Nguyễn Công Trứ

Nguyễn Công Trứ ( 阮公著) tự là Tôn Chất, hiệu là Ngô Trai , biệt hiệu Hy Văn. Ông là người làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân tỉnh Hà Tĩnh. Nguyễn Công Trứ sinh đúng vào ngày đầu năm năm Mậu Tuất (1778).

Con đường thi cử của Nguyễn Công Trứ khá lận đận, năm 42 tuổi ông mới đỗ giải Nguyên. Con đường hoạn lộ của ông cũng lắm thăng trầm: hai lần bị giáng chức, một lần cách tuột làm lính. Tuy nhiên võ công của ông vô cùng hiển hách, khi Nam, khi Bắc, đánh dẹp Phan Bá Vành, Nông Văn Lâm, có lúc đánh giặc ở Cao Miên, nơi đâu cũng tỏ đủ tài thao lược. Ngay cả khi đã già, 80 tuổi thế mà khi nghe quân Pháp bắn phá cửa Ðà Nẵng, Ông vẫn hăm hở dâng sớ xin vua Tự Ðức ra cầm binh chống giữ. Nhưng mọi người nhớ đến Nguyễn Công Trứ nhiều nhất là ông đã có công khai hoang lập ấp ở hai hạt Tiên Hải, Kim Sơn khi làm chức Doanh Ðiền Sứ thời vua Minh Mạng. Người dân ở đây đã lập Sinh từ tôn thờ Ông.

Trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Công Trứ, Ông sáng tác hầu hết bằng chữ Nôm, chủ yếu là thể thơ Ðường luật và Hát nói. Thơ của Ông giai đoạn đầu hết sức lạc quan của kẽ sĩ có chí hướng “Phò vua giúp nước“. Thửa thiếu thời nhà Nho Nguyễn Công Trứ rất nghèo. Trong cảnh túng bần ông đã chuyển sang làm đủ nghề, nào làm thầy địa lý, làm lang băm bốc thuốc, nhưng vụng về trong cách sinh nhai nên đành ẩn nhẫn đợi thời, thơ phú qua ngày. Tuy rất khó khăn nhưng Nguyễn Công Trứ vẫn lạc quan, ông luôn nuôi trong lòng những hoài bão, ước mơ cao đẹp. Vì thế mỗi lần đi thi là mỗi lần niềm hy vọng lại dâng lên:

Ði không há lẽ lại về không ?
Cái nợ cầm thư phải trả xong

Ði thi tự vịnh

Tuy nghèo nhưng Nguyễn Công Trứ vẫn tự hào về cuộc sống thanh cao của mình, ông luôn giữ phẩm cách trong sạch của mình. Ông là người có khí tiết, dù hoàn cảnh khó khăn nhưng vẫn cương trường vượt qua tất cả để tiến đến sự thành đạt như chí hướng mình hằng đeo đuổi. Tuy sự thành công của tuổi đời hơi muộn nhưng lại chín chắn.

Nhắc đến Nguyễn Công Trứ là nhắc đến những bài thơ về Chí nam nhi của ông. Khó thể nào quên vị Nho tướng này với những câu:

Vòng trời đất dọc ngang, ngang dọc.
Nợ tang bồng vay trả, trả vay.
Chí làm trai Nam, Bắc, Đông, Tây,
Cho phỉ sức vẩy vùng trong bốn bể.
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử,
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh.
Đã chắc rằng ai nhục ai vinh,
Mấy kẻ biết anh hùng khi vị ngộ.
Cũng có lúc mưa dồn sóng vỗ,
Quyết ra tay buồm lái với cuồng phong.
Chí những toan xẻ núi lấp sông,
Làm nên tiếng anh hùng đâu đấy tỏ.
Đường mây rộng thênh thênh cử bộ,
Nợ tang bồng trang trắng, vỗ tay reo
Thảnh thơi thơ túi rượu bầu.

(Chí khí anh hùng)

Chí nam nhi của Nguyễn Công Trứ bắt nguồn từ tâm tính kiêu hùng, hiên ngang của kẻ sĩ đứng trong trời đất. Quốc gia hưng vong thất phu hữu trách cuộc đời của ông đã minh chứng cho tâm niệm đó. Vì vậy hình ảnh kẻ làm trai của Nguyễn Công Trứ rất sống động và đầy thi vị.

Cái hay của nhà Nho Tướng này là dù trong hoàn cảnh nào ông cũng ca ngợi cái nhàn và sự hành lạc. Ngay khi còn là anh học trò thất cơ lỡ vận cho đến lúc thành đạt. Cái nhàn và sự hưởng lạc luôn theo chân Ông. Kể khi đã già ông vẫn còn dai. Càng già, càng dẽo càng dai, bảy mươi ba tuổi cưới nàng thiếp mới hai mươi ba.

Chẳng lợi danh chi lại hóa hay
Chẳng ai phiền lụy chẳng ai rầy
Ngoài vòng cương tỏa chân cao thấp
Trong thú yên hà mặt tỉnh say
Liếc mắt coi chơi người lớn bé
Vểnh râu bàn những chuyện xưa nay
Của trờì trăng gió kho vô tận
Cầm hạc tiêu dao đất nước này.

(Thú tiêu dao)

Lòng kiêu hãnh,khí chất đa tình đưa Nguyễn Công Trứ đến sự hành lạc, hưởng thú vui trong cái nhàn, tuy cái nhà của ông kém phần thanh khiết theo Ðạo gia như cụ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm nhưng tài tình phong lưu rất mực .

Nguyễn Công Trứ còn là nhà thơ của thế thái nhân tình, Ông có cái nhìn rất rõ ràng trong cuộc sống. Ghét cay ghét đắng cảnh nhân tâm lung lạc vì đồng tiền:

Ð ..m… nhân tình đã biết rồi ,
Nhạt như nước ốc bạc như vôi .
Tiền tài hai chữ son khuyên ngược ,
Nhân nghĩa đôi đường nước chảy xuôi.
………………….

Trong thế thái nhân tình cái tình cảm của Nguyễn Công Trứ thoạt nhìn ngỡ hời hợt nhưng thật ra lại sâu đậm. Còn trong tình cảm riêng tư của mình Ông lại rất thành thật. Tương tư sầu tình thì ai cũng từng, nhưng cái tương tư của ông hình như được diễn đạt rất dễ dàng:

Tương tư không biết cái làm sao,
Muốn vẽ mà chơi vẽ được nào?
Lúc đứng, khi ngồi, khi nói chuyện,
Lúc say, lúc tỉnh, lúc chiêm bao.
Trăng soi trước mặt ngờ chân bước,
Gió thổi bên tai ngỡ miệng chào.
Một nước một non người một ngã,
Tương tư không biết cái làm sao?

(Tương tư)

Cái chí khí ngang tàng , tính cách hào hùng và sự tài hoa, phong lưu của Nguyễn Công Trứ đã để lại cho hậu thế cả kho tàng văn thơ, hát nói phong phú. Mười năm cuối đời Nguyễn Công Trứ xin về hưu sống cuộc đời đủng đỉnh lưng bò mà đeo nhạc ngựa.

Nguyễn Công Trứ mất ngày 7 tháng 12 năm 1859 .

---

Xem thêm Giai thoại Nguyễn Công Trứ

Bài ca ngất ngưởng


Vũ trụ nội mạc phi phận sự, [1]
Ông Hy Văn [2] tài bộ đã vào lồng. [3]
Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông, [4]
Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng.
Lúc bình Tây [5], cờ đại tướng.
Có khi về Phủ doãn Thừa Thiên, [6]
Đô môn giải tổ chi niên, [7]
Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng.
Kìa núi nọ [8] phau phau mây trắng,
Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi.
Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì, [9]
Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng.
Được mất dương dương người thái thượng, [10]
Khen chê phơi phới ngọn đông phong.
Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng,
Không Phật, không Tiên, không vướng tục.
Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn, Phú, [11]
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung.
Trong triều ai ngất ngưởng như ông!



Nguyễn Công Trứ

---

1. Mọi việc trong khoảng trời đất đều là phận sự của ta
2. Biệt hiệu của Nguyễn Công Trứ
3. Làm quan bị xem là giam hãm trong lồng, mất tự do
4. Nguyễn Công Trứ đỗ Giải nguyên kỳ thi Hương năm 1819, làm Tham tán quân vụ năm 1833, thăng Tham tán đại thần năm 1841, giữ chức Tổng đốc Hải An năm 1835
5. Nguyễn Công Trứ đánh dẹp khởi nghĩa ở miền Tây Nam Bộ những năm 1840 - 1841
6. Nguyễn Công Trứ làm Phủ doãn Thừa Thiên năm 1848
7. Năm ở kinh đô cởi trả ấn để về hưu
8. Núi Đại Nại gần thị xã Hà Tĩnh
9. Nguyễn Công Trứ thường đưa theo các cô hầu gái lên chùa Thiên Tượng trên núi Hồng
10. Người thời thượng cổ
11. Trái Nhạc thời Hán và ba người thời Tống: Nhạc Phi, Hàn Kì, Phú Bật là những người nổi tiếng có sự nghiệp hiển hách

Bỏ vợ lẽ cảm tác


Mười hai bến nước, một con thuyền

Tình tự xa xôi, đố vẽ nên!

Tự biệt nhiều lời so vắn giấy^[1]

Tương tư nặng gánh chứa đầy thuyền

Rồi đây nỏ biết quên hay nhớ

Từ đó mà mang nợ với duyên

Tình ấy trăng kia như biết với

Chia làm hai nửa giọi hai bên!



Nguyễn Công Trứ

---

1. Lời chia tay giấy ngắn tình dài.

Bỡn cô đào già ^[1]


Liếc trông giá đáng mấy mười mươi,

Đem lạng vàng mua lấy tiếng cười.

Giăng xế nhưng mà cung chửa khuyết,

Hoa tàn song lại nhị còn tươi.

Chia đôi duyên nọ đà hơn một,

Mà nét xuân kia vẹn cả mười.

Vì chút tình duyên nên đằm thắm,

Khéo làm cho bận khách làng chơi.



Nguyễn Công Trứ
(Nguồn http://vi.wikisource.org)

---

1. Cô đào là Hiệu Thư, người mà tác giả đã bồng bột tỏ tình giữa cánh đồng khi xưa. Khi thành Tổng đốc Hải An mời đào nương đến hát lễ sinh nhật, bất ngờ hai người gặp lại nhau. Ông cưới Hiệu Thư làm thiếp vì vẫn còn "mê" nàng.

Cảnh Biệt Ly


Kẻ về người ở,
Bồi hồi thay lúc phân kỳ!
Khéo quấy người hai chữ tình si
Lửa ly biệt bừng bừng không lúc nguội!
Bát ngát trăm đường bối rối
Biệt thì dung dị, kiến thì nan
Trót đa mang khúc hát cung đàn,
Nên dan díu mối tình chưa dứt.
Sá nghĩ xa xôi nghìn dặm đất,
Tiếc công đeo đẳng mấy năm trời
Khi ra vào tiếng nói giọng cười
Một ngày cũng là người tri kỷ.
Sao nỡ để kẻ vui người tẻ,
Gánh tương tư riêng nặng bề bề?
Thương thay người ở đôi quê
Nẻo đi thì nhớ, nẻo về thì thương!
Tính sao cho vẹn trăm đường?



Nguyễn Công Trứ

---

Cách ở đời


Ăn ở sao cho trải sự đời:

Vừa lòng cũng khó, há rằng chơi.

Nghe như chọc ruột, tai làm điếc;

Giận đã căm gan, miệng mỉm cười.

Bởi số chạy đâu^[1] cho khỏi số;

Lụy người nên nỗi phải chiều người.

Mặc ai, chớ để điều ân oán,

Chung cục thời chi^[2] cũng tại trời.



Nguyễn Công Trứ

---

1. Có bản ghi là trách sao.
2. Có bản ghi là Trong cuộc hơn thua.

Cảnh xa nhà


Nỗi nọ đường kia, xiết nói năng!

Đêm nằm không ngủ, biết mần răng?

Đầu ngành mấy tiếng chim kêu gió

Trước điếm năm canh chó sủa giăng

Phảng phất lòng quê khôn nén được

Mơ màng cuộc thế cũng cầm bằng

Đêm gà eo óc, trời chưa rạng

Tình tự này ai biết hay chăng?


Nguyễn Công Trứ

---

Cầm kỳ thi tửu

- - - Bài 1 - - -


Trời đất cho ta một cái tài

Giắt lưng dành để tháng ngày chơi

Dở duyên với rượu khôn từ chén

Trót nợ cùng thơ phải chuốt lời

Cờ sẵn bàn son xe ngựa đó

Đàn còn phím trúc tính tình đây

Ai say, ai tỉnh, ai thua được

Ta mặc ta mà ai mặc ai!



Nguyễn Công Trứ

---

Cầm Kỳ Thi Tửu

- - - Bài 2 - - -


Cầm kỳ thi tửu,
Đường ăn chơi mỗi vẻ mỗi hay.
Đàn năm cung réo rắt tính tình dây,
Cờ đôi nước rập rình xe ngựa đó.
Thơ một túi phẩm đề [1] câu nguyệt lộ, [2]
Rượu ba chung tiêu sái [3] cuộc yên hà. [4]
Thú xuất trần tiên vẫn là ta,
Sách Hoàng Thạch [5], Xích Tùng [6] ở cũng đáng!

Thơ rằng:

Cầm tứ tiêu nhiên, kỳ tứ sảng,
Thi hoài lạc hỹ, tửu hoài nồng. [7]
Một chữ nhàn giá lại đáng muôn chung,
Người ở thế dẫu trăm năm là mấy!
Sách có chữ "Nhân sinh thích chí", [8]
Đem ngàn vàng chác lấy cuộc cười.
Chơi cho lịch mới là chơi,
Chơi cho đài các cho người biết tay.
Tài tình dễ mấy xưa nay!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Phê bình
2. Trăng và sương, ý nói câu thơ bóng bẩy
3. Phóng khoáng
4. Khói ráng, ý nói cảnh đẹp của đời ẩn dật
5. Cuối đời nhà Tần, Trương Lương đi chơi ở đất Hạ Bì, đến Dĩ Kiều gặp ông già trao cho quyển Binh thư tam lược mà dặn: "Đọc kỹ sách này sau có thể bình thiên hạ. Sau 13 năm nhà ngươi đến núi Cốc Thành, nếu thấy hòn đá vàng thì biết là ta đấy!" (Vì thế sau này người đời tôn ông lão là Hoàng Thạch Công). Đúng như lời dặn của tiên ông, Trương Lương sau này giúp Lưu Bang lập nên nhà Hán
6. Theo Liệt tiên truyện, Xích Tùng Tử làm quan Vũ sư đời vua Thần Nông, sau đắc đạo thành tiên
7. Cung đàn hay, cuộc cờ thú/ Câu thơ vui, chén rượu nồng
8. Đời Nam Tề, Trương Hàn có câu "Nhân sinh quý thích chí, tu phú quý hà vi?" (Người ta ở đời cốt thỏa chí mình, nào cần giàu sang làm gì)

Cầm Kỳ Thi Tửu

- - - Bài 3 - - -


Thi tửu cầm kỳ khách
Phong vân tuyết nguyệt thiên
Nợ tang bồng hẹn khách thiếu niên
Cuộc hành lạc vẫy vùng cho phỉ chí
Thơ một túi gieo vần Đỗ, Lý
Rượu lưng bầu rót chén Lưu Linh
Đàn Bá Nha gảy khúc tính tang tình
Cờ Đế Thích đi về xe pháo mã
Lúc vị ngộ Vị Tân, Sằn Dã [1]
Lấy bút nghiên mà hẹn với non sông
Xe Thang, Văn nhất đán tao phùng
Bao nhiêu nợ tang bồng đem giả hết
Tri mệnh thức thời duy tuấn kiệt
Hữu duyên hà xứ bất phong lưu?[ 2]
Ngô nhân hà cụ hà ưu? [3]


Nguyễn Công Trứ

---

1. Vị Tân: bến sông Vị, nơi Lã Vọng (Khương Tử Nha) ngồi câu cá trước khi ra giúp Văn Vương nhà Chu làm nên sự nghiệp. Sằn Dã: đồng Sằn, nơi Y Doãn cày ruộng trước khi ra giúp vua Thành Thang nhà Thương nên nghiệp lớn
2. Chỉ có người giỏi mới biết được mệnh trời và việc đời/ Có duyên thời ở đâu mà chẳng phong lưu
3. Sao ta phải lo phải sợ

Cây cau


Ơn chúa vun trồng kể xiết bao

Một ngày càng một rấn lên cao

Lưng đeo đai bạc, sương nào nhuốm?

Đầu đội tàn xanh, nắng chẳng vào

Buồng chất cháu con khôn xiết kể

Nhà nhiều quan khách dễ khuyên chào

Kình thiên một cột giơ tay chống

Dẫu gió lung lay cũng chẳng nao.



Nguyễn Công Trứ

---

Chí làm trai


Vòng trời đất dọc ngang, ngang dọc;
Nợ tang bồng vay trả, trả vay.
Chí làm trai nam, bắc, đông, tây,
Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể.
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử,
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh [1].
Đã chắc ai rằng nhục rằng vinh,
Mấy kẻ biết anh hùng khi vị ngộ [2].
Cũng có lúc mây tuôn sóng vỗ
Quyết ra tay buồm lái trận cuồng phong [3].
Chí những toan xẻ núi, lấp sông,
Làm nên tiếng anh hùng đâu đấy tỏ,
Đường mây[4] rộng thênh thênh cử bộ [5],
Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo.
Thảnh thơi thơ túi, rượu bầu.


Nguyễn Công Trứ

---

1. 人 生 自 古 誰 無 死
留 取 丹 心 照 汗 青
Nguyên là hai câu thơ của Văn Thiên Tường trong bài Chính khí ca, nghĩa là: Người ta sống ở đời tự xưa ai là không chết [miễn là] để lại tấm lòng son soi sáng trong sử sách.
2. Vị ngộ 未遇: chưa gặp vận, chưa làm nên.
3. Cuồng phong 狂風: (cuồng: điên; phong: gió); gió thổi mạnh trong khi có bão táp.
4. Đường mây: dịch chữ "vân trình 雲程" đường lên mây, lên chỗ cao; nghĩa bóng là đường khoa cử, công danh.
5. Cử bộ: cất bước đi.

Chí nam nhi ^[*]


Thông minh nhất nam tử,
Yếu vi thiên hạ kỳ.^[1]
Trót sinh ra thời phải có chi chi,
Chẳng lẽ tiêu lưng ba vạn sáu.^[2]
Truyện đố kỵ^[3] sá chi con tạo
Nợ tang bồng quyết giả cho xong
Đã xông pha bút trận^[4] thì gắng gỏi kiếm cung
Cho rõ tu mi nam tử^[5]
Trong vũ trụ đã đành phận sự
Phải có danh mà đối với núi sông
Đi không chẳng lẽ về không?



Nguyễn Công Trứ
(Nguồn: Việt Nam ca trù biên khảo, Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề, Nxb Văn Hóa, 1962)

---

*. Theo Sđd bài này có tên: "Làm cho tỏ mặt nam nhi".
1. Một người trai thông minh. Phải làm điều khác thường trong thiên hạ; từ câu thơ Đường Giới tiễn bạn đi Trường An: "Nam tử yếu vi thiên hạ kỳ".
2. Ba vạn sáu nghìn ngày là 100 năm, một đời người; ngụ ý chẳng lẽ hoang phí cả đời người.
3. Đố kỵ: ghen ghét.
4. Bút trận: Văn chương bút chiến như đánh trận.
5. Tu mi nam tử: Râu mày con trai.

Chơi là lãi


Ôi nhân sinh là thế ấy,
Như bóng đèn, như mây nổi, như gió thổi, như chiêm bao.
Ba mươi năm hưởng thụ biết chừng nào,
Vừa tỉnh giấc nồi kê chửa chín.
Vật thái mạc cùng vân biến huyễn,
Thế đồ vô lự, nguyệt danh hư.
Cái hình hài đã chắc thực chưa?
Mà lẽo đẽo khóc hoài rứa mãi!
Trời đất hễ có hình là có hoại,
Cậy chi chi mà chắc cái chi chi.
Cuộc làm vui liệu phải kịp thì,
Khi đắc chí lại khi thất chí.
Trông gương đó hãy suy cho kỹ,
Dẫu xưa nay nào có trừ ai;
Có tài mà cậy chi tài!



Nguyễn Công Trứ

---

Chơi xuân kẻo hết xuân đi


Ngẫm cho kỹ đến bất nhân là tạo vật
Đã sinh người lại hạn lấy năm
Kể chi thằng lên bẩy, đứa lên năm
Dẫu ba vạn sáu nghìn ngày là mấy chốc?
Lại mang lấy lợi danh, vinh nhục
Cuộc đời kia lắm lúc bi hoan
E đến khi hoa rữa trăng tàn
Xuân một khắc, dễ nghìn vàng đổi chác?
Tế suy vật lý tu hành lạc
An dụng phù danh bạn thử thân^[1]
Song bất nhân mà lại chí nhân
Hạn lấy tuổi để mà chơi lấy
Cuộc hành lạc bao nhiêu là lãi bấy
Nếu không chơi, thiệt ấy ai bù?
Nghề chơi cũng lắm công phu!



Nguyễn Công Trứ

---

1. Xét kỹ lẽ của sự vật thì thấy nên vui chơi,
Sao nỡ để cái hư danh bó buộc thân mình (thơ Đỗ Phủ)

Chữ nhàn


Thị tại môn tiền náo
Nguyệt lai môn hạ nhàn [1]
So lao tâm lao lực [2] cũng một đoàn,
Người trần thế muốn nhàn sao được.
Nên phải lấy chữ "Nhàn" làm trước,
Trời tiếc du, ta cũng xin nài.
Cuộc nhân sinh bảy, tám, chín mười mươi,
Mười lăm trẻ, năm mươi già không kể
Thọat sinh ra, thì đà khóc chóe,
Trần có vui, sao chẳng cười khì?
Khi hỉ lạc, khi ái ố, lúc sầu bi [3],
Chứa chi lắm một bầu nhân dục [4]?
Tri túc, tiện túc; đãi túc, hà thời túc?
Tri nhàn, tiện nhàn; đãi nhàn, hà thời nhàn?[5]
Cầm, kỳ, thi, tửu với giang san,
Dễ mấy kẻ xuất trần, xuất thế [6]?
Ngã kim nhật tại tọa chi địa,
Cổ chi nhân tằng tiên ngã tọa chi.[7]
Ngàn muôn năm âu cũng thế ni,
Ai hay hát, mà ai hay nghe hát?
Sông Xích Bích, buông thuyền năm Nhâm Tuất,
Để ông Tô [8] riêng một thú thanh tao.
Chữ "Nhàn" là chữ làm sao?


Nguyễn Công Trứ

---

1.市 在 門 前 閙
月 來 門 下 閒
Chợ ở trước cửa thì huyên náo, trăng lại trước cửa thì thanh nhàn. Hai câu này do cách ghép chữ mà đặt ra: cùng một chữ môn 門, nếu để chữ thị 市 vào trong thì thành ra chữ náo 閙; nếu để chữ nguyệt 月 vào thì thành ra chữ nhàn 閒.
2. Lao tâm, lao lực 勞心勞力: lao tâm là nhọc lòng, tức là làm việc bằng trí não; lao lực là nhọc sức tức là làm việc bằng chân tay.
3. Hỉ 喜: mừng; lạc 樂: vui; ái 愛: yêu; ố 惡: ghét; sầu 愁: buồn; bi 悲: thương.
4. Nhân dục 人欲: lòng ham muốn của người ta.
5. 知 足 便 足 待 足 何 時 足
知 閒 便 閒 待 閒 何 時 閒
Biết đủ là đủ, đợi cho đủ thì bao giờ mới đủ. Biết nhàn là nhàn, đợi cho nhàn thì bao giờ mới nhàn
6. Xuất trần xuất thế 出塵出世 (xuất: ra; trần: bụi; thế: đời): ra ngoài cõi đời bụi bậm.
7. 我 今 日 在 坐 之 地
古 之 人 曽 先 我 坐 之
Hai câu này ở bài tựa truyện Tây sương ký của Vương Thực Phủ đời Nguyên; ý nói: chỗ ta đang ngồi hôm nay thì người xưa đã từng ngồi trước rồi. Ý nói: ở đời này không có cái gì là mới cả.
8. Ông Tô: tức là ông Tô Thức hay Tô Đông Pha đời nhà Tống, một trong bát đại gia của văn chương Trung Quốc, thường hay cùng bạn thả thuyền chơi trên sông Xích Bích. Ông là tác giả của hai bài phú nổi tiếng Tiền và Hậu Xích Bích phú.

Con đường làm quan


Tuổi tác tuy rằng chửa mấy mươi,

Đổi thay mắt đã thấy ba đời [1].

Ra trường danh lợi, vinh liền nhục,

Vào cuộc trần ai [2], khóc trước cười.

Chuyện cũ trải qua đà chán mắt,

Việc sau nghĩ lại chẳng thừa hơi.

Đã hay đường cái thời ra thế,

Sạch nợ tang bồng [3] mới kể ngươi.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Ba đời: các đời vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị.
2. Trần ai: bụi cát. Nghĩa bóng là cõi đời, là thế gian.
3. Sạch nợ tang bồng (sạch: trả hết, tang bồng: công danh sự nghiệp); ý nói: lập nên công danh sự nghiệp để trả nợ làm trai ở đời.

Chuyện Đời


Vất vất vơ vơ, cũng nực cười,

Căm căm cúi cúi có hơn ai.

Nay còn chị chị anh anh đó,

Mai đã ông ông mụ mụ rồi.

Có có không không lo hết kiếp,

Khôn khôn dại dại, chết xong đời.

Chi bằng láo láo lơ lơ vậy,

Ngủ ngủ ăn ăn nói chuyện chơi .


Nguyễn Công Trứ

---

Bài thơ này làm theo dạng thơ Song điệp, tất cả 8 câu đều có hai điệp từ.

Duyên gặp gỡ


Minh quân lương tướng tao phùng dị
Tài tử giai nhân tế ngộ nan [1]
Trai anh hùng gặp gái thuyền quyên
Trong nhất kiến tình duyên như đã
Tỳ bà hữu hạnh phùng Tư mã
Quân tử đa tình cánh khả lân[2]
Nọ mấy người tài tử giai nhân
Duyên chỉ thắm bỗng dần dần đưa lại
Dầu nghìn dặm băng sơn quế hải
Đã tình duyên xe lại cũng nên gần
Liễu hoa vừa gặp chúa xuân
Châu Trần nào có Châu Trần này hơn
Anh hùng hà xứ bất giang sơn?[3]


Nguyễn Công Trứ

---

1. Vua giỏi tướng tài dễ gặp nhau. Trai tài gái sắc khó gặp gỡ.
2. Người kỹ nữ đàn tỳ bà có duyên may gặp Bạch Cư Dị (Tư mã Giang Châu)/ Khách quân tử đa tình nên lắm nỗi xót thương.
3. Với khách anh hùng thì nơi nào chẳng là đất nước mình.

Đánh tổ tôm


Tổ tôm tên chữ gọi hà sào [1]

Đánh thì không thấp cũng không cao

Được thì vơ cả, thua thì chạy

Nào! [2]


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tổ của con tôm
2. Bài này làm theo thể Yết hậu: các câu trên có đủ từ cả, riêng câu dưới cùng chỉ có một từ .

Đi thi tự vịnh


Đi không há lẽ trở về không,

Cái nợ cầm thư [1] phải trả xong.

Rắp mượn điền viên [2] vui tuế nguyệt [3],

Trót đem thân thế hẹn tang bồng [4].

Đã mang tiếng ở trong trời đất,

Phải có danh gì với núi sông.

Trong cuộc trần ai [5], ai dễ biết?

Rồi ra mới rõ mặt anh hùng. [6]


Nguyễn Công Trứ

---

1. Cầm thư 琴書: cầm là đàn cầm, thư là sách, hai đồ dùng của người học trò. Nghĩa bóng là công học tập. Có bản ghi là: trần hoàn
2. Điền viên 田園: ruộng vườn; chỉ cái thú của người ở chốn thôn quê.
3. Tuế nguyệt 歲月: năm tháng.
4. Tang bồng hồ thỉ (桑蓬弧矢): tang - cây dâu; bồng - cỏ bồng; hồ - cây cung; thỉ - mũi tên. Theo Kinh Lễ, khi nhà vua sinh hoàng tử, quan coi việc lấy cung bằng cây dâu và 6 mũi tên bằng cỏ bồng, bắn ra bốn hướng (Đông, Tây, Nam, Bắc) rồi bắn lên trời một mũi, bắn xuống đất một mũi, ngụ ý: người con trai lớn lên có chí khí ở bốn phương, tung hoành ngang dọc trong trời đất. Có bản ghi câu này là: Nỡ đem thân thế hẹn tang bồng.
5. Trần ai 塵埃: bụi cát. Nghĩa bóng là lúc còn hàn vi, lúc chưa hiển đạt.
6. Có bản ghi là: Xưa nay đâu chẳng có anh hùng.

Đường công danh


Cùng đạt [1] có riêng chi mệnh số
Hành tàng [2] nào hẹn với văn chương?
Đường công danh sau trước cũng là thường
Con tạo hóa phải rằng ghen ghét mãi?
Duyên ngư thủy còn dành cơ hội lại
Quyết tang bồng cho phỉ chí trượng phu
Trong trần ai, ai kém ai đâu?
Tài bộ thế, khoa danh, ờ, lại có!

Thơ rằng:

Độc thư thiên bất phụ
Hữu chí sự cánh thành [3]
Giang sơn đành có cậy trông mình
Mà vội mỉa anh hùng chi bấy nhẽ?
Đã sinh ra ở trong phù thế
Nợ trần ai đành cũng tính xong
Nhắn lời nói với non sông
Giang sơn hầu dễ anh hùng mấy ai?
Thanh vân [4], trông đó mà coi.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Lúc bế tắc lúc hanh thông.
2. Lúc hoạt động giúp nước, lúc ẩn náu giấu mình.
3. Giời không phụ người đọc sách (tức người học giỏi thì trời giúp cho làm nên)/ Có chí thì làm nên việc lớn.
4. Đường công danh.

Gánh gạo đưa chồng


Con cò lặn lội bờ sông
Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non.
Lộ diệc vũ trùng trung chi nhất [1]
Thương cái cò lặn lội bờ sông
Tiếng nỉ non gánh gạo đưa chồng
Ngoài nghìn dặm một trời một nước.
Trông bóng nhạn bâng khuâng từng bước
Nghe tiếng quyên khắc khoải năm canh
Nghĩa tép tôm ai nỡ dứt tình
Ơn thủy thổ phải đền cho vẹn xóng [2]
Trường tên đạn, xin chàng bảo trọng
Thiếp lui về nuôi cái cùng con
Cao Bằng cách trở nước non
Mình trong trắng có quỷ thần a hộ
Sức bay nhảy một phen năng nổ
Đá Yên Nhiên còn đó chẳng mòn
Đồng hưu [3] rạng chép thẻ son
Chàng nên danh giá, thiếp còn trẻ trung
Yêu nhau khăng khít dải đồng.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Cò là loài có lông, loài vật có tình.
2. Trọn vẹn.
3. Cùng nghỉ ngơi vui vẻ.

Hàn nho phong vị phú


Chém cha cái khó!
Chém cha cái khó!
Khôn khéo mấy ai ?
Xấu xa một nó!
Lục cực [1] bày hàng sáu, rành rành kinh huấn[2] chẳng sai,
Vạn tội [3] lấy làm đầu, ấy ấy ngạn ngôn hẳn có.

Kìa ai:
Bốn vách tường mo [4],
Ba gian nhà cỏ.
Đầu kèo mọt tạc vẽ sao [5],
Trước cửa nhện giăng màn gió [6].
Phên trúc ngăn nửa bếp nửa buồng,
Ống nứa đựng đầu kê đầu đỗ.
Đầu giường tre, mối dũi [7] quanh co,
Góc tường đất, trùn [8] lên lố nhố.
Bóng nắng giọi trứng gà bên vách, thằng bé tri trô [9],
Hạt mưa xoi hang chuột trong nhà, con mèo ngấp ngó [10].
Trong cũi, lợn nằm gặm máng[11], đói chẳng muốn kêu,
Đầu giàn, chuột lóc [12] khua niêu, buồn thôi lại bỏ.
Ngày ba bữa, vỗ bụng rau bịch bịch, người quân tử ăn chẳng cầu no [13],
Đêm năm canh, an giấc ngáy kho kho, đời thái bình cửa thường bỏ ngỏ [14].
Ấm trà góp lá bàng lá vối, pha mùi chát chát chua chua,
Miếng trầu têm vỏ mận vỏ dà [15], buồn miệng nhai nhai nhổ nhổ.
Áo vải thô nặng trịch, lạnh làm mền, nực làm gối, bốn mùa thay đổi bấy nhiêu,
Khăn lau giắt đỏ lòm, trải làm chiếu, vận làm quần, một bộ ăn chơi quá thú.
Đổ mồ hôi, võng lác [16], quạt mo,
Chống hơi đất, dép da, guốc gỗ.
Miếng ăn, sẵn cà non mướp luộc, ngon khéo là ngon,
Đồ chơi, nhiều quạt sậy điếu tre, của đâu những của.
Đồ chuyên trà: ấm đất sứt vòi,
Cuộc uống rượu: be sành chắp cổ.
Đồ cổ khí bức tranh treo trên vách, khói bay lem luốc, màu thủy mặc [17] mờ mờ,
Của tiểu đồng pho sách gác đầu giàn, gián nhắp lăm nhăm, dấu thổ châu[18] đo đỏ.
Cỗ bài lá, ba đời cửa tướng [19], hàng văn, hàng sách [20] lờ mờ,
Bàn cờ săng [21], bảy kiếp nhà ma[22], chữ nhật, chữ điền[23] xiêu xó.
Lộc nhĩ điền [24]: lúa chất đầy giường,
Phương tịch cốc [25]: khoai vừa một giỏ.
Tiêu dụng lấy chi mà phao phổng, thường giữ ba cọc ba đồng [26],
Mùa màng dành để có bao nhiêu, chừng độ một triêng [27] một bó,
Mỏng lưng [28] xem cũng không giàu,
Nhiều miệng lấy chi cho đủ.
Đến bữa, chưa sẵn bữa, con trẻ khóc dường ong,
Qua kỳ, lại hẹn kỳ, nhà nợ kêu như ó [29].
Thuốc men rắp bòn chài gỡ bữa, song nghĩ câu ý dã, thế nào cho đáng giá lương y,
Thầy bà mong dối trá kiếm ăn, lại nghĩ chữ dũng như, phép chi được nổi danh pháp chủ.
Quẻ dã hạc toan nhờ lộc thánh, trút muối đổ biển, ta chẳng bõ bèn,
Huyệt chân long toan bán đất trời, ngôi mả táng cha, tìm còn chửa chỗ.
Buôn bán rắp theo nghề đỏ, song lạ mặt, chúng hòng rước gánh, mập mờ nên hàng chẳng có lời,
Bạc cờ toan gỡ con đen, chưa sẵn lưng, làng lại dành nơi, hỏi gạn mãi giạm không ra thổ.
Gập khúc lươn, nên ít kẻ yêu vì,
Gương mắt ếch, biết vào đâu mượn mõ.
Đến lúc niên chung nguyệt quý, lấy chi tiêu đồng nợ đồng công ?
Gặp khi đường xẩy chân cùng, nên phải tới cửa này cửa nọ.
Thân thỉ to to nhỏ nhỏ, ta đã mỏi cẳng ngồi trì,
Dần dà nọ nọ kia kia, nó những vuốt râu làm bộ.
Thầy tớ sợ men tìm đến cửa, ngảnh mặt cúi đầu,
Chị em e vất lấm vào lưng, chìa môi nhọn mỏ.
Láng giềng ít kẻ tới nhà,
Thân thích chẳng ai nhìn họ.
Mất việc toan dở nghề cơ tắc, tủi con nhà mà hổ mặt anh em,
Túng đường mong quyết chí cùng tư, e phép nước chưa nên gan sừng sỏ.
Cùng con cháu thuở nói năng chuyện cũ, dường ngâm câu lạc đạo vong bần,
Gặp anh em khi bàn bạc sự đời, lại đọc chữ vi nhân bất phú.
Tất do thiên, âu phận ấy là thường,
Hữu kỳ đức, ắt trời kia chẳng phụ.
Tiếc tài cả phải phạn ngưu bản trúc, dấu xưa ông Phó ông Hề,
Cần nghiệp kho khi tạc bích tụ huỳnh, thuở trước chàng Khuông chàng Vũ.
Nơi thành hạ đeo cần câu cá, kìa kìa người quốc sĩ Hoài âm,
Chốn lý trung xách thớt chia phần, nọ nọ đấng mưu thần Dương võ.
Khó ai bằng Mãi Thần Mông Chính, cũng có khi ngựa cưỡi dù che,
Giàu ai bằng Vương Khải Thạch Sùng, cũng có hội tường xiêu ngói đổ.

Mới biết:
Khó bởi tại trời,
Giàu là cái số.
Dầu ai ruộng sâu trâu nái, đụn lúa kho tiền,
Cũng bất quá thủ tài chi lỗ.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Lục cực 六極: Sáu điều cực nhục của con người gồm: chết non, bệnh tật, buồn lo, nghèo khó, xấu xa, yếu hèn
2. Kinh huấn 經訓: lời dạy trong sách.
3. Vạn tội: Do câu ngạn ngôn chữ nho: "Vạn tội bất như bần" 萬罪不如貧 - muôn tội chẳng gì bằng tội nghèo.
4. Tường mo: tường bằng mo cau, chứ không xây bằng gạch.
5. Đầu kèo mọt tạc vẽ sao: kèo là một phiến gỗ hoặc là một cây tre giao đầu với một phiến khác hoặc một cây khác để đỡ mái nhà. Cả câu nghĩa là: mọt đục cái đầu kèo, tạc thành hình lỗ chỗ như những ngôi sao.
6. Nhện giăng màn gió: nhện giăng tơ trông tự màn che gió.
7. Mối dũi: mối đây là giống kiến trắng đắp đất trên các đồ gỗ để đục; dũi đây là chui rúc để đục khoét.
8. Trùn: giun
9. Bóng nắng giọi trứng gà trên vách thằng bé tri trô: vì mái nhà thủng lỗ chỗ, ánh nắng soi qua các lỗ thủng ấy, chiếu lên trên vách, thành những hình tròn, trông tựa trứng gà, trẻ con trong nhà thấy thế lấy làm lạ, bập bẹ hỏi, nói.
10. Hạt mưa xoi hang chuột trong nhà, con mèo ngấp ngó: vì mái nhà thủng, nước mưa qua lỗ thủng rơi trúng vào hang chuột, mèo thấy tiếng động ở hang tưởng là có chuột, rình mò định bắt.
11. Máng: thứ chậu bằng gỗ dùng để đựng đồ ăn cho lợn.
12. Lóc: nhảy lên.
13. Lấy ý từ câu của Khổng Tử trong Luận ngữ: "Quân tử thực vô cầu bão" 君子食無求飽.
14. Đời thái bình cửa thường bỏ ngỏ: dịch câu chữ Nho: "Thái bình chi thế, ngoại hộ bất bế" 太平之世外戶不閉. Ý nói: chỉ những lúc thái bình thì cửa ngõ bỏ ngỏ mà cũng không mấy trộm.
15. Vỏ dà: vỏ một thứ cây, màu đỏ, vị chát, dùng để nhuộm vải.
16. Lác: cói dùng để dệt chiếu.
17. Thủy mặc 水墨: nước và mực; nói về thứ tranh vẽ bằng mực tàu pha với nước.
18. Thổ châu 土硃: son đất.
19. Ba đời cửa tướng: nghĩa đen là ba đời kế tiếp nhau trong nhà một vị tướng; nghĩ bóng là lâu đời.
20. Hàng văn hàng sách: văn, sách là những chữ viết trên quân bài tổ tôm như nhất văn, nhất sách, nhị sách, v.v.
21. Săng: gỗ (tiếng Đàng trong).
22. Bảy kiếp nhà ma: nghĩa bóng là lâu đời, cũ rích.
23. Chữ nhật, chứ điền: các đường đi trong bàn cờ, có những đường hợp thành hình chữ nhật 日, lại có những đường hợp lại thành chữ điền 田.
24. Nhĩ điền 爾田: chữ trong Kinh Thi, nghĩa là ruộng của người, tức là ruộng tư điền.
25. Tịch cốc 辟穀 (tịch: bỏ; cốc: thóc): không ăn thóc (một cách để tu tiên).
26. Ba cọc ba đồng: tục ngữ. Nghĩa đen là ba cọc chỉ có ba đồng; nghĩa bóng là số thâu nhất định, không khi nào dôi ra.
27. Triêng: gánh.
28. Mỏng lưng (lưng: vốn) ít vốn.
29. Ó: loài chim diều hâu, tiếng kêu to. Bởi thế chữ ấy cũng dùng làm động từ nghĩa là kêu: la ó.

Hành tàng


Đánh ba chén rượu khoanh tay giấc,
Ngâm một câu thơ, vỗ bụng cười
Cái công danh là cái nợ đời
Đường thản lý, cát nhẫn chi đã vội
Giắt lỏng giang sơn vào nửa túi
Rót nghiêng phong nguyệt cạn lưng bầu.
Cảnh cùng thông ai có bận chi đâu
Mùi tiêu sái với trần gian dễ mấy.

Thơ rằng:

Hữu danh nhàn phú quý,
Vô sự tiểu thần tiên. [1]
Đấng anh hùng yên phận lạc thiên
So trời đất cũng nhất ban xuân ý
Khi lang miếu đã đành công danh ấy
Lúc yên hà khước thị xuất nhân gian
Hành tàng bất nhị kỳ quan
Cõi đời mở mặt, giang san thái hòa.
Còn xuân mai lại còn hoa!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Câu của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

Họa bài Than nghề của Đình Trai *


Tám vạn nghìn tư thứ ngỗng nghề,

Thứ nghề áo mũ thứ nghề nghê!

Mày râu ngắm lại lòng thêm hổ,

Thư kiếm sao đành dạ bỏ bê.

Xanh đỏ rẻ cùi khoe tốt mã,

Phong lưu khỉ gió hót đầy sề.

Xin đừng giở thói văn chương nữa,

Bán chó sao ngoài lại thủ dê?


Nguyễn Công Trứ

---

Đình Trai tên là Nguyễn Quý Tân (1814-1858), tức ông nghè Tân, người làng Thượng Cốc, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương, thời vua Gia Long.

Kẻ sĩ


Tước hữu ngũ Sĩ cư kỳ liệt
Dân hữu tứ Sĩ vi chi tiên [1]
Có giang sơn thì Sĩ đã có tên
Từ Chu Hán vốn Sĩ này là quý.

Miền hương đãng đã khen rằng hiếu nghị
Đạo lập thân phải giữ lấy cang thường
Khí hạo nhiên chí đại chí cương
So chính khí đã đầy trong trời đất.

Lúc vị ngộ hối tàng nơi bồng tất
Hưu hưu nhiên điếu vị [2] canh Sằn [3]
Xe bồ luân[4] dù chưa gặp Thang Văn
Phù thế giáo một vài câu thanh nghị.

Cầm chính đạo để tịnh tà cừ bí
Hồi cuồng loan nhi chướng bách xuyên
Rồng mây khi gặp hội ưa duyên
Mang quách cả sở tồn làm sở dụng.

Trong lang miếu ra tài lương đống
Ngoài biên thùy rạch mũi Can Tương
Sao cho bách thế lưu phương
Trước là Sĩ sau là khanh tướng.

Kinh luân khởi tâm thượng
Binh giáp tàng hung trung
Vũ trụ chi nhân gian giai phận sự
Nam nhi đáo thủy thị hào hùng.

Nước nhà yên thì Sĩ được thung dung
Bấy giờ Sĩ mới tìm ông Hoàng Thạch [5]
Dăm ba đứa tiểu đồng lếch thếch
Tiêu dao nơi hàn cốc thanh sơn

Này thơ, này rượu, này địch, này đàn
Đồ thích chí chất đầy trong một túi.
Mặc ai hỏi, mặc ai không hỏi tới
Ngẫm việc đời mà ngắm kẻ trọc thanh

Này này Sĩ mới hoàn danh.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tước có năm bậc, Sĩ cũng dự vào/ Dân có 4 loại Sĩ đứng đầu.
2. Điển tích Lã Vọng xưa ngồi câu cá bên bờ sông Vị
3. Điển tích Y Doãn xưa kia làm ruộng ở đất Sằn.
4. Xe nhà vua dùng để rước người hiền tài giúp nước.
5. Điển tích Hoàng Thạch công: Trương Lương cuối đời Tần đi chơi đất Hạ Bì đến Dĩ Kiều gặp ông già trao cho quyển Binh thư tam lược để bình thiên hạ, rồi dặn sau 13 năm đến núi Cốc gặp hòn đá vàng chính là ông ấy. Trương Lương là tướng của Lưu Bang bình thiên hạ lập nhà Hán.

Khuyên người đời


Cho hay thiên hạ khéo xem gương,

Hễ khó thời thôi mấy kẻ màng.

Miệng nói đã đành mua chuyện ghét,

Tay không chưa dễ ép người thương.

Khéo khôn ai cũng tranh phần được,

Trong sạch ta thời giữ mực thường.

Ði lại chẳng qua thời với mệnh,

Cũng đừng thắc mắc, chớ lo lường.


Nguyễn Công Trứ

---

Lời tiểu thiếp tự tình


Buồn sực nhớ đài trang cảnh cũ
Nhớ trượng phu trong dạ bàn hoàn
Mái tây sơn sương tỏa mấy lần
Thân cái nhện không vò mà cũng rối
Chỉn tại tơ hồng trêu quấy nỗi
Há rằng dây đỏ ghét ghen chi
Chốn cô phòng năn nỉ với cầm thi
Đường viễn hoạn ngõ hầu tình chăng nhẽ?
Trong trần thế sầu lây mấy kẻ
Giọng Hà Đông thêm cám cảnh cho ai!
Xin cho giời đất lâu dài
Hồng nhan phải giống ở đời mãi ru?
Thấu tình chăng kẻ trượng phu?


Nguyễn Công Trứ

---

Muộn thành đạt


Cảnh muộn, đi về nghĩ cũng rầu

Trông gương mà thẹn với hàm râu!

Có từng gian hiểm, mình càng trí

Song lắm phong trần, lụy cũng sâu

Năm ấy đã qua thời chẳng lại

Lộc kia có muộn mới còn lâu

Khi vui giễu cợt mà chơi vậy

Tuổi tác ngần này đã chịu đâu!


Nguyễn Công Trứ

---

Nghĩa người đời


Ba vạn sáu nghìn ngày thấm thoắt,
Tự mọc răng cho tới bạc đầu.
Cõi nhục vinh góp lại có bao lâu?
Ngồi thử gẫm thợ trời thêm khéo quá!
Núi tự tại, cớ sao sông bất xả [1],
Chim thì lông, hoa thì cánh, công đâu tạo hóa khéo thừa trừ [2]
Từ nghìn trước đến nghìn sau,
Kết cục lại một người riêng một kiếp.
Nhập thế cục bất khả vô công nghiệp
Xuất mẫu hoài tiện thị hữu quân thân [3]
Mà chữ "danh" liền với chữ "thân"
Thân đã có ắt là danh phải có!
Này phút chốc kim rồi lại cỗ,
Có hẹn gì sau, chẳng bằng nay.
Râu mày kia hỡi râu mày!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Chảy mãi
2. Bù trừ
3. Bước vào đời không thể không sự nghiệp, Lọt lòng mẹ đã mang nợ vua và cha mẹ

Nhà thờ thất hỏa


Phụng thờ hương khói bấy nhiêu đông,

Một phút làm nên rạng tổ tông.

Trống đánh vang lừng miền ấp lý,

Tàn bay phấp phới cõi tây đông.

Làng trên xã dưới đem đầu lại

Kẻ ngược người xuôi ngoảnh mặt trông.

Vận hội khi may đen hóa đỏ

Làm trai như thế sướng hay không?



Nguyễn Công Trứ

---

Nhân tình thế thái


Gớm chết nhân tình thế thái,
Lạt nồng, coi chiếc túi đầy vơi!
Trông tốt màu, lựa ý theo hơi,
Giọng thù phụng [1] ngọt ngào đủ mực.
Khi trở mặt, sa mày nặng mặt,
Thói đảo điên hủng hỉnh [2] không dời.
Nghe ra thời cũng buồn cười,
Nghĩ lại từ đây phải chạy.
Buộc chỉ cổ tay [3] chừa trước ấy,
Chống rèm con mắt [4] ngắm sau này.
Việc trăm năm ngày tháng hãy dài,
Đường kim cỗ hẳn nhiều lúc gặp.
Thôi cũng chớ can chi mà gấp,
Bỗng bồn chồn hấp tấp khéo xinh,
Gớm cho thế thái nhân tình!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Mua chuộc.
2. Khủng khỉnh.
3. Để nhớ đến già.
4. Giương to mắt mà nhìn cho rõ.

Nợ công danh


Giang sơn bất thiểu anh hùng khách [1]
Gánh kiền khôn [2] đeo nặng kẻ rừng nho
Thiên phú ngô, địa tái ngô
Thiên địa sinh ngô nguyên hữu ý [3]
Dã thị giang sơn chung tú khí
Quả nhiên đài các xuất danh công [4]
Hội rồng mây cho phỉ chí tang bồng
Cờ báo tiệp [5] giữa trời Nam bay bướm nhẹ
Tài bộ thế mà công danh lại thế
Nợ trần hoàn quyết giả lúc này xong
Dồi dào thiên tứ vạn chung [6]
Khanh hầu xa mã tướng công lâu dài
Trần ai ai dễ biết ai?


Nguyễn Công Trứ

---

1. Non sông không thiếu gì khách anh hùng.
2. Gánh trời đất; ý nói nhiệm vụ nặng nề với đời trong khoảng trời đất này.
3. Trời che ta, đất chở ta. Trời đất sinh ta vốn có ý.
4. Vốn là khí đẹp của non sông chung đúc lại. Hẳn sẽ nên người có danh vọng ở chốn đài các
5. Báo tin mừng thi đỗ hay thắng trận.
6. Nghìn cỗ xe tứ mã, vạn thùng thóc.

Nợ nam nhi


Tang bồng hồ thỉ [1] nam nhi trái [2],
Cái công danh là cái nợ lần.
Nặng nề thay đôi chữ quân thân.
Đạo vi tử vi thần [3] đâu có nhẹ!
Cũng rắp điền viên vui thú vị,
Trót đem thân thế hẹn tang bồng.
Xếp bút nghiên theo việc kiếm cung,
Hết hai chữ trung trinh báo quốc.
Một mình để vì dân vì nước,
Túi kinh luân từ trước để nghìn sau.
Hơn nhau một tiếng công hầu.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tang hồ: cung bằng gỗ dâu, bồng thỉ: tên bằng cỏ bồng.
2. Nợ nam nhi.
3. Đạo làm con, đạo làm tôi.

Nợ tang bồng


Vũ trụ giai ngô phận sự [1]
Chẳng công danh chi đứng giữa trần hoàn? [2]
Chí tang bồng hẹn với giang san
Đường trung, hiếu, chữ "quân thân" là gánh vác.

Thơ rằng:

Đã mang tiếng ở trong trời đất
Phải có danh gì với núi sông
Nợ sách đèn đem nghiên bút giả xong
Cầu xe ngựa [3] lúc đi về mới tỏ
Duyên ngư thủy, hội long vân [4] còn đó
Miếng đỉnh chung cho biết mùi đời
Nhắn trăng nhủ gió đưa người
Bẻ nhành đan quế [5] cho rồi liền tay
Trần ai ai có kém ai!


Nguyễn Công Trứ

---

1. Những việc trong trời đất đều là phận sự của ta.
2. Cõi đời. Hai câu đầu hàm ý: "Có công danh đứng cùng trời đất, không sự nghiệp nát với cỏ cây"
3. Tư Mã Tương Như đời Hán, khi qua một cây cầu để đi lập sự nghiệp, có thể rằng: nếu không ngồi xe cưỡi ngựa (nghĩa là không làm nên công danh) thì không trở về qua cầu này.
4. Cá gặp nước, rồng gặp mây.
5. Đi thi đỗ cao.

Phận anh nghèo


Nói phô nghe cũng giỏi con giai,

Vì nỗi không tiền hóa dở ngài.

Khôn khéo dễ hầu bưng khắp miệng,

Khen chê thôi cũng gác ngoài tai.

Tính quen mặt đó, đà ghe [1] kẻ

Song biết lòng cho, dễ mấy ai?

Ðã thế thời thôi thôi mặc thế,

Ði lâu rồi mới biết đường dài.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Tiếng địa phương, nghĩa là lắm

Phận sự làm trai


Vũ trụ chức phận nội [1]
Đấng trượng phu một túi kinh luân [2].
Thượng vị đức, hạ vị dân [3],
Sắp hai chữ "quân, thân" mà gánh vác,
Có trung hiếu nên đứng trong trời đất
Không công danh thà nát với cỏ cây.
Chí tang bồng hồ thỉ [4] dạ nào khuây,
Phải hăm hở ra tài kinh tế [5]
Người thế trả nợ đời là thế
Của đồng lần thiên hạ tiêu chung,
Hơn nhau hai chữ anh hùng.


Nguyễn Công Trứ

---

1. Chức phận mình ở trong vũ trụ
2. Trong việc kéo tơ, lấy tơ chia ra gọi là kinh, hợp những sợi tơ lại mà se thì gọi là luân (chỉ những người giỏi việc chính trị)
3. Trên vì người có đức (tức vua), dưới vì dân hưng lợi
4. Cung bằng gỗ dâu, tên bằng cỏ bồng. Theo Lễ Kinh: cha mẹ mới sinh con trai, lấy cung tên bằng gỗ dâu và tên bằng cỏ bồng treo ở ngoài cửa, có ý mong cho con mình sau này lấy cung tên làm nên sự nghiệp vang thiên hạ
5. Từ cụm từ "Kinh bang tế thế" (giúp nước cứu đời)

Sầu tình


Sầu ai lấp cả vòm trời

Biết chăng chẳng biết hỡi người tình chung.

Xuân sầu mang mang tắc thiên địa

Giống ở đâu vô ảnh vô hình

Cứ tò mò quanh quẩn bên mình

Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng

Hỏi trăng gió gió trăng hờ hững

Ngắm cỏ hoa hoa cỏ ngậm ngùi.



Nguyễn Công Trứ

---