Phan Bội Châu

Phu quét đường


Ngan ngát chông gai gớm mọi đường,
Thương người ta phải quét cho quang,
Đồ dơ cậy sức tay liều lĩnh
Tưới bụi nhờ ơn nước sẵn sàng.
Dọc đất ngang trời, sao chổi múa,
Chống mưa cản gió, dặm mây trường.
Miễn cho thiên hạ không gai mắt,
Khó khẳng từ đâu, sướng chẳng màng.


Phan Bội Châu
--- 1929 ---

---

Phu xe than trời mưa

I

Gió dập mưa dồn dợn tứ tung.
Trời ôi sao nỡ hiếp thằng cùng?
Bùn lầy choán cả trăm đường ngả,
Tơi nón đành riêng một núi sông.
Nuôi xác kìa ai thêm nặng thịt,
Gò lưng khiến tớ quá đau lòng.
Cha trời con cũng con chung cả,
Tuồng bất bình kia có chán không?


II

Lụt mưa chi mãi hỡi cha trời,
Cướp nón chưa rồi dựt cả tơi.
Chở xác ghê cho thần thánh thịt,
Khuống chân thương nỗi ngựa trâu người.
Đường nguyên chung chạ không cao thấp,
Lẽ phải xô bồ có một hai.
Khó nhọc mặc lòng săn (lẹ) bước tới
Sẵn còn đôi cánh với đôi vai.


Phan Bội Châu

---

Nói chuyện với muỗi


Giữa đêm thu trời yên gió lặng,
Một mình nằm cố lắng tai nghe...
Lắng nghe dì Muỗi vo ve,
Bên màn dậy hỏi tí te mấy lời:

- Hỏi dì Muỗi sao lười biếng thế?
Thiếu chi nghề kiếm kế nuôi thân,
Mà đi hút máu nhân dân,
Hại người đang buổi mê man cho đành?
Sao chẳng quản hôi tanh nhơ nhuốc,
Bị chê bai có được ích gì?
Vả chăng, ăn xổi ở thì,
Những nghề hèn mạt sao dì lại ưa?
Giờ trở đi nên chừa thói cũ
Noi theo đường sáng sủa làm ăn,
Mấy lời khuyên nhủ ân cần,
Nên chăng xin hãy phân trần cùng nhau...

Muỗi ngẫm nghĩ hồi lâu đáp lại:
- Thời buổi này trái, phải sá chi?
Chúng tôi là vật vô tri,
Hễ mình no bụng, biết gì đến ai?
Kìa thử hỏi loài người ta đó,
Lũ tham quan nào có thương ai?
Chỉ đi bóc lột của người,
Làm nên giàu có một đời sướng thân.
Nào có tưởng đến dân đói khổ,
Tiếng chê cười gác bỏ ngoài tai!
Huống chi khác giống khác loài?


Phan Bội Châu
--- 1930 ---

---

Thác lời Nguyễn Thái Học cùng chị em cô Giang, Bắc

Bài 1:

Cô khóc cậu

Thình lình một tiếng sét ngang lưng,
Nuốt nghẹn, tình tơ xiết nói năng!
Mây mịt mờ xanh, trời vẫn hắc,
Giọt chan chứa đỏ, bẽ khôn bằng.
Thân vàng đành cậu liều theo cát,
Dạ tuyết thôi em gửi với trăng.
May nữa duyên sau còn gặp gỡ,
Suối vàng cười nụ, có ngày chăng?


Phan Bội Châu
--- 1930 ---

---

Thác lời Nguyễn Thái Học cùng chị em cô Giang, Bắc

Bài 2:

Hồn cậu trả lời

I

Gặp mình, mình lại thẹn cùng mình,
Ai khiến em mà vội gặp anh?
Vẫn nghĩ hữu chung ví hữu thủy,
Thôi thề đồng tử chẳng đồng sinh.
Trăm năm cuộc bụi, dâu hay bể,
Một tấm lòng son, sắt với đinh.
Gió dữ mưa cuồng, thây kệ nó,
Dắt nhau ta tới tận thiên đình.

II

Dắt nhau ta tới tận thiên đình
Quyết dẹp cho yên sóng bất bình.
Mặt nước em còn hồng giọt máu,
Nợ đời anh chửa trắng tay tanh.
Trăm năm thề với trời riêng đội,
Bảy thước âu là mẹ chẳng sinh ,
Mình hỡi! Mình đừng buồn bã quá,
Hồn còn mạnh khoẻ, phách còn linh!


Phan Bội Châu
--- 1930 ---

---

Thác lời Nguyễn Thái Học cùng chị em cô Giang, Bắc

Bài 3:

Chị khóc em khi em chết theo người yêu

I

Em ơi! Em vậy, chị thời sao ?
Ghê gớm mà cùng tiếc biết bao!
Chung nợ cha sinh và mẹ dưỡng
Rẽ đường vực thẳm với bờ cao
Ngại ngùng gió yếu, mây trơ mực
Tức tối trời say, máu úa đào
Hồn có thiêng liêng, dúm tính nhỉ
Mẹ già em bé nghĩ dường nao!


II

Mẹ già em bé nghĩ dường nao!
Và nợ chồng con nặng biết bao
Nổ đất thình lình tay vỗ kép
Nhuộm trời ghê gớm máu phun đào
Giữa trường tân khổ no cay đắng
Trước trận phong ba nổi gió trào
Chị có ngờ đâu em đặng thế
Biển ngần ấy rộng, núi ngần cao!


Phan Bội Châu
--- 1930 ---

---

Thuyền đêm tức cảnh


Một lá thuyền lơ lửng

Năm canh nguyệt ủ ê,

Mưa lùa xe ngựa chạy,

Gió thổi nón tơi về.

Gà gáy mơ hồ sáng,

Quyên kêu sắp sửa hè.

Ông này quá vô sự:

Ba chén ngáy khè khè!


Phan Bội Châu
--- 1930 ---

---

Tết


Trái đất xoay hoài chả biết mỏi,
Chạy quanh giáp vòng lại chạy lại,
Ba trăm sáu chục lẻ năm ngày,
Cái tuồng năm mới thấy diễn mãi,
Ngày tháng như nước cứ chảy xuôi
Âm lịch, dương lịch thêm lôi thôi,
Trời già thinh thinh chẳng thèm nói,
Để trẻ xôn xao ăn Tết chơi.
Thịt xôi hương vàng đơm ba bữa,
Quần hàng áo lụa đi hớn hở!
Tiếng pháo rước xuân nổ vang trời,
Chén rượu mừng xuân say thả cửa.
Cõi đời tấn tới mau hơn lên.
Xứ mình năm nay như nằm trên.
Quanh năm trừ ra mấy ngày Tết.
Chỉ nghe tiếng than và tiếng rên.
Trò tết như vậy không gì mới,
Duy có cái già khéo khuấy rối,
Bao nhiêu mã lực kéo không lùi,
Tàu bay, xe hỏa lại đẩy tới,
Ai là tuổi trẻ lo gắng lên,
Đừng để tóc bạc răng long,
Ngồi than: ngày tháng vô tình chẳng thèm đợi.


Phan Bội Châu
--- 1931 ---

---

Gọi trà


Vì cớ sao mà khát nước hoài?
Trà đâu ta sẽ nếm mày chơi.
Chẳng Tàu thì Huế tha hồ thú,
Pha tục và tiên đặc bỏ đời
Nóng nguội tình người năm bảy chén,
Lạt nồng mùi thế, một vài hơi.
Trà ơi! Còn nước là vinh hạnh,
Cháy lưỡi khô môi thảm những ai.


Phan Bội Châu
--- 1931 ---

---

Ngày mồng 5 tháng 5


Còn lại nhân gian hãy bấy lâu,
Sáu phen Đoan Ngọ ở Thần Châu^[1],
Sông yêu khách lạ đưa trăng biếu,
Non nhớ người xưa khiến gió hầu,
Vắng bạn say liều khuyên bóng múa,
Ngạo đời, hát bướng bảo trời chầu.
Thiên Thai nghe nói gần đâu tá
Thăm hỏi Lưu đâu với Nguyễn đâu?


Phan Bội Châu
--- 1931 ---

---

1. Tổ quốc thiêng liêng.

Than nhà quê


Nghe nói “nhà quê” mấy kẻ ưa,
Chẳng quê thì có lịch bao giờ?
Lầu cao, máu mủ anh vôi cát,
Áo tốt, chân tay chị vải tơ.
Tiền cậy mớ dầu ông đóng góp,
Cơm nhờ vải vóc cụ cày bừa.
Chẳng quên thì cứ trau giồi lịch,
Nói rõ người hèn đã biết chưa?


Phan Bội Châu
--- 1931 ---

---

Họa Chùa hoang


Ba vạn giang sơn chút tẻo teo
Ai dò bể Phật tới nguồn đâu
Kệ thần mặc ý trong lòng niệm
Đèn tuệ tha hồ trước gió treo
Bờ nọ thuyền đưa giòng họ tới
Trời này mưa móc cỏ cây dầu
Xưa nay Phật pháp vô biên lượng
Muôn ước nghìn non một tiếng kêu.

Hoạ vần bài thơ "Chùa hoang" của Hàn Mặc Tử.

Phan Bội Châu

---

Họa Gái ở chùa


Bản lai không vết cậy gì thoa
Hoá gặp đâu thì cũng thế à
Một chữ đã đành thân quý trọng
Trăm năm phải tính cuộc gần xa
Tải vì cái kiếp con không mẹ
Hổ cũng như ai sãi có chùa
Khuya sớm hương tâm nguyền với Phật
Nhành dương mưa rưới vạn nghìn hoa.

Hoạ vần bài thơ "Gái ở chùa" của Hàn Mặc Tử.

Phan Bội Châu

---

Họa Thức khuya


Chờ đợi trường danh tý chẳng màng,
Sao ăn không ngọt, ngủ không an?
Trăm năm ngán đó tuồng đâu bể,
Muôn họ nhờ ai bạn chiếu chăn.
Cửa sấm gớm ghê người đánh trống,
Tai trâu mệt mỏi khách đưa đàn.
Lòng sen đàng đẵng tơ sen vướng,
Mưa gió bao phen gốc chửa tàn.

Hoạ vần bài thơ "Thức khuya" của Hàn Mặc Tử.

Phan Bội Châu

---

Hoa sen


Một vùng kim bích giữa hồ đầm,
Thần múa, tiên cười trước gió nam.
Tròn lửng bóng in trăng đáy nước,
Hồng tươi sắc khiếp ráng chiều hôm,
Trên tay Phật Thích càng thêm thánh^[1]
Dưới gót Phan Thi^[2] chẳng kể phàm,
Quân tử hay hoa ai biết chẳng,
Ngàn thu ruột đắng với lòng thơm.


Phan Bội Châu

---

1. Trên tay tượng Phật người ta thường để hoa sen.
2. Xưa bà Phan Thi đẹp tuyệt sắc, mỗi bước đi như nụ hoa sen nở.
Người xưa có câu thơ "Bộ bộ sinh liên hoa" (mỗi bước đi như nở ra hoa sen).

Đêm thu cảm tác


Khen ai khéo vẽ nét trời thu,
Nước biếc non xanh một bức đồ,
Bên vách rỉ reo đờn cánh dế,
Ngoài sân lác đác mõ nhành ngô.
Mây năm tầng bủa, rồng phun nước,
Trống bốn bể vang, ếch được mưa.
Đêm vắng cùng ai trò chuyện nhỉ?
Chuông chùa xen với tiếng nam mô.


Phan Bội Châu
--- 1932 ---

---

1. Trên tay tượng Phật người ta thường để hoa sen.
2. Xưa bà Phan Thi đẹp tuyệt sắc, mỗi bước đi như nụ hoa sen nở.
Người xưa có câu thơ "Bộ bộ sinh liên hoa" (mỗi bước đi như nở ra hoa sen).

Đêm trăng lên núi Ngự Bình

I

Cây dáng xanh um, nguyệt dáng trong
Ngự Bình sơn, phải núi mình không?
Đát trơ trẽn mặt, non như thẹn,
Gió gớm ghê chiều, đá dễ long,
Trải mấy bể dâu và bức họa,
Nỏ bao mưa nắng một chồi thông,
Bốn mươi năm trước từng bầu bạn,
Ông nhớ mình chăng? Sẽ hỏi ông.

II

Ông nhớ mình chăng? Sẽ hỏi ông,
Hồn đi đâu vắng? Núi nằm không?
Đứng năm canh suốt, bao anh đá^[1]
Reo một mình suông, mấy cụ tùng?^[2]
Trời ngẩn ngơ say, người chếch bóng,
Gió thờ ơ mát, nguyệt tròn vòng,
Ngự Bình! Há lẽ quên sao nhé?
Vun đắp nghìn thu dấu tổ tông.


Phan Bội Châu
--- 1932 ---

---

1. Bái thạch vi huynh (chú thích của tác giả).
2. Tùng đại thụ (chú thích của tác giả).

Trận mưa thình lình


Ông mưa ông chẳng bảo cho hay,
Bỗng chốc mê man bốn bể đầy,
Nhà dột ba gian thành nước ngập,
Rèm thưa mấy lớp thấy rồng vây.
Căng dù ngồi giữ vài chồng sách,
Đội nón ra xem mấy khóm cây.
Khô hạn bấy lâu khao khát vũ,
Phen này ông Vũ mới ra tay.


Phan Bội Châu
--- 1932 ---

---

Tu hú đẻ nhờ

Ổ mi nào phải của chi mi
Sao ổ ai mà đến chiếm đi
Chồng vợ tôi đành công chịu khó
Bố con bác chớ bợm làm lỳ
Tưởng rằng ở đậu đôi ba bữa
Ai biết chơi luôn tám chín kỳ
Thiên hạ có đâu kỳ quái dữ
Không mời mà đến, đuổi không đi.

Phan Bội Châu

---

Vịnh cái trống


Khen khéo cho ai chế tạo mầy
Có danh mà thực chẳng ra gì
Mặt lì thây kệ hai đầu đánh
Bụng rỗng không trơn một tý giày
Ra lịnh ba hồi vang tiếng ác
Kẻ rồng năm sắc phỉnh người ngây
Da trâu tang nứt thôi đừng láo
Chờ sấm trời kêu sẽ biết tay.


Phan Bội Châu

---

Cây cờ

Ai ơi xin thử ngó cây cờ
Một lá kìa kia dáng phất phơ
Cao thấp quyền về tay kẻ múa
Trắng vàng màu lựa mặt người ưa
Trên cao mấy cửa chiêu bài hão
Xoay đủ tứ bề ngọn gió đưa
Rồi cũng về tay ai nấy phất
Xôn xao dưới bóng bọn vẩy hùa.

Phan Bội Châu

---

Tuyệt cú


I

Ba gian nhà dột trời soi bụng,
Năm tấm rèm chong gió chọc đầu.
Sớm tưới ngành hoa mây tới phủ,
Đêm xem kinh Phật nguyệt vào hầu.

II

Ông lão ngồi trơ say trót tháng,
Đứa con ngủ gật mớ^[1] luôn năm.
Lòng quê muôn dặm sườn mây Bắc,
Tin bạn ba hàng cánh nhạn Nam.

III

Gạo hút^[2] nhờ trời cho giá rẻ
Nước trong cậy tới sẵn vai khiêng
Chó khôn bìu ríu ông nhà chủ,
Mèo đói lăm le chuột láng giềng.

IV

Ba mươi năm trước đành như vậy,
Bảy chục xuân gần đã chắc chi.
Trước một quyển kinh kêu Phật hỏi,
Sau vài cốc rượu kéo trời say.

V

Trên bàn đức Khổng ba pho sách,
Dưới tượng ông Lê^[3] một tấm lòng.
Ngó bốn bề quanh không vũ trụ.
Mong nghìn thu nữa có non sông.

VI

Máy chuyển tư mùa xuân hạ chóng,
Gương treo muôn dặm Bắc Nam soi.
Thân già lận đận ôm đầu chịu,
Bạn trẻ hung băng mở mắt coi.

VII

Đợi sáng dậy xem vừng nhật mọc,
Suốt đêm nằm lắng ngọn triều lên.
Đầy vơi hiền thánh ba chung rượu.
Mờ tỏ thần tiên một ngọn đèn.


Phan Bội Châu

---

1. Mớ: nói mê.
2. Gạo hút: Gạo hâm kém phẩm chất.
3. Ông Lê: Ông Lênin (trong nhà Cụ Phan hồi ấy có treo ảnh Lênin).

Đêm trăng hỏi bóng


Đêm lơ lửng mình cùng trời đứng,
Mình hỏi trời, trời lửng làm thinh.
Trên trăng, dưới nước, giữa mình.
Thôi thời với bóng tự tình vân vi...
Khen cho bóng thực tay lanh đỡ,
Chưa dứt câu đã mở miệng rồi,
Rằng: “Ai như nghĩa ông tôi,
Khi đi, khi đứng, khi ngồi theo ông.
Sao ông vẫn hình dung buồn bã?
Khiến cho tôi rầu rã vì ông.
Điều gì uất kết ở trong,
Xin ông kể thực nỗi lòng tôi nghe!”
– “Ừ muốn nói, nhưng e đêm ngắn,
Lời quá dài thêm bận lòng ngươi;
Lạ lùng cho mụ bà trời
Thình lình đẻ rớt một người là ông.
Oa một tiếng non sông nứt nẻ,
Nối Rồng Tiên xin kể một người.
Sáng hai mắt, tỏ hai tai
Khuôn thân bảy thước khá dài, khá to.
Đầu óc vân tròn vo sâu hoáy
Râu mày xem dáng thảy nam nhi.
Mĩ Âu đất há chật gì?
Tình cờ sinh ở Trung Kỳ Việt Nam!
Sao chẳng điếc, chẳng câm cho rảnh?
Sao hay mang, hay gánh hoài hoài?
Chân không, sao muốn đá trời?
Tay không, sao muốn lấp trời dời non?
Lưỡi khua mõ chẳng mòn sao nhỉ?
Ruột quay tơ chẳng nghĩ gì sao?
Gân đồng xương sắt thế mà?
Đành cho muôn sặt (tên) bắn vào bia thân?
Sao mãi mãi phong trần không đã.
Mà gan vàng dạ đá trơ trơ?
Ích gì nghĩ vẩn nghĩ vơ
Nghĩ mình, mình luống ngẩn ngơ tháng ngày.
Chẳng ích gì sao hay làm mãi?
Làm mãi sao chẳng cái gì thành?
Tại ai? Hay tội tại mình?
Tại mình? Hay cũng sự tình tại ai?”
Bóng nghe hỏi, thở dài mà nói:
– “Kể đầu đuôi, thưa tội tại ông
Miệng đời độc ngọt gian nồng
Sao ai lừa gạt mà ông nghe liều?
Ông xem xét còn nhiều hờ hững
Việc trăm năm tưởng những rày mai,
Lòng ai, ông tưởng như ai
Biết đâu rắn rết hươu nai đầy đường!
Người khôn khéo ông càng thua vụng,
Trước bầy ma phun giọng phật linh.
Ngu sao chúng trọc mình thanh[1]
Cuồng sao chúng túy mình tinh[2] là gì?
Ông chẳng thấy thời này danh giá
Chẳng gì hơn xe ngựa lâu đài?
No cơm, ấm áo là rồi,
Ai còn nghĩ đến việc ngoài thân gia?
Dù lịch sử ông cha, thây kệ,
Nhục hay vinh họ kể gì đâu?
Việc gì ông cứ bo bo,
Trong thiên hạ kể rất ngu ai bằng
Ông thử dắt nường trăng xuống hỏi,
Xem như lời tôi nói phải không?”
Nghe lời lòng lại dặn lòng:
Đã xe trước đổ, còn hòng xe sau.
Bóng hỡi bóng, giùm nhau tính rốn
Còn sau này với bạn tâm tri!
Vừng trăng vừa ẩn non Tây
Trần đông lừng lựng lại mày với ta.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Đầu mùa hè

Xuân đó mà nay đã hạ rồi,
Bầu sen nghe có khí hương bay
Nắng nung cỏ biếc, màu xanh nhạt,
Gió xác hoa hồng, sắc đỏ phai.
Lửa lựu đầu thềm phơi cánh bướm,
Vườn hè núp bóng tỉnh hồn ve.
Hi Hoàng giấc mộng kìa ai tá?^[1]
Thời đại đâu xưa thế giới này!


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

1. Đào Tiềm đời Tấn, tiết hạ ngồi cửa sổ hóng gió, tự xưng là người đời Hi Hoàng.

Can anh

I

Anh chớ đi! Anh chớ đi!
Em cố can anh, anh cứ đi!
Anh ơi anh, phải nghĩ suy,
Sau lưng anh đã có những gì?


II

Anh chớ chạy! Anh chớ chạy!
Em cố can anh, anh cứ chạy!
Anh ơi anh, anh phải nghĩ,
Trước mắt những gì anh từng thấy?


III

Anh chớ nóng! Anh chớ nóng!
Em cố can anh, anh cứ nóng!
Anh ơi anh, hãy tự trọng,
Lỡ một nước cờ, muôn việc hỏng!


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Nhàn ngâm

I

Như mình thong thả, có ai đâu,
Thong thả càng thêm nỗi tức đau.
Hồn Thục kêu hoài khan giọng cuốc,
Cung cầm, đàn mãi lãng tai trâu.
Khúc cầu duyên cũ hoa rơi lụy,
Kể chuyện đời nay, đá lắc đầu.
Muốn kéo nường trăng xuôi cạnh gối,
Nường trăng gai tởm đạn phương Âu.


II

Chuyện quá buồn nghe, vẫn cứ nghe,
Tiếng than ngoài ngõ, khóc bên hè.
Con mèo ăn chuột, chuột ngang dọc,
Thằng bếp coi cơm, cơm nhão nhè,
Trước mắt, trộm ghen trăng biển mọc^[1]
Bên tai ngựa kệ gió đông về^[2]
Tội tình cô gái, xuân vừa nụ,
Mắc bợm thầy tu thả thuốc mê.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

1. Trộm tất ghét trăng dọi.
2. “Đông phương xuy mã nhi” (chú thích của tác giả)

Nhớ nhà


Bỏ nhà trót đã bấy nhiêu năm,
Lửng cả non Hồng với nước Lam
Thiệt có quên chăng, trời mới biết,
Nếu còn về nữa, đất e lầm.
Gửi tình thăm viếng, mây ra Bắc,
Nặng ước đoàn viên, nguyệt ghé rằm.
Muốn kháp mặt nhau trong giấc mộng,
Canh khuya chưa ngủ, gượng lên nằm.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Nhà nông than bão lụt

I

Trời oán thù chi với chúng ta?
Thường năm bão lụt mãi không tha.
Áo tơi ướt át người ra quái,
Cồn bãi mênh mông, nước nuốt nhà.
Bèo sậy được mùa thâu lúa rụng,
Cá rồng sẵn dịp bắt thây ma.
Mùa màng ngó đã không trơn ráo,
Hỏng tháng mười rồi ngóng tháng ba!

II

Hỏng tháng mười rồi ngóng tháng ba!
Nhưng ông lụt mãi, tính sao mà.
Long vương chiếm cả vườn và ruộng,
Phong bá xô toang cửa lẫn nhà.
Non nước vẫy vùng tôm ếch cá,
Đói cơm khóc lóc trẻ trai già.
Ông ơi! Thương nể quân mình với!
Sống sót còn xương bọc lấy da!


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Đêm mưa thương người bán bánh rao

I

Sao ông ăn hiếp mãi thằng bần,
Gió táp mưa sa chọc tấm thân,
"Ai ăn bánh mì không?"... rao rát miệng,
Đường bùn lầy quá bước chồn chân,
Trương liều tấc bụng cho trời thấy,
Bấm chặt đôi giò kẻo đất lăn,
Đành tủi cho em nhưng chẳng tủi,
Xưa nay hào kiệt vẫn gian tân!^[1]

II

Đường trơn như mỡ bấn như dưa,
Nách kẹp đi hoài mới ngán chưa?
Dài họng kêu to khua quỷ đói,
Cứng chân bước dõi đuổi thần mưa,
Mang mì sẽ nếm lòng thiên hạ,
Bán miệng mừng không thuế nước nhà.
Lũ đó có chăng phường Ngũ Tử^[2]
Thường ngày tiếng sáo dọi tai ta.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

1. Gian nan, tân khổ.
2. Ngũ Tử Tư đời Xuân Thu thổi ống tiêu xin ăn khắp chợ, phục thù cho nước Sở.

Đêm ngồi một mình


I

Một ngọn đèn xanh giỡn bóng chơi.
Toan đem câu chuyện hỏi cùng trời.
Năm canh chuông mõ nghe đâu Phật,
Bốn mặt non sông vắng ngắt người.
Tiếng ngáy xung quanh e sấm thở,
Hồn thơ lơ lửng tưởng trăng cười.
Không đi chẳng lẽ ngồi hoài mãi?
Đông lại xuân qua, tối lại mai.

II

Khuya khoắt mình riêng nghĩ vắn dài,
Ngó xuôi ngó ngược bóng theo người.
Nhét năm ba chữ thêm đầy bụng,
Kể ức ngàn thu, quá ngán đời.
Ếch réo tư bề mừng được nước,
Dế ngâm bốn vách khóc không trời.
Thôi thì mình biết mình là đủ,
Cũng chẳng chiều ai chẳng lụy ai.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Gửi bạn

I

Con đường Vinh - Huế chẳng bao xa,
Bảy tám năm trời vắng chẳng ta.
Duy có mộng hồn mau chóng tuyệt:
Chỉ trong nửa phút lại liền qua.

II

Đêm ngày mơ tưởng mặt Hồng Lam
Nếu hóa thân làm ngọn gió nam,
Thổi miết một hơi về tận Nghệ,
Câu thơ bầu rượu, họp anh em.

III

Ước ao gió thổi Bác vào kinh,
Gió thổi Nam hoài, quá bực minh
Nếu có tàu bay lên vặn miết,
Trong ba mươi phút tới thành Vinh.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Đêm gần sáng

Ngọn đèn leo lét quá đêm thâu
Chợt thấy vừng đông hé nửa đầu.
Dùi trống Linh Quang khua xóm núi,
Chày chuông Thiên Mụ đuổi thuyền câu.
Lưng trời nắng nhạt sao đôi nụ,
Mặt bể hồng tươi nước một màu.
Ba tiếng gà kêu thiên hạ rạng
Dậy xem tia sáng khắp năm châu.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Đọc tập thơ Cao Bá Quát


I

Ừ, thế non sông mới thấy tài!
Tài cao há lẽ mẹp như ai?
Xung lên, trời muốn hai tay đấm,
Hứng tới, vời^[1] toan một cẳng bơi.
Mây gió xoay tròn đầu ngọn bút,
Càn khôn chết lỏng nửa tròng ngươi.
Khí thiêng đất nước còn nguyên đó,
Chín suối ai ơi đứng dậy cười.

II

Cười ngất ông xanh quá thiệt thà,
Sinh ta nhưng cố bắt làm ta,
Ngoài năm châu lớn gì gì huậy?
Trong bốn nghìn năm thế thế a?
Trót chẳng hay ư, nhưng chẳng dở,
Đành không trẻ nữa, ngán không già,
Mò tìm quên quách chòm râu bạc,
Bảy chục còn nghi tuổi mới ba.

III

Thấy vui liền vác tập thơ ra,
Đồ nhắm xưa nay cụ với ta.
Son mực thảy thừa oan kiếp giấy.
Gió mưa lầm lạc rủi đời hoa.
Tấm bia vạn cổ trời đề chữ,
Nắm cốt ba sinh đất gán nhà.
Trên án hương tâm, hồn hỡi dậy.
Sau li rượu cúc, trước chung trà.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

1. Vời: biển khơi.

Sau trận bão Quy Nhơn

Dưới trăng bày rõ cảnh tang thương
Ghê gớm thua chi bãi chiến trường!
Bãi rộng, bùn bôi, thưa bóng lửa,
Chùa hiu, gió thoảng vắng mùi hương.
Cây đưa mấy dặm phơi xương trắng,
Ngói đổ đầy nơi nhuộm máu hường.
Họa kiếp dân lành đâu đến nỗi?
Thường năm thường gặp chuyện tai ương!


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Thiên vấn phú


Trời cao mênh mông
Này tôi hỏi ông?
Nước Việt Nam tôi,
Một góc Á Đông.
Dân Việt vẫn con trời thảy, cỏ cây vẫn đội trời chung;
Ai vắt nên hình chữ S, ai ban cho hiệu con Rồng?
Chẳng Mường Mọi, sao kêu bằng Lạc?
Chẳng cánh lông, sao gọi bằng Hồng?
Sao dài dặc hơn bốn ngàn năm, sống chẳng sống, chết chẳng chết?
Sao so với năm châu muôn nước, có chẳng có, không chẳng không?
Mở pho dân tộc toàn cầu, họ dân tôi sao lộn xộn chẳng vàng chẳng trắng;
Xem bức địa đồ thế giới, sắc nước tôi sao lem nhem, chẳng lục chẳng hồng?
Vẫn từng nghe thiên đạo chí công, há lẽ cường phù nhược ức?^[1]
Vẫn cũng biết thiên ân phổ biến, vì sao bỉ sắc tư phong?^[2]
Tôi quá nghi ông!
Này tôi xin kể
Sử cũ nước tôi
Nhiều trang sứt mẻ:
Thục An Dương Vương, có đức gì mà vương?
Triệu Úy Đà có công gì mà đế?
Sao lờ mờ sử Việt, hơn hai ngàn năm xưa,
Mà tên họ người Nam, không một trang đếm xỉa?
Tới Trưng Trắc bắt đầu dựng nước,
Thiệt tổ tiên tôi đó, sao ông quá ác không cho
Bà vạn đại xưng vương?
Kìa Mã Viện thạo ngón cướp người,
Là thù địch của tôi, sao ông bất nhân đã giúp nó nhất thời đắc thế?
Núi Tản, sông Lô mây nghịt nghịt tức tối vì ai?
Cẩm Khê, Lãng Bạc máu ròng ròng thảm thương chăng nhỉ?
Lại như sử Lý, Trần, Lê máu pha giọt mực,
Thủ lĩnh Hán mười thằng chín ác, sao ông còn chắp cánh cho hùm?
Đô hộ Đường ba bị chín quai, sao ông còn dẫn đường đưa giặc?
Lý Thường Kiệt nhiều phen đánh Tống, rất có công cùng chủng tộc, thì sao thân bách chiến, ông đành cho chịu cung hình?
Ngô Vương Quyền độc lập thoát Tàu đáng thịnh thọ sơn hà, mà sao mới sáu năm, ông vội bắt về thiên quốc?
Tám đời Lý, cha con thầy tớ, chung vai gánh non sông bốn mặt, lẽ đáng thương là trọn, sao thình lình đẻ mụ Lý Chiêu Hoàng?
Một nhà Trần, ông cháu cha con, hùn sức lùa beo cọp trăm bầy, há để giống nào lai, sao cắc cớ sinh thằng Trần Ích Tắc?
Quý hóa thay! Trần Bình Trọng hăng hái thề làm Nam quỷ, sao ông chẳng tiếc, nỡ để chết dưới ngọn dao Nguyên?
Tàn ác thay! Giặc Thoát Hoan lăm le giết sạch Nam dân, ông sao quá thương, để nó sống về bên đất Bắc?
Mấy ngàn quân trung thành với nước, trên tay đề "Sát Thát" vẫn phục tùng mệnh ông đó, sao ông để Mã Nhi, Lỗ Xích vằm xẻo sướng tay?
Mấy triệu dân tức giận vì thù, đầy ruột chứa "Bình Ngô" há chênh lệch đạo ông đâu, sao ông dung Trương Phụ, Liễu Thăng giày bừa phỉ sức?
Phục Trần nọ, những phường xỏ lá, chắc ông dư biết, sao ông quá chiều lòng giặc, cha con Hồ, thảy nhét miệng kình;
Tôn Lê kia, những lũ bẻ măng, sao ông dở say, nỡ bắt đày đọa trời Minh, vua tôi Việt, hồn đau tiếng quốc!
Tôn Sĩ Nghị, thiệt tay gian xảo, đáng xương băm đất Việt, sao ông cho nách xéo khỏi Nam Quan?
Nguyễn Quang Trung, thiệt đấng anh hùng, đáng bia tạc trời Nam, sao ông lại vu oan bằng Tây tặc?
Tôi dám xin ông,
Trả lời cho sáng!
Ngôi ông vẫn cao,
Đức ông vẫn rạng.
Có lẽ ông quá già chăng nọ, gương nhật tinh hồ loạn thị phi,
Những mong ông cải cách chóng cho, uy lôi điện phân minh hình thưởng.
Non nước ấy vẫn còn non nước cũ, bao tá thánh hiền hào kiệt, xin ông nay mở lượng tài bồi;
Đồng bào tôi cũng như đồng bào ai, thảy là con cháu chắt chiu, nhờ ông hãy rộng đường lai vãng.
Đợi đợi... Chờ chờ... Năm năm... Tháng tháng...!


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

1. Cường phù nhược ức: phù kẻ mạnh, ức chế kẻ yếu.
2. Bỉ sắc tư phong: cái này hơn, cái kia kém.

Uống rượu thiếu đồ nhắm


Vẫn là túng thiếu lại nghê ngưu,
Tiền đã không trơn rượu cứ vò!
Đồ nhắm may còn ba trái khế,
Bữa ăn e ngót một đồng xu.
Đời xưa khéo vẽ tài thi thánh.
Đời ấy nên mang tiếng tửu đồ.
Thôi biết lấy gì xuôi chén rượu,
Kinh năm ba bộ, sách vài pho.


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Vào thành

Vào thành, ra cửa Đông
Xe ngựa chạy tứ tung
Vào thành ra cửa Tây,
Sa gấm rực như mây.

Vào thành, ra cửa Nam,
Áo mũ đỏ pha chàm.
Vào thành, ra cửa Bắc
Mưa gió đen hơn mực.

Dạo khắp trong với ngoài,
Đàn địch vang tai trời,
Đau lòng có một người,
Hỏi ai, ai biết ai?


Phan Bội Châu
--- 1933 ---

---

Thuyền đêm trời lụt tứ tuyệt


I

Dưới đèn bên gối gió thu vào,
Chào bạn lâu nay ở chốn nào?
Một tiếng hát chài, kinh thột dậy,
Té ra, trời biển cách xa nhau!

II

Gió đêm cuốn bể dựng non triều,
Thoát mới nghe ra tưởng đất reo,
Đau đớn những ai say giấc quá,
Bên tai sấm sét cố nằm liều.

III

Tuồng lụt tuồng mua diễn quá hay,
Ếch lên giành núi, cá giành cây.
Cơ trời xoay chuyển mưa rồi nắng,
Cây núi đâu mà chứa bọn mày?

IV

Khát nước lâu ngày nước lại no,
Cua bơi cá nhảy, bấy tha hồ!
Rồng thiêng đủng đỉnh trên mây bạc,
Ngó xuống nhân hoàn biển chửa to.

V

Ma lụt gù nhau nuốt núi sông,
Lại toan cướp tuốt chiếc thuyền ông.
Liều gan chống thử cùng mưa gió.
Thua được chờ xem lúc cuối cùng.

VI

Bạn gió cùng trăng trải bấy nay,
Chào ông thần sóng lại phen này.
Biển non chìm ngấm về tay Cổn^[1]
Hạ Võ^[2] nào đâu xuất hiện ngay.

VII

Biển kêu như sấm nước như trời,
Kìa chiếc thuyền ai lủng lẳng bơi,
Một lão ba thằng cười khúc khích,
Bầy ma thấy cũng vỗ tay cười.

VIII

Ôi lũ con đen lút tới cùng,
Còn ai tai mắt đỡ đầu ngong?
Thuyền ai còn đó e rồi nữa,
Đẩy một bè xương tới biển đông.

IX

Rồng thiêng không nước lấy gì bay?
Được lụt xem chừng có lẽ may,
Vi vảy sẵn sàng chờ biến hóa,
Trong ao vừa đó đã lên mây,

X

Dưới cầu Bến Ngự dựa cây sung,
Một chiếc thuyền con sóng tứ tung.
Giữa kiếp trầm luân ôi các bạn,
Gánh non lấp bể gắng nhau cùng!


Phan Bội Châu
--- 1934 ---

---

1. Cổn: là người được vua Nghiêu giao trách nhiệm trị nạn lụt ở sông Hoàng Hà, ông Cổn không làm được mà còn gây thêm nhiều thiệt hại cho dân chúng và mùa màng.
2. Hạ Võ: tức Hạ Vũ, vị vua đầu tiên của nhà Hạ. Ông Vũ là con của ông Cổn. Đời vua Thuấn ông Vũ được thay thế cha làm công việc trị thủy sông Hoàng. Ròng rã ba mươi năm, ông Vũ chế ngự được nạn lụt và được vua Thuấn nhường ngôi lập ra nhà Hạ.

Sắp xuất dương


Xuất dương rồi sẽ xuất dương hoài,
Địa phủ, thiên đường dạo khắp nơi.
Chẹt họng, Diêm Vương tra tổ quỷ,
Bắt tay Thượng Đế hỏi thù trời.
Thây ai dẫn độ, ba tuồng láo,
Mặc chú du hành bốn bể khơi.
Sẵn dịp vui chân vào quãng nguyệt.
Ngó xuôi trần thế vuốt râu cười!


Phan Bội Châu
--- 1934 ---

---

Đồng hồ báo thức


Vì sợ người ta ngủ quá say,
Liều công đánh thức cả đêm ngày.
Giờ trôi ghi nhớ mười hai tiếng,
Máy thánh thiêng liêng một sợi dây.
Chuông có hồi kêu người phải tỉnh,
Phút không khi nghỉ đất hằng xoay.
Khen cho tài ngủ dân mình nhỉ?
Reo đã bao lâu cũng kệ thây!


Phan Bội Châu
--- 1934 ---

---

Có bản ghi tựa bài là Đồng hồ náo

Gà gáy sáng

Mưa sấm âm thầm giữa buổi khuya,
Chốc vang tiếng trống tẻ te te.
Tác lên vừa lúc năm canh rạng,
Kêu lớn cho người bốn bể nghe.
Vỗ cánh ba hồi khua chúng dậy,
Chẻ then muốn cửa rước xuân về.
Nhẽ nào cam được non sông ấy?
Một gáy vừng đông bỗng lập lòe.


Phan Bội Châu

---

Xem gương trong lúc bệnh

I

Tủm tỉm xem gương quá nực cười,
Mặt mình mình ngỡ mặt nhà ai!
Mắt xanh dường biển thêm sâu hoáy,
Râu bạc hơn sương lại khí dài.
Cồn má đen thui trồi núi sắt,
Lông mày trắng toát vạch đường vôi.
Gan vàng một khối nghe sôi mãi,
Biết đã sờn chưa, sẽ hỏi trời.

II

Người ở đời này bệnh quá đông,
Muôn người e chẳng một người không.
Hình cưa mặt hộc dân hàng lũ,
Mắt thỏ râu chồn cụ mấy ông?
Áo mũ dễ gì che mũi khỉ?
Đầu cằm khó nỗi vẽ nên rồng.
Đời này há lẽ đời ma bệnh,
Gương có thần chăng, ngán kẻ trông.


Phan Bội Châu
--- 1934 ---

---

Mừng Tết

Mừng lúc gặp tam đương thai thái
Cờ gió đông phấp phới trước thềm hoa.
Đàn chim oanh cất tiếng nhặt khoan.
Xui giục khách mở màn ngồi dậy nói.
À Tết, Tết rày đà tới đó,
Tết những gì xin hỏi họ nhà ta?
Kìa nhà pháo nổ, kìa cửa treo hoa;
Kìa xôi thịt heo gà mâm cỗ trực,
Rằng vui vẻ, ừ vui vẻ thật.
Gánh cu li chưa vứt, tính sao đây?
Tết sao Tết lại Tết đi!
Tết bầy nô lệ ấy thì Tết ta!
Tết dân chủ cộng hòa kìa Tết hộ,
Tết ma vương ai trông ngó vào đâu?
Rồi đây lại cuộc bể dâu,
Xin ai ngó lại về sau kẻo mà!
Mấy câu mừng Tết gọi là...


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---

Xã hội bé con


Trên bờ cát bạc trắng phau phau,
Dưới bờ nước biếc chảy veo veo,
Đá con lố nhố năm bảy hòn,
Xúm nhau ngồi chơi lũ bé con.
Bé gái bé trai bảy tám tuổi,
Lao xao tiếng cười pha tiếng nói,
Ngó xem cũng thành một xã hội.
Mình vừa đi qua hỏi nó chơi,
Chúng nó không thèm đáp một lời.
Trông thấy vui vui đi không dứt,
Lại bên chúng nó xen vào ngồi,
Mới biết chúng nó con làng chài,
Nó thấy mình lại không đoái hoài,
Đoạn rồi chúng nó chia công buổi:
Đứa đi bắt rạm, đứa hái củi
Đứa chạy xuống thuyền lấy chén đọi.
Luôn dịp ngồi dai xem nó làm,
Lúc đó gió mát lại trời im.
Ba đứa gái bé đi bắt rạm,
Bắt rạm đưa về nói lảm nhảm.
Hai ba đứa trai mang củi về,
Bắt tay nhau ngồi chung một đám,
Nhóm lửa đốt rạm, đốt rồi xơi,
Vừa ăn vừa cùng nói chuyện chơi.
Ăn rạm xong rồi kéo nhau tắm,
Lùm bùm, đứa hụp, đứa lội bơi.
Tắm xong lên bãi hái quả sung,
Quả xanh, quả chín bày lung tung,
Trong tay mỗi đứa bấy nhiêu quả,
Dắt nhau về thuyền cười ha hả.
Ngồi xem một buổi trời đầu hôm,
Đầu non vừa lú trăng lưỡi liềm.
Trông trăng lại nghĩ thú làm người,
Như lũ trẻ con khi mới rồi,
Rõ là bình đẳng thật tự do,
Không lớn, không bé, không thứ ngôi,
Làm đến bao nhiêu ăn bấy nhiêu.
Không ai nạnh tị, ai tranh nhiều,
Không ai lười biếng, không ai kiêu
Thế cũng Hi Hoàng, cũng Thuấn Nghiêu...


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---

Vô đề

I

Một xó nằm co một lão ngông
Mắt lòng soi khắp nỗi dân cùng.
Ước thân này hóa nghìn muôn nước,
Dạo bắc rồi nam, tây rồi đông.

II

Dân khổ bao nhiêu đau bấy nhiêu,
Nước kia ai đắm, lửa ai thiêu?
Trơ trơ thế mãi, trơ trơ mãi,
Hạn lụt còn lưa, lại cái nghèo!

III

Trót chẳng đi đâu mãi cứ ngồi,
Cứ ngồi nhưng lại muốn đi hoài,
Muốn đi mà lại đi chưa đặng,
Thôi hãy ngồi suông thủng thẳng chơi.


Phan Bội Châu
--- 1935 ---

---