "vật lý học" thì cái gọi là "nặng" của sương bất quá thì bằng mua nhỏ, vậy cành xuân la đà là vừa vặn.

---

Từ câu 181 - 200

---

Chú Thích:

Câu 186: B-T: NGỒI.
Câu 186: Triện: lan can uốn lượn hình chữ triện.
Câu 189: Câu này tả vẻ đẹp: mặt thanh tú, da trắng nõn.
Câu 190: Sen vàng: bước chân. Do một điển tích xưa, người đẹp bước một bước dưới gót như nảy một bông sen vàng, nên cũng gọi "gót sen".
Câu 193: Thanh, khí: chữ ở Kinh Dịch "ĐỒNG THANH TƯƠNG Ứng, ĐỒNG KHÍ TƯƠNG CẦU": cùng một thanh thì hợp nhau, cùng một khí thì tìm đến nhau.
Câu 195: Hàn gia: là "nhà tôi", nói kiểu nhún nhường như chữ "tệ xá". MÉ tây: phía tây, bản B-T phiên là MÁI tây là âm xưa, không phải dị bản. Còn chữ THIÊN ở câu này nghĩa là đường đi ở bãi tha ma, cả câu này chỉ mộ Đạm Tiên.
Câu 199: Hội chủ: của hội "đoạn trường".
Câu 200: B-T: XEM.

---

Từ câu 201 - 220

---

Chú Thích:

Câu 203: Mười bài theo B-T: là 1. TÍCH ĐA TÀI; 2. LIÊN BẠC MỆNH; 3. BI KÌ LỘ; 4. Ức CỐ NHÂN; 5. NIỆM NÔ KIỀU; 6. AI THANH XUÂN; 7. TA KIỂN NGỘ; 8. KHỔ LINH LẠC; 9. MỘNG CỐ VIÊN; 10. KHỐC TƯƠNG TỰ.. là các điệu ca từ.
Câu 213: B-T: SỊCH.
Câu 217: Tất cả các bản đều là LƯỠNG lự, kể cả bản KOM này viết LƯỠNG lự nhưng TT12 vẫn phiên là LƯỠNG lự. LƯỠNG LỰ là lo lường, có lẽ về sau chuyển ý là cân nhắc, phân vân chưa quyết. Trong các tự điển Nôm LƯỠNG LỰ viết với chữ lưỡng là hai () mà ĐẠI NAM QUỐC ÂM TỰ VỊ của Huỳnh Tịnh Paulus Của có giải nghĩa là "chàng ràng chưa quyết bề nào". Vậy đây là cách viết khác LƯỠNG LỰ hay là một từ khác hẳn? Đào Duy Anh phiên LƯỠNG lự nhưng giải nghĩa là lo nghĩ vậy là theo nghĩa của LƯỢNG lự.

---

Từ Câu 221 - 240

---

Chú Thích:

Câu 223: Không viết hoa vì không phải chữ tên của Kiều, chữ kiều này chỉ chung người đẹp. Chữ tên của Kiều vốn nghĩa là lông dài nhất ở đuôi chim, hàm ý cái "nổi" nhất.
Câu 224: Nhà huyên: dịch chữ huyên đường, chỉ người mẹ. Các sách có giải nghĩa rõ chữ huyên nhưng thấy không cần dẫn ở đây.
Câu 226: B-T: DẦM DỀ, không coi là dị bản vì hai chữ Nôm này đọc ĐẦM ĐÌA hay DẦM DỀ đều được.
Câu 234: B-T: PHẬN.
Câu 236: B-T: CHUỐC.
Câu 238: B-T: ĐÃ dào.
Câu 240: B-T: bay NGANG TRƯỚC MÀNH.

---

Từ Câu 241 - 260

---

Chú Thích:

Câu 241: B-T: CHÊNH CHÊNH. B-T theo Phường bản, chính là nguyên tác vì KOM có chú rõ "nguyên tác CHÊNH CHÊNH" tức thừa nhận mình đã sửa đi.
Câu 247: B-T: KHẮC, là theo Phường bản. Còn GẠT của KOM theo Kinh bản, và theo TT12 chú thì lại giống với bản Tiên Điền do con cháu Nguyễn Du lưu giữ. Nhiều bản Quốc ngữ sửa là LẮC. Bản CVT theo Phường bản chữ KHẮC nhưng chữ sầu ĐONG thì viết là SẦU ĐÔNG và chú ĐÔNG là ngưng đọng.
Câu 248: B-T: DỌN lại. Chỉ là cách đọc khác của cùng một chữ Nôm DỒN.
Câu 249: Mây Tần: Theo TT12 và NTG chữ Tần chỉ để cho đẹp lời. B-T có chú giải khác nhưng thấy mơ hồ nên chúng tôi không dẫn lại.
Câu 250: B-T: BỤI HỒNG LẼO ĐẼO. Theo TT12 các bản khác đều để BỤI HỒNG, chỉ có bản KOM sửa ra BÓNG HỒNG. Ý câu này là Kim đành liệu nẻo tìm "bóng hồng" trong chiêm bao.
Câu 252: B-T và TT12 để chữ MƠ tưởng.
Câu 253: Nguyên bản là chữ GIÁ , chỉ theo âm, xin để chữ GIÁ Nôm "phồn thể" có bộ vũ cho đủ cả nghĩa. Bản B-T thì để: hơi LẠNH.
Câu 254: B-T: NGỌN. Trong phần chú dị bản, TT12 bảo là bản KOM để chữ NGÓN (), chắc nhìn không kỹ, vì chữ NGÒI cũng hơi giống chữ NGÓN. Ngòi thỏ là ngòi bút xưa làm bằng lông thỏ, quản bằng trúc.
Câu 255: Gió thổi lay mành the trúc, nghe như tiếng đàn. Thứ trúc có màu lốm đốm gọi là Tương phi trúc, chữ TƯƠNG là nghĩa đó.
Câu 258: B-T: LÀM CHI NHỮNG THÓI.

---

Từ Câu 261 - 280

---

Chú Thích:

Câu 261: B-T: Một VÙNG.
Câu 264: B-T: VI LÔ và giải là cây ban, vi lô viết thì là hai thứ lau sậy.
Câu 264: Cũng có thể đọc KHẢY (theo TT12).
Câu 265: B-T: NGHỀ RIÊNG NHỚ ÍT TƯỞNG NHIỀU. B-T có chú câu "CHANH RIÊNG... " như bản KOM này là theo bản Kinh.
Câu 266: Lam Kiều: Bùi Hàng qua cầu Lam gặp nàng Vân Anh xinh đẹp, muốn xin cưới thì bà mẹ đòi phải có cái chày ngọc giã sương, tức là giã thuốc tiên, thì mới cho. Nhờ tiên chỉ bảo mua được chày ngọc mà Bùi Hàng lấy được Vân Anh, sau hai vợ chồng đều thành tiên. Ở câu 447 sau này có dùng chữ "chày sương chưa nện cầu Lam".
Câu 268: Lá thắm: Đời Đường, Vu Hựu bắt được cái lá đỏ trong cung vua trôi ra, trên lá có đề thơ, bèn đề lại một bài thơ vào rồi thả xuống đầu dòng cho nó trôi trở vào. Sau vua thải 3.000 cung nhân ra, Vu Hựu lấy được Hàn Thị mới biết những bài thơ lá đỏ ngày trước chính là của Hàn Thị. Lá thắm ngụ ý tơ duyên có mối, khéo sắp đặt đưa đến.
Câu 268: Chim xanh: sứ giả của Tây Vương Mẫu (do một điển tích cổ), chỉ tin tức.
Câu 270: Có thuyết dựa trên nghĩa cổ của MỈA là "tợ, giống như", MỈA MAI là "gần giống" nên giải là con oanh học nói đã gần được tiếng người. Liên tưởng có vẻ hơi xa, ý nghĩa không ăn nhập văn cảnh lắm, nếu đã lật hết nghĩa lý thì "học" còn có nghĩa là "mách bảo, nói với" chứ đâu phải chỉ là "học nói tiếng người".
Câu 272: B-T: DẪY. Nghĩa cũng là đầy (đầy dẫy), nhưng nghe cổ hơn.
Câu 278: NTG phiên là SOẠN, nhưng âm DỌN cũng đúng.
Câu 280: Lãm thuý: bắt lấy cảnh cỏ hoa tươi tốt. Do tên hai chị em Kiều đều đệm chữ Thuý nên hai câu sau mới nói là chàng Kim mừng thầm cho là có duyên trời chi nên "chốn ấy có sẵn chữ bày"!

---

Từ Câu 281 - 300

---

Chú Thích:

Câu 283: Song hồ: cửa sổ dán giấy hồ (bên Tàu).
Câu 283: B-T: CÀNH. Chắc do chế bản Quốc ngữ sai dấu.
Câu 285: B-T: ĐỒNG TOẢ NGUYÊN PHONG. Lại có bản để là ĐỘNG KHOÁ NGUỒN PHONG và gây tranh luận khá nhiều. Nhưng thực ra ba cách nói cùng diễn tả một ý.
Câu 286: B-T: đọc theo âm Nôm của chữ này là TỊT, phiên thì rất đúng nhưng âm hưởng thấy không hay.
Câu 287: B-T: NHẬN. Chắc sai ở khâu in ấn.
Câu 288: B-T: Tuần trăng THẤM THOẮT nay đà THÊM hai. Chữ ĐIỂM có âm Nôm là ĐẾM, đọc âm nào cũng được, đều có nghĩa là tính đốt ngón tay. Còn chữ THÈM, TT12 giải ý là chưa bao lâu mà đã gần hai tháng, chúng tôi dẫn thêm chữ "thòm thèm" nghĩa là gần đủ, chưa đầy.
Câu 293: Tường gấm: tường gạch trổ hoa văn, dung cho đẹp lời.
Câu 297: B-T: Ngẫm ĐÂU.

---

Từ Câu 301 - 320

---

Chú Thích:

Câu 306: Theo Hán Thư: Quận Hợp Phố có nhiêu ngọc trai, bọn quận thú bắt dân đi mò thật nhiều, dân tình ta thán, ngọc trai bỏ đi gần hết. Sau Mạnh Thường về làm thái thú, bãi bỏ tham nhũng, không bắt dân đi mò ngọc trai nữa, ngọc trai tự nhiên lại về. Tích này rất hay dùng trong văn thơ xưa, ám chỉ của về nơi cũ, người cũ.
Câu 319: TT12: THANG MÂY, và chú do chữ VÂN THÊ là thang mây (KOM cũng chú bậc mây: vân thê), thấy có vẻ "nói chữ". Bản Chiêm Vân Thị viết VIN MÂY RÓN BƯỚC, chúng tôi hiểu VIN MÂY là động tác giơ hai tay vẫn để giữ thăng bằng đi với chữ RÓN thật hợp, (chú ý chữ Nôm VIN còn có âm VÉN nhưng nghĩa sẽ không rõ ràng).
Câu 319: B-T: ĐÓN? Có lẽ là chữ DÓN nhưng nhà in chế bản sai.

---

Từ Câu 321 - 340

---

Chú Thích:

Câu 322: Nguyên bản nửa giống chữ RẠNG , nửa như chữ TẬN sót nét, các bản TT12, NTG đều cho là TẬN. Còn B-T theo các bản Phường để chữ RÕ. Chữ RẠNG cũng có ý rõ, nhưng ở đây là rạng rỡ, vui vẻ (phía chàng Kim), đối với E (LỆ) phía Kiều.
Câu 323: Ngẫu nhĩ: tình cờ.
Câu 325: B-T: RŨ mòn.
Câu 327: Cung mây: cung trăng, chỉ chỗ Kiều ở, chữ này còn có nhiều nghĩa, nếu hiểu là tâm trí như lạc trên mây thấy cũng hay.
Câu 328: Ấp cây: chuyện xưa có kẻ thấy con thỏ chạy va vào gốc cây mà chết, bèn bắt được, sau cứ chờ hoài ở gốc cây mong bắt được thỏ nữa! Ở đây ý nói không hi vọng cũng liều chờ đợi. Cũng có thuyết khác nhưng xin lược đi.
Câu 333: Lá thắm đã chú ở câu 268. Chỉ hồng cũng như tơ hồng hay xích thằng, tức là tơ duyên.

---

Từ Câu 341 - 360

---

Chú Thích:

Câu 343: Khuôn thiêng, khuôn xanh: ông trời, con tạo, chung đúc nên con người.
Câu 348: Chiều xuân: chữ chiều này là "vẻ như", "ra chiều như" chứ không phải là "buổi chiều", chiều xuân nên hiểu là vẻ xuân, tình xuân.
Câu 357: TT12: sẵn tay BẢ QUẠT HOA QUỲ, theo bản Phường QVĐ, KOM cũng chú "Nguyên tác BẢ QUẠT HOA QUỲ, vô vị". Tức KOM đã sửa theo ý mình.
Câu 359: B-T: GẮN BÓ.
Câu 359: Tất: sơn, giao: keo. Gắn bó keo sơn là thành ngữ vẫn thông dụng.

---

Từ Câu 361 - 380

---

Chú Thích:

Câu 362: B-T: VỀ.
Câu 365: Ông Vũ Văn Kính phiên NUNG SỪ và theo ĐẠI NAM QUỐC ÂM TỰ VỊ (Huỳnh Tịnh Paulus Của) giải ý là mênh mông, mịt mù. Âm này có vẻ không phải giọng Bắc, tạm để NÔNG SỜ nhưng nghĩa thì xin theo Paulus Của.
Câu 366: Cả hai câu trên do câu cổ thi: "QUÂN TẠI TƯƠNG GIANG ĐẦU, THIẾP TẠI TƯƠNG GIANG VĨ, TƯƠNG CỐ BẤT TƯƠNG KIẾN, ĐỒNG ẨM TƯƠNG GIANG THUỶ": (chàng ở đầu sông em ở cuối sông, nhớ nhau không thấy mặt, cùng uống nước sông Tương).
Câu 367: Cách trở, che mất.
Câu 370: Màu hồng đã thưa, màu xanh đã rậm: cảnh xuân qua hè về.
Câu 371: B-T, TT12, NTG đều để: NGÀY VỪA, không thuận cách nói hiện nay, nhưng có lẽ đó mới chính là nguyên bản.
Câu 372: B-T: HAI ĐƯỜNG.
Câu 374: B-T: BIỆN dâng. CẦN là rau cần, giống bản CVT, TT12 có dẫn lại lời giải của cụ Nguyễn Văn Tố đó là lễ vật của người nhà quê, ý khiêm nhường.
Câu 376: B-T: cũng để chữ ĐÀNH, nhưng TT12 và NTG đều để chữ DÀNH và không hề chú dị bản, Xét cách viết hợp quy muốn đọc DÀNH phải viết thêm bộ khẩu, KOM không thêm, vậy xin phiên là DÀNH.
Câu 377: Thời trân: hoa quả thức quý đang mùa. Nguyên trong tiểu thuyết của Thanh Tâm Tài Nhân thì Kiều soạn những đồ này, sau khi tìm được đường sang thì đem qua Kim Trọng làm đồ uống rượu.
Câu 380: B-T: đảo là: ĐÃ THẤY.
Câu 380: B-T: đứng TRÔNG.

---

Từ Câu 381 - 400

---

Chú Thích:

Câu 384: Sương làm bạc mái đầu, hoặc nhìn như là bạc. Nói hơi cường điệu, hai bên đều dùng kiểu "nói dỗi" mà như hát hay!
Câu 386: Tri âm: biết âm, biết "tiếng tơ lòng", hiểu rõ ý người bạn, xuất sứ ở tích tiếng đàn Bá Nha - Chung Tử Kỳ ở câu 464, nhưng trong tiếng Việt hiện đại là chữ thông dụng, được hiểu mà không cần điển tích gì.
Câu 387: Vắng nhà: Nhà vắng, kiểu tu từ đặt chữ ngược.
Câu 391: B-T: XẮN tay. Chú ý chữ SẤN này nguyên bản viết giản thể, dạng phồn thể là
Câu 392: B-T và nhiều bản khác để là trông TỎ.
Câu 397: Yên là án thư, thi đồng là hộp đựng giấy để làm thơ, bản Phường viết THƯ đồng là hộp đựng sách nói chung.
Câu 398: Theo B-T: đạm thanh là chỉ tranh thuỷ mặc. (TT12 lại cho thanh là màu lam nhạt, nhưng nguyên bản KOM viết thanh là "trong").
Câu 398: B-T: treo TRÊN.
Câu 400: B-T: MẶT khen?

---

Từ Câu 401 - 420

---

Chú Thích:

Câu 403: Động tác "múa bút", ngụ ý làm thơ nhanh.
Câu 406: Nàng Ban Siêu, Tạ Đạo Uẩn, hai người đàn bà giỏi văn thơ xưa.
Câu 407: Ý Kim là kiếp trước mình phải tu dầy nên giờ mới kết được Kiều!
Câu 408: Nhắc: nghĩa cổ là cân. Vẫn còn trong tiếng kép "cân nhắc". Nhiều bản để chữ "đổi" theo Phường bản.
Câu 410: B-T: THỜI.
Câu 414: B-T khác cả câu: CÓ NGƯỜI TƯỚNG SĨ ĐOÁN NGAY MỘT LỜI. Câu này KOM theo bản Kinh, B-T theo bản Phường.
Câu 417: B-T: ĐẾN ta.

---

Từ Câu 421 - 440

---

Chú Thích:

Câu 421: Giải kết: nghĩa đen là cởi và buộc, hai chữ này TT12 và B-T mỗi sách dẫn giải một kiểu, chúng tôi cũng hoang mang. Nhưng chợt nhớ chính Truyện Kiều có câu có thể giúp đoán nhận được ý hai chữ đó: "CHÉM CHA CÁI SỐ HOA ĐÀO, GỠ RA RỒI LẠI BUỘC VÀO NHƯ KHÔNG", cái số lận đận, trớ trêụ..?
Câu 422: B-T: với.
Câu 423: Trung khúc: nỗi khuất khúc trong lòng.
Câu 425: B-T phiên là NGẮN, xin phép phiên VẮN để giữ không khí "cổ kính", nhưng không coi là dị bản nên lần sau sẽ không chú nữa. KOM thống nhất dùng chữ VẮN này, không hề có chữ NGẮN () nào cả!
Câu 432: B-T: băng LỐI.
Câu 434: B-T: trướng HUỲNH.
Câu 435: B-T: Sinh VỪA.
Câu 437: Tiếng sen là tiếng gót sen, bước chân của người đẹp.
Câu 437: Giấc hoè: do điển GiẤC MỘNG NAM KHA, Thuần Vu Phần ngủ dưới gốc cây hoè, chiêm bao thấy hai sứ giả nước Hoè An vời vào làm phò mã, phong làm thái thú đất Nam Kha, vinh hiển hơn 20 năm, khi thức dậy thì chỉ thấy gốc cây hoè có ổ kiến, đó là nước Hoè An vậy, còn quận Nam Kha là cành cây phìa nam (chữ kha nghĩa là cành cây).
Câu 439: Sở Hoài Vương mộng thấy người đẹp đến hầu chăn gối, hỏi thì nói là thần núi Vu Giáp, sớm làm mây tối làm mưa, nên đỉnh Giáp non Thần chỉ việc mơ thấy người đẹp, và "mây mưa" chỉ việc ái ân.

---

Từ Câu 441 - 460

---

Chú Thích:

Câu 446: Đài sen: giá nến hình đài sen. Song đào: theo B-T thì LÔ ĐÀO đúng hơn, là cái lò hương hình hoa đào. Nhưng các bản Nôm để chữ SONG là cửa sổ, TT12 tôn trọng văn bản nên giải là hương đốt bên cửa sổ.
Câu 447: Tiên: tờ giấy.
Câu 450: B-T: hai MIỆNG.
Câu 453: Chén hà: chén màu ráng chiều đỏ tía. Quỳnh tương: rượu quý, quỳnh là một thứ ngọc.
Câu 454: Bình phong bằng kính, không phải cái bình là đồ đựng. Chữ Nôm vẫn còn chỗ được việc, vì viết Quốc ngữ thì không phân biệt được.
Câu 457: Xem chú thích Lam Kiều ở câu 266. Chưa có chày ngọc nện sương, ý là chưa phải vợ chồng.
Câu 458: Lần khân quá: ý là đòi hỏi quá.
Câu 459: Cũng như lá thắm chỉ hồng, đã chú.

---

Từ Câu 461 - 480

---

Chú Thích:

Câu 461: B-T: ĐỪNG, là theo Phường bản.
Câu 461: Kiểu câu đảo nghĩa: "xin điều hoa nguyệt thì thôi, ngoài ra ai có tiếc gì với ai". KOM cũng chú rõ bên cạnh: "ĐIỀU Phường tác ĐỪNG", vậy không nên hiểu câu này theo nghĩa đen.
Câu 463: B-T chú Cầm Đài là địa danh chỗ Tư Mã Tương Như ngồi gảy đàn trong điển tích. TT12 chú nghĩa rộng hơn: các người gảy đàn danh tiếng đều có một cầm đài.
Câu 464: Điển: Bá Nha là người gảy đàn giỏi thời Xuân Thu, có người bạn Chung Tử Kỳ hiểu thấu tiếng đàn từng cung bậc lên xuống (chữ nước non ở đây là lên non xuống nước, ám chỉ cung điệu). Sau Tử Kỳ chết Bá Nha dứt dây, đập đàn không gảy nữa vì cho rằng trong đời không còn ai hiểu thấu tiếng đàn của mình.
Câu 469: B-T, TT12, NTG đều để là riêng TAY, ý rõ ràng hơn.
Câu 470: B-T: BẬN lòng.
Câu 470: THÂN là tiếng đệm cổ như "lắm thay", có tác giả cho nó phải đọc là THĂN biến âm cổ của THAY (TẠP CHÍ HÁN NÔM số 1/1988)
Câu 471: B-T: SO dần.
Câu 475: Khúc PHƯỢNG CẦU HOÀNG của Tư Mã Tương Như để quyến rũ người đẹp Trác Văn Quân. Lời hát du dương: "PHƯỢNG HỀ, PHƯỢNG HỀ, QUY CỐ HƯƠNG, NGAO DU TỨ HẢI CẦU KỲ HOÀNG... "
Câu 477: Khúc QUẢNG LĂNG TÁN của Kê Khang, đời Tấn.
Câu 478: HOA NHẠC, QUY VÂN là hai khúc nhạc xuất xứ ở khúc QUẢNG LĂNG. B-T, TT12, NTG đều để "Một rằng LƯU THUỶ, HAI rằng HÀNH VÂN" cũng là các khúc nhạc cổ.
Câu 479: Do chuyện Chiêu Quân cống Hồ, khi qua ải gảy đàn Tỳ bà tả cảnh nhớ nước nhớ nhà thành khúc Quá quan này.

---

Từ Câu 481 - 500

---

Chú Thích:

Câu 482: Đục: tiếng trầm đục, chứ không phải nước suối đục.
Câu 484: B-T: SẦM SẬP. Cũng có thể đọc RĂM RẮP.
Câu 487: Cái gối (đầu), cũng có bản Nôm viết gối là đầu gối (chân), còn Quốc ngữ thì không thể phân biệt được.
Câu 488: Vò chín khúc: vò chín khúc ruột, cách nói tu từ.
Câu 491: Bậc tiêu tao: những cung bậc buồn.
Câu 492: Dột: chữ cổ, như ủ dột.
Câu 493: Tức là: quen nết đi mất rồi! Chứ không phải MẤT NẾT theo nghĩa MẤT DẠY, VÔ LỄ.
Câu 497: B-T: HOA HƯƠNG. TT12 có dẫn lời giải của cụ Nguyễn Văn Tố thì NGỌN LAN là NGỌN ĐÈN bằng cỏ lan. Còn chính TT12 theo chữ HOA HƯƠNG và giải là vẻ đẹp của người con gái.
Câu 498: B-T: CUỐI.
Câu 498: Nguyên bản khắc chữ thiên, nhưng thế thì lạc mất vần, chỉ có thể do thợ khắc sai, vì dễ nhầm với chữ yêu, nhất là khi khắc gỗ.

---

Từ Câu 501 - 520

---

Chú Thích:

Câu 502: B-T: DẼ cho. Chữ này cổ hơn nên có lẽ là nguyên tác.
Câu 503: Yêu đào: đào non, chỉ người con gái đẹp đến tuổi lấy chồng. Do câu Kinh Thi: "ĐÀO CHI YÊU YÊU, TRƯỚC TRƯỚC KỲ HOA, CHI TỬ VU QUY, NGHI KỲ THẤT GIA"...
Câu 505: Bố kinh: Chỉ người vợ hiền, chỉ dùng đồ giản dị áo vải (bố), thoa bằng gai (kinh).
Câu 507: Bộc-dâu: Chuyện xưa trai gái nước Vệ thường hẹn hò nhau ở bãi dâu bên bờ sông Bộc làm chuyện tà dâm.
Câu 508: B-T: THÌ con người ấỵ..
Câu 512: Truyện Tây Sương: Trương Quân Thuỵ cùng nàng Thôi Oanh Oanh phải lòng nhau ở MÁI TÂY chùa Phổ Cứu, đã cùng ăn nằm nhưng rồi sau lại sai nguyền, không lấy nhau thành gia thất.
Câu 514: B-T: NÊN đã.
Câu 516: B-T: DÀNH. Còn TT12 và NTG đều cho là KOM để chữ TRÌNH, nhưng xem thấy bộ khẩu bên trái chữ trình thì nên đọc chệch đi mới đúng cách. BẢNG TRA CHỮ NÔM cho nó có 4 âm: CHIỀNG (chiếng ra đó, lộ ra, trình), DÀNH (để dành sẵn đó), RÌNH (rình sẵn đó), XÍNH. Chỉ có XÍNH không hợp, còn ba âm kia đều có nghĩa và có cái hay riêng, có lẽ chữ DÀNH là có vẻ hợp lý hơn cả, nhưng KOM thường viết chữ DÀNH dạng khác, ở đây có thể KOM muốn đọc âm RÌNH: "Mà lòng rẻ rúng đã RÌNH một bên", ý cảnh cáo rõ hơn!
Câu 519: Tạ Côn ghẹo người con gái đương dệt, bị cô ta ném cái thoi gãy mất hai cái răng, chữ gieo thoi về sau chỉ người con gái biết giữ mình.
Câu 518: B-T, TT12, NTG: CHO DUYÊN...

---

Từ Câu 521 - 540

---

Chú Thích:

Câu 525: B-T: giải TÀU là tàu lá, TT12 giải là mái nhà, Đào Duy Anh lại cho là cái MÁNG hứng nước dưới mái. Nguyên bản KOM viết chữ TÀU là "thuyền", vậy hiểu chính mặt trăng khuyết có hình con thuyền cũng hay!
Câu 526: B-T: đã THẤY.
Câu 529: B-T: cửa SÀI (CÂY CỦI). Có người đặt vấn đề cho cửa cành cây không đúng với nhà phú hộ, rồi giải tự rằng SÀI là trạng từ "đóng chặt", tức cửa đang đóng, nhưng TT12 chú là theo nghĩa đó thì phải đọc âm TRẠI. Theo KOM thì đỡ phải lý giải.
Câu 531:
Câu 534:
Câu 535: Sấn: áo trong, đây là áo quan đã liệm. Bản B-T để chữ LỮ THẤN (nếu đúng âm thì THẤN là : chết mới liệm mà chưa chôn).
Câu 536: 6 câu trên KOM đã theo bản Kinh. Còn B-T, TT12, NTG đều theo bản Phường chỉ để 4 câu thôi:
ĐEM TIN THÚC PHỤ TỪ ĐƯỜNG
BƠ VƠ LỮ THẤN THA HƯƠNG ĐỀ HUỀ
LIÊU DƯƠNG CÁCH TRỞ SƠN KHÊ
XUÂN ĐƯỜNG KÍP GỌI SINH VỀ HỘ TANG
Như vậy từ câu 546 sẽ phải trừ lùi 2 khi đối chiếu với bản B-T.

---

Từ Câu 541 - 560

---

Chú Thích:

Câu 551: B-T: GHÉT BỎ. Chú ý hai chữ GÀN QUẢI còn có thể đọc CÀN QUẤY hay GÀN QUẤY cũng là cách hiểu chấp nhận được.
Câu 556: B-T: nằm SƯƠNG.

---

Từ câu 561 - 580

---

Chú Thích:

Câu 574: B-T: GiẠT. Chữ này TT12 phiên "trác", NTG phiên "chác", tra cuốn BẢNG TRA CHỮ NÔM thì nó có hai âm GiẠT và TRÁT, như thế âm GiẠT của B-T cũng đúng, nhưng dễ bị hình dung là hoa trôi nổi trên sông nước, đáng phải hình dung là màu hoa héo úa lớp phấn nhung trên cánh nhạt đi.
Câu 577: Gĩa giề: gần như ĐÔI HỒI, đều đã thành tiếng cổ.
Câu 578: B-T: XÔN xao.

---

Từ câu 581 - 600

---

Chú Thích:

Câu 581: Già giang: đóng gông, trói cổ. Già là cái gông, còn giang có thể đọc là giằng, chằng... tức là trói buộc; còn nguyên nghĩa chữ Hán, GIANG là khiêng đi, có thể hiểu là cõng cái gông đi?
Câu 582: Chính âm phải đọc: vô LOẠI.
Câu 584: B-T và bản Quan Vân Đường: Rụng rời GIỌT LIỄU tan tành GỐI MAI. Bản Liễu Văn Đường: Rụng rời GIỌT LIỄU tan tành CỘI MAI. Bản của Tản Đà thì theo bản KOM. Chữ Nôm GÓI có thể đọc GỐI, CỔI, CỖI, chúng tôi phiên GÓI may với ý là gói đồ nữ công, đối với khung dệt.
Câu 588: B-T: đan DẬP. GiẬM là thứ đồ tre đan sít để đánh vớt tôm cá nhỏ. Giàm: NTG giải là thứ bẫy để bắt chim, TT12 giải GiẬT GIÀM là giật sợi dây bẫy, mà không nói giàm là cái bẫy. Thực ra chữ DÀM ở quê quen dùng để gọi sợi dây buộc mũi châu bò.
Câu 590: TT12, NTG: LÀ. Chú ý đoạn này tới đoạn Thuý Kiều bán mình đã được trích giảng trong sách giáo khoa phổ thông.
Câu 593: B-T: van LẠY. Chú ý chữ Nôm VỈ còn có thể đọc VÁI, có lẽ gốc là VÁI đọc chệch đi, vái cũng gần với lạy.
Câu 594: Lân tuất: thương xót. Lân hay liên: thương, tuất: xót.
Câu 594: Phũ tay tồi tàn: đánh đập tàn nhẫn (tồi: đập).
Câu 596: B-T: Dẫu LÀ... KOM chú có bản để "Dẫu NGƯỜỊ.. "?

---

Từ câu 601 - 620

---

Chú Thích:

Câu 605: Để qua lời chỉ non thề biển với chàng Kim.
Câu 608: B-T: DẼ cho. Có vẻ cổ hơn chữ HÃY củ KOM.
Câu 610: Chữ LÀ này nguyên bản viết phồn thể (chữ Hán LA).
Câu 612: B-T, TT12, NTG đều để NGHĨ, chú ý nguyên bản KOM viết chữ NGHỈ này không có bộ tài gảy ở giữa ()
Câu 616: Quy liệu: quy là mưu tính (như QUY HOẠCH), liệu: lo liệu.
Câu 617: B-T: thương LÒNG.
Câu 618: B-T, TT12: vạ GIÓ.

---

Từ câu 621 - 640

---

Chú Thích:

Câu 622: Thơ Mạnh Giao đời Đường, bài DU TỬ NGÂM nói về từ mẫu, có câu "DỤC TƯƠNG THỐN THẢO TÂM, BÁO ĐÁP TAM XUÂN HUY": muốn đem tấc lòng cỏ báo đáp ba tháng nắng xuân. Có mùa xuân mới có cỏ, như có cha thì mới có con.
Câu 623: Băng nhân: người mối.
Câu 628: Chắc họ Mã nói láo, vì đem Kiều về Lâm Tri. Về sau Kim Trọng tìm Kiều ở Lâm Thanh bao lâu không ra: "BIẾT BAO CÔNG MƯỚN CỦA THUÊ, LÂM THANH MẤY ĐỘ ĐI VỀ DẶM KHƠI".
Câu 631: B-T: XÔN xao.
Câu 635: B-T: THÊM tức.
Câu 637: B-T: RỠN gió? GIỢN có thể đọc DỢN do không phân biệt d/gi, nhưng không thể nhầm với RỠN được.

---

Từ câu 641 - 660

---

Chú Thích:

Câu 646: B-T: XIN.
Câu 648: B-T: DỚP nhà. Còn TT12 để là GẤP nhà. Các bản khác cũng không thống nhất chữ này.
Câu 650: B-T: VÀNG.
Câu 652: Thiếp để so tuổi hai bên trai gái theo tục cưới.
Câu 654: B-T: đã CÓ.

---

Từ câu 661 - 680

---

Chú Thích:

Câu 661: B-T: CHO.
Câu 663: Nguyên KOM đê chữ PHỦ CÂN, nên đọc là BÚA RÌU theo cách đọc trong BẢNG TRA CHỮ NÔM.
Câu 668: B-T: ĐÃ.
Câu 674: Chữ "THUA" này nguyên bản viết chữ Hán (thâu: trộm cắp), xin phép để chữ chuẩn xác hơn là (thâu: thua).
Câu 674: Điển: Nàng Đề Oanh đời Hán dâng thư xin chuộc tội cho cha, Hán Văn đế cảm lòng hiếu thảo đó tha tội cho cha nàng. Và nàng Lý Ký đời Đường phải bán mình cho làng cúng thần rắn để cứu cha mẹ, sau nàng giết được thần rắn, vua nước Việt nghe tin đón nàng về làm vợ.
Câu 675: B-T: CỖI.
Câu 677: B-T: LÒNG TƠ.
Câu 679: B-T: THÂN. Ý nghĩa như nhau nhưng chữ THÂN đọc êm vần hơn.

---

Từ câu 681 - 700

---

Chú Thích:

Câu 681: B-T: Phận SAO.
Câu 682: Nguyên bản khắc chữ , cách viết khác của chữ chẳng .
Câu 683: B-T: LO quanh.
Câu 690: Hai câu trên do chuyện ông già ngồi trên cung trăng xe tơ duyên cho người dưới trần (nguyệt lão, ông tơ bà nguyệt).
Câu 693: Viết là chữ CHẤP, nhưng rõ ràng phải đọc GIÚP.
Câu 694: Tụng kỳ: kỳ xử án, TỤNG có trong chữ KIỆN TỤNG, TỐ TỤNG... Lễ tâm: lễ thành, thực ra đây là của đút (có ý châm biếm).
Câu 696: Tinh kỳ giục giã: Ý giục ngày rước dâu, vì rước dâu phải xem sao, xem ngày giờ.
Câu 696: B-T: TRỞ về.
Câu 698: B-T: Áo dầm giọt LỆ, tóc SE mái sầu.
Câu 700: B-T: XÓT lòng.

---

Từ câu 701 - 720

---

Chú Thích:

Câu 703: Thề hoa: dịch chữ tiên thề, lời thê viết trên giấy hoa tiên.
Câu 705: Liêu Dương, nơi Kim Trọng về hộ tang chú.
Câu 708: B-T: THÌ.
Câu 710: Dựa theo thuyết luân hồi: Ý nói kiếp này mắc nợ (chưa dứt hương thề), thì kiếp sau (tái sinh) làm thân trâu ngựa mà trả nợ, đền cái tình nghĩa trúc mai cho người ta! NGHÌ là NGHĨA, cũng còn đọc là NGÃI.
Câu 712: Câu này B-T có dẫn một điển tích cổ, nhưng chúng tôi thấy câu rất rõ ý và rất hay, nên lược bỏ điển đó.
Câu 713: Bàn hoàn: lưu luyến, quấn quít bên nhau.
Câu 714: B-T: LỆ tràn THẤM khăn. Chú ý đãi trắng tức là hết đĩa.
Câu 720: B-T: VỚI.

---

Từ câu 721 - 740

---

Chú Thích:

Câu 721: B-T: RỌN RÃ THỨC đầy.
Câu 737: B-T: chiếc VÀNH (vòng). B-T có nói các bản cũ và bản Kinh đều để chữ VÀNH, vì chiếc thoa đã tặng Kim Trọng. Nhưng theo phân tích của tác giả của TT12 thì vật Kiều tặng là khăn gấm quạt quỳ, còn chiếc thoa đã trả lại Kiều, nhưng thế thì "xuyến vàng đôi chiếc" (câu 318), mà Kim đem tặng Kiều ở đâu không thấy nhắc đến?

---

Từ câu 741 - 760

---

Chú Thích:

Câu 744: B-T: SO tơ.
Câu 749: Dạ đài: đài đêm, chỗ tối tăm, tức là cõi âm.
Câu 750: Có bản phiên TƯỚI, nhưng không phải dị bản, chữ này có cả hai âm.
Câu 751: B-T: Bây giờ TRÂM GÃY GƯƠNG TAN. Chú ý VỠ có lẽ phải đọc LỞ, nghĩa cũng gần như VỠ, trong BẢNG TRA CHỮ NÔM không thấy có có âm VỠ, chúng tôi do dự nên cứ để VỠ theo TT12.
Câu 754: B-T: NGẮN NGỦI. Nghĩa cũng như nhau, nhưng chữ VẮN VỦI có vẻ cổ hơn, nên phiên VẮN VỦI để giữ chút không khí cổ.
Câu 756: Nguyên bản viết chữ làng giống như là , xin phép để chữ làng thông dụng.
Câu 759: B-T: HỒN NGẤT, MÁU SAY.
Câu 760: B-T: LẠNH ngắt.

---

Từ câu 761 - 780

---

Chú Thích:

Câu 764: B-T: DẦU hay GiẦU nghĩa là nguôi, dịu bớt (có lẽ còn có nghĩa là phai lạt, có chữ: dãi dầu), CƠN VỰNG là cơn mê, ngất.
Câu 768: B-T: Chiếc VÀNH này với tờ bồi NÀY đây, chữ bồi này là đền trả tức là thề bồi, chứ không phải tờ giấy bồi!
Câu 771: Sách BÁC VẬT CHÍ nói "hổ phách hút được hạt cải, đá nam châm hút được chiếc kim", do đó phận cải duyên kim chỉ lương duyên, còn rụng cải rơi kim chỉ sự chia lìa.
Câu 775: B-T: LẠI rén chiềng, chữ TRÌNH đọc trại ra CHIỀNG cho hợp vần.
Câu 780: B-T, TT12 đều để: NAM lâu.

---