Trần Tế Xương

Làm lẽ thứ tư


Những trách cô mình tính lẳng lơ,
Làm hai chẳng muốn, muốn làm tư!
Say đường buôn bán nên không lãi,
Tính chuyện trăng hoa phải mắc lừa.
Ấy bởi lầm về anh bợm gốc
Thôi đừng trách lẫn tại ông tơ
Lời này nhắn bảo người son phấn
Nghĩ mối sầu kia đã biết chưa?



Trần Tế Xương

---

Lấy lẽ


Cha kiếp sinh ra phận má hồng,
Khéo thay một nỗi lấy chung chồng.
Mười đêm chị giữ mười đêm cả,
Suốt tháng em nằm suốt tháng không.
Hầu hạ đã toan phần cát luỹ^[1]
Nhặt khoan còn ỏm tiếng Hà Đông^[2]
Ai về nhắn bảo đàn em nhé,
Có ế thì tu, chớ chớ chung.



Trần Tế Xương

---

1. Cát lũy: dây leo, địa vị thấp hèn của người vợ lẽ.
2. Tiếng Hà Đông: tức tiếng sư tử Hà Đông. "Sư tử Hà Đông" là một thành ngữ xuất xứ từ điển cố Trung Quốc, chỉ người phụ nữ ghen tuông quá quắt.

Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu


Nhà nước ba năm mở một khoa
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.^[1]
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ^[2]
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.
Cờ kéo rợp trời, quan sứ đến,
Váy lê quét đất, mụ đầm ra.
Nhân tài đất Bắc nào ai đó?
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà!



Trần Tế Xương

---

1. Sau khi thực dân Pháp chiếm được Việt Nam (1884) trường thi hương Hà Nội bị xóa hẳn. Từ khoa 1886 trở đi, sĩ tử thuộc khu vực trường thi Hà Nội phải về thi cả ở trường Nam Định.
2. Lọ: lọ đựng nước uống và rửa ráy. Có thuyết nói là lọ mực vì từ khoa này học trò phải thi cả quốc ngữ.

Lên đồng


Khen ai khéo vẽ sự lên đồng
Một lúc lên ngay sáu bảy ông^[1]
Sát quỉ, ông dùng thanh kiếm gỗ,
Ra oai, bà giắt cái khăn hồng.
Cô giương tay ấn, tan tành núi,
Cậu chỉ ngọn cờ cạn rốc sông.
Đồng giỏi sao đồng không giúp nước?
Hay là đồng sợ súng thần công?



Trần Tế Xương

---

1. Một giá đồng do một vị thần linh nào đó nhập vào. Người lên đồng lần lượt"hầu" hàng chục giá (ông, bà, cô, cậu v.v ...).

Lụt năm Bính Ngọ ^[1]


Thử xem một tháng mấy lần mưa
Ruộng hoá ra sông, nước trắng bừa
Bát gạo Đồng Nai kinh chuyện cũ^[2]
Con thuyền Quý Tỵ nhớ năm xưa.^[3]
Trâu bò buộc cẳng coi buồn nhỉ?
Tôm tép văng mình đã sướng chưa!
Nghe nói miền Nam trời đã hạn
Sao không san sẻ nước cho vừa?



Trần Tế Xương

---

1. Năm Bính ngọ: 1906
2. Năm trước Bắc Kỳ bị lụt to, sau đó xảy ra nạn đói ghê gớm, phải chở gạo Nam Kỳ (Đồng Nai) ra phát chẩn, nhưng bộ tổ chức phát chẩn ăn cắp hết phần lớn rồi làm ẩu, đến nỗi dân đói đến đông quá, giày xéo lên nhau chết thêm một số khá đông.
3. Quý Tỵ: năm 1893 cũng có lụt to đến nỗi có thể chở thuyền vào trong đường phố, dân chết cũng chiều. Do đó có thành ngữ "Lụt trang Quý Tỵ".

Mất hai hào



Gặp ván bài đen đã chẳng ù

Nào ngờ lại gặp chú phi lu!

Bỡn thì xin trả ngay cho tớ

Chẳng trả thì xơi cái tử cù.



Trần Tế Xương

---

Mẹ vợ với chàng rể ^[1]


Ai về nhắn bảo việc này cho,
Nhắn bảo ai rằng việc nhỡ to!
Chép miệng, bà nuôi to cái dại,
Phờ râu, ông rể ẵm con so^[2]
Cắm sào sâu quá nên thêm khổ,^[3]
Néo chặt dây vào hoá phải lo.
Vẫn biết sống lâu nhiều sự lạ
Tử quy thắt lại một "con cò".^[4]


Trần Tế Xương

---

1. Đây là chuyện mẹ vợ tư tình với chàng rể đến có con.
2. Con so: con đầu lòng (đối với chàng rể)
3. Cắm sào sâu khó nhổ (tục ngữ): quá thân thiết.
4. Tử quy : thác về. Ý câu: Rốt cuộc chết vì một "con cò".

Mồng hai tết, viếng Cô Ký ^[1]


Cô Ký sao mà đã chết ngay?
Ô hay, trời chẳng nể ông Tây!
Gái tơ đi lấy làm hai họ
Năm mới vừa sang được một ngày.
Hàng phố khóc bằng câu đối đỏ,
Ông chồng thương đến cái xe tay!^[2]
Gớm gan cho những cô con gái
Còn rủ rê nhau lấy các thầy!



Trần Tế Xương

---

1. Cô Ký : vợ hai của một ông Ký mở hiệu xe tay, được chồng sai đi giao dịch với tên cẩm Tây để kiếm lợi.
2. Ý nói : ông chồng thương xót cô Ký thì ít mà thương cái xe tay (từ nay không ai lo) thì nhiều!

Một nén tâm hương


Im ỉm thâu đêm lại thẳng ngày^[1]
Bệnh đâu có bệnh lạ lùng thay!
Thuốc thang nghĩ lại chua mà đắng
Đường mật xem ra ngọt hoá cay.
Lắm bệnh, bạn bè đi lại ít,
Nặng lòng, họ mạc hỏi han đầy.
Chỉ bền một nén tâm hương nguyện
Thuốc thánh, bùa tiên ắt chẳng chầy.



Trần Tế Xương

---

1. Tác giả ốm nặng đã lâu.

Mùa nực mặc áo bông


Bức sốt nhưng mình vẫn áo bông
Tưởng rằng ốm dậy, hóa ra không!
Một tuồng rách rưới con như bố
Ba chữ nghêu ngao, vợ chán chồng.
Đất biết bao giờ sang vận đỏ,
Trời làm cho bõ lúc chơi ngông
Gần chùa gần cảnh ta tu quách,
Cửa Phật quanh năm sẵn áo sồng.



Trần Tế Xương

---

Mưa tháng bảy


Sang tuần tháng bảy tiết mưa ngâu
Nắng mãi thì mưa cũng phải lâu.
Vạc nọ cầm canh thay trống mõ,
Rồng kia phun nước tưới hoa màu.
Ỳ ào tiếng học nghe không rõ
Mát mẻ nhà ai ngủ hẳn lâu.
Ông lão nhà quê tang tảng dậy
Bảo con mang đó chớ mang gầu.



Trần Tế Xương

---

Mừng Chú làm nhà


Ông bà ngày trước có gì đâu,
Chú^[1] thím ngày nay đã lại giàu.
Mới biết trời cho, không mấy lúc,
Lọ là nuôi cá với trồng cau.

Nhà gỗ năm gian lợp lá gồi,
Trông dòng sông Vị tựa non Côi
Đầu nhà khanh khách vào làm tổ,
Ngồi thấy chim nôn nó há mồi.

Kể chi giàu của, lại giàu con,
Gái gái trai trai hai cỗ tròn.
Bà mới bảy mươi còn thọ nữa.
Phúc nhà có dễ chất tầy non.

Chú lại nuôi thầy dạy các em,
Một bồ kinh sử, mấy xâu nem
Đất nào là đất không khoa giáp
Quyết mở đường cho thiên hạ xem.



Trần Tế Xương

---

1. Chú họ của nhà thơ là ông Trần Đăng Chu.

Mừng ông cử lấy vợ kế


Một sớm ơn vua chiếm bảng vàng
Lam Kiều lối cũ lại lần sang.
Câu văn Hán, Tống hay ghê gớm
Quyển truyện Phan Trần^[1] thuộc cháo chan.
Gỗ tốt nỡ đem trồng cột giậu,
Chim khôn sao khéo đậu nhà quan!
Làng nho ai lại hơn ông nhỉ?
Có lẽ ông nay sướng nhất làng!



Trần Tế Xương

---

1. Truyện phong tình.

Mừng ông lang


Làm thuốc như ông cũng có tài,

Thực là chăm chỉ lại lanh trai.

Phen này mồ mả nhà ta phát,

Thi cử, hai con đỗ cả hai^[1]



Trần Tế Xương

---

1. Trong đó có ông cử Ba (tức Cử Nhu).

Năm mới


Khéo bảo nhau rằng: mới với me
Bảo ai rằng "cũ", chẳng ai nghe.
Khăn là bác nọ to tày rế^[1]
Váy lĩnh cô kia quét sạch hè.
Công đức tu hành sư cũng lọng
Xu hào rủng rỉnh, Mán^[2] ngồi xe.
Chẳng phong lưu cũng ba ngày tết,
Kiết cú như ta cũng rượu chè!



Trần Tế Xương

---

1. Rế: đồ dùng đan bằng mây hoặc tre để đỡ nồi cho khỏ nhọ và nóng tay.
2. Mán: một anh chuyên nghề gánh thuê, vậy mà tết lại...ngồi xe hàng.

Năm mới chúc nhau


Lẳng lặng mà nghe nó chúc nhau
Chúc nhau trăm tuổi bạc đầu râu.
Phen này ông quyết đi buôn cối
Thiên hạ bao nhiêu đứa giã trầu.

Lẳng lặng mà nghe nó chúc sang
Đứa thì mua tước đứa mua quan.
Phen này ông quyết đi buôn lọng
Vừa chửi vừa rao cũng đắt hàng.

Nó lại chúc nhau cái sự giàu,
Trăm nghìn vạn mớ để vào đâu?
Phen này ắt hẳn gà ăn bạc
Đồng rụng đồng rơi lọ phải cầu?

Nó lại mừng nhau có lắm con
Sinh năm đẻ bảy được vuông tròn
Phố phường chật hẹp người đông đúc
Bồng bế nhau lên nó ở non,

Bắt chước ai ta chúc mấy lời:
Chúc cho khắp hết cả trên đời
Vua, quan, sĩ, thứ người trong nước
Sao được cho ra cái giống người!^[1]



Trần Tế Xương

---

1. Khổ thơ thứ 5 có sách ghi, có sách không.

Năm mới chúc nhau


Ngày ba tháng tám thấy đâu mà^[1]

Sao đến ngày xuân lắm thế a?

Ý hẳn thịt xôi lèn chặt dạ

Cho nên con tự mới thòi ra?^[2]



Trần Tế Xương

---

1. Ngày ba tháng tám: thời điểm giáp hạt thiếu đói.
2. Con tự: con chữ, đây chỉ chữ nghĩa văn chương. Nhà thơ đùa: văn chương ngày tết như những thứ mà bụng dạ lên đầy quá phải trục xuất ra ngoài.

Nghèo


Chẳng khôn cũng biết một hai điều,
Chẳng tội gì hơn cái tội nghèo.
Danh giá nhường này không lẽ bán,
Nhân duyên đến thế hãy còn theo.
Tấm lòng nhi nữ không là mấy,
Bực chí anh hùng lúc túng tiêu.
Có lẽ phong trần đâu thế mãi
Chốn này tình phụ, chốn kia yêu.



Trần Tế Xương

---

Nghèo mà vui


Kể xuất thế đố ai bằng anh Mán
Trải mùi đời khôn chán, giả làm ngây.
Hổ sinh ra lúc thời này,
An thân mệnh thế, giấu tay anh hùng.
Không danh cho dễ vẫy vùng
Mình không phú quý, mắt không công hầu.
Khi để chỏm, lúc cạo đầu,
Nghêu ngao câu hát nửa Tầu nửa ta.
Không đội nón, chịu màu da dãi nắng,
Chẳng nhuộm răng, để trắng dễ cười đời.
Chốn quyền môn luồn cúi mặc ai ai,
Ngoài cương toả thảnh thơi ai đã biết ?
Chỉ ấm ớ, giả câm giả điếc
Cứ vui tràn khi hát khi ngâm
Trên đời mấy mặt tri âm ?


Trần Tế Xương

---

Ngón chầu


Có phải rằng ông chẳng học đâu?

Một năm ông học một vài câu

Ví dù vua mở khoa thi trống

"Lạc nhạn", "xuyên tâm"^[1] đủ ngón chầu.



Trần Tế Xương

---

1. Hai lối đánh trống chầu khi hát ả đào phải thạo mới chơi được. Nhà thơ tự giễu mình không lo học hành chỉ thạo các ngón ăn chơi.

Dại khôn


Thế sự đua nhau nói dại khôn,
Biết ai là dại, biết ai khôn.
Khôn nghề cờ bạc là khôn dại,
Dại chốn văn chương, ấy dại khôn.
Này kẻ nên khôn đều có dại,
Làm người có dại mới nên khôn.
Cái khôn ai cũng khôn là thế,
Mới biết trần gian kẻ dại khôn.


Trần Tế Xương

---

Nhớ bạn phương trời


Ta nhớ người xa cách núi sông^[1]
Người xa, xa lắm nhớ ta không?
Sao đang vui vẻ ra buồn bã?
Vừa mới quen nhau đã lạ lùng!
Khi^[2] nhớ, nhớ cùng trong mộng tưởng
Nỗi^[3] riêng, riêng cả đến tình chung.
Tương tư lọ phải là mưa gió^[4]
Một ngọn đèn xanh trống điểm thùng.



Trần Tế Xương

---

1. Có người nói là bài thơ này viết nhớ về Phan Bội Châu.
2. Có bản ghi là: Lúc.
3. Có bản ghi là: Khi.
4. Có bản ghi là: trai gái.

Ông ấm mốc ^[1]


Tôi hỏi thăm ông đến tận nhà
Trước nhà có giếng, có cây đa.
Vườn ao đất cát chừng ba mẫu,
Nứa lá tre pheo đủ một toà.
Mới sáu bận sinh đà sáu cậu,
Trong hai dinh ở, có hai bà.
Trông ông mốc thếch như trăn gió^[2]
Ông được phong lưu tại nước da.



Trần Tế Xương

---

1. Ông Ấm Mốc tên là Trần Đôn Lâm, còn gọi Ấm Các, con bố chánh Cao Bằng Trần Đôn Phục.
2. Loại trăn lớn, da lốm đốm chỗ đen chỗ trắng.

Ông cò


Hà Nam, danh giá nhất ông cò^[1]
Trông thấy ai ai chẳng dám ho.
Hai mái trống toang đành chịu dột^[2]
Tám giờ chuông đánh phải nằm co.^[3]
Người quên mất thẻ, âu trời cãi,
Chó chạy ra đường có chủ lo.^[4]
Ngớ ngẩn đi xia, may vớ được
Chuyến này ắt hẳn kiếm ăn to!^[5]



Trần Tế Xương

---

1. Ông cò: tức viên cảnh sát Tây.
2. Ở thị xã không cho lợp nhà tranh đành để trống đất.
3. Giờ giới nghiêm là tám giờ.
4. Không mang thẻ thân, để chó chạy ra đường đều bị phạt nặng.
5. Ði bắt mấy người đại tiện bậy để kiếm tiền.

Ông cử Ba ^[1]


Cửa Vũ, ba nghìn sóng nhảy qua^[2]
Ai ngờ mũ áo đến ba ba!^[3]
Đầu như lươn đất mà không lấm^[4]
Thân tựa xà hang cũng ngó ra^[5]
Dưới nước chẳng ưa, ưa trên cạn
Đất sét không ăn, ăn thịt gà!
Tuy rằng cổ rụt mà không ngỏng
Hễ cắn ai thì sét mới tha!^[6]



Trần Tế Xương

---

1. Ông Cử là con thứ ba nên gọi là Cử Ba, nhân đó nhà thơ lấy con ba ba để chế giễu.
2. Vượt qua được cửa Vũ Môn (cá chép hoá rồng, thí sinh thi đỗ).
3. Tác giả chơi chữ : "cử Ba" và "con ba ba". Đáng lẽ mũ áo chỉ đến với cá chép, đã hoá rồng, nhưng bây giờ lại ban cho "ba ba".
4. Do câu "thân lươn bao quản lấm đầu".
5. Rắn núp trong hang ngó ra, vênh váo.
6. Người ta bảo tính con ba ba rất ác, hễ cắn ai thì phải có tiếng sấm sét mới chịu nhả. Đây nói cử Ba rất tàn ác với dân.

Ông cử thứ năm


Ông cử thứ năm, con cái ai?^[1]
Học trò quan đốc Tả Thanh Oai.
Nghe tin, cụ cố cười ha hả
Vứt cả dao cầu xuống ruộng khoai!
Thứ năm, ông cử ai làm nổi,
Học trò quan đốc tỉnh Hà Nội?
Nghe tin, bà cố cười khì khì
Đổ cả riêu cua xuống vũng lội!



Trần Tế Xương

---

1. Ông cử này bố là ông lang, mẹ bán bún riêu, may đỗ cao (thứ năm), thực học cũng xoàng.

Ông Hàn bị vợ dọa bỏ


Ông đã ơn vua một chữ Hàn^[1]
Nay lành mai vỡ khéo đa đoan!
Được thua hai ngả, ba câu chuyện
Khôn dại trăm năm một tiếng đàn.
Chim chuột sau này, nên gắng sức ...
Lợn gà thủa ấy đã nên oan.
Có ai làm thủng, ông không biết,^[2]
Còn phải mang điều với gái ngoan.



Trần Tế Xương

---

1. Tức chức "hàn lâm". Trong bài thơ tác giả chơi chữ với nghĩa "hàn gắn", kể cả hàn gắn "tình" lẫn hàn "xoong nồi".
2. Tài của ông "hàn" chỉ có thể biết xoong nồi lành hay thủng, còn gái thì ông chịu không biết được gì

Ông lão


Ông lão ngày xưa tính thực hiền,
Bảy ba vui thú cảnh điền viên
Sách đèn học tập năm Minh Mệnh
Áo mũ ăn ngồi xã Vị Xuyên
Giá phỏng có thi may cũng đỗ,
Thôi thì không lụy thế là tiên.
Đầu râu tóc bạc như mua được,
Thầy bá nhà quê chán vạn tiền.^[1]



Trần Tế Xương

---

1. Bá hộ rất là nhiều tiền, nếu tuổi thọ mà mua được như mua phẩm hàm thì họ đã bỏ tiền ra mua rồi!

Ông sư và mấy ả lên đồng ^[1]


Chẳng khốn gì hơn cái nợ chồng^[2]
Thà rằng bạn quách với sư xong!
Một thằng trọc tếch ngồi khua mõ,
Hai ả tròn xoe đứng múa bông.
Thấp thoáng bên đèn, lên bóng cậu^[3]
Thướt tha dưới án, nguýt sư ông,
Chị em thủ thỉ đêm thanh vắng:
"Chẳng sướng gì hơn lúc thượng đồng!"^[4]



Trần Tế Xương

---

1. Đến thời Tú Xương, chùa chiền không còn là nơi tu hành, thờ Phật, mà bên cạnh chùa còn có "phủ". Đó là chỗ đồng bóng quàng xiên, nơi chim chuột, loạn luân của bọn "quan bà", mụ me tây, lũ con buôn dửng mỡ lẳng lơ. Bài thơ này đả kích những hiện tượng ấy.
2. Giọng lưỡi hạng đàn bà lẳng lơ, vô hạnh.
3. Tức nhập đồng "cậu"
4. Tác giả vạch trần bản chất dâm đãng của sư và các ả đồng.

Ông tiến sĩ mới


Tiến sĩ khoa này đỗ mấy người?

Xem chừng hay chữ có ông thôi!

Nghe văn mà gớm cho văn nhỉ^[1]

Cờ biển vua ban cũng lạ đời!



Trần Tế Xương

---

1. Có bản chép cho ông mãi.

Phố Hàng Song


Ở phố Hàng Song^[1] thật lắm quan,

Thành thì đen kịt, đốc thì lang^[2]

Chồng chung vợ chạ, kìa cô Bố

Đậu lạy quan xin, nọ chú Hàn.



Trần Tế Xương

---

1. Thuộc Nam Định, nối liền với phố Hàng Nâu Tú Xương ở.
2. Thành : viên phòng thành. Đốc : viên đốc học, có nhiều vết lang trên mặt.

Phòng không ^[1]


Em giận thân em mãi chửa chồng,
Ngày năm bảy mối tối nằm không.
Thiếu gì chốn ấy sêu trầu vỏ
Mà lại nơi kia rấm cốm hồng,
"Hẩu lố" khách đà ba bảy chú,
"Mét xì" Tây cũng bốn năm ông.
ép dầu ép mỡ, duyên ai ép?
Có mắn^[2] may ra đã bế bồng.



Trần Tế Xương

---

1. Bài thơ nói về một cô gái vừa kiêu điệu với mọi người theo đuổi mình, lại vừa thích quan hệ lăng nhăng với bọn "Tây Tầu", rốt cuộc phải chịu cảnh "phòng không".
2. Mắn: mau đẻ.

Phú hỏng thi khoa Canh Tý


Đau quá đòn hằn,
Rát hơn lửa bỏng
Hổ bút hổ nghiên,
Tủi lều tủi chõng.

Nghĩ đến chữ "lương nhân đắc ý"^[1] , thêm nỗi thẹn thùng,
Ngẫm đến câu "quyển thổ trùng lai"^[2] , nói ra ngập ngọng.
Thế mới biết học tài thi phận, miệng đàn bà con trẻ nói vậy mà thiêng.
Nào ai ngờ chữ tốt văn hay, tài bảng nhãn thám hoa lỡ ra cũng hỏng.

Có một thầy :
Dốt chẳng dốt nào ;
Chữ hay, chữ lỏng.
Nghiện chè nghiện rượu, nghiện cả cao lâu,
Hay hát hay chơi, hay nghề xuống lõng.^[3]
Quanh năm phong vận, áo hàng gù, khăn nhiễu tím, ô lục soạn xanh,^[4]
Ra phố nghênh ngang, quần tố nữ^[5], bít tất tơ, giày Gia Định bóng^[6].
Giá cứ chăm nghề đèn sách thì mười lăm mười sáu đỗ tự bao giờ
Chỉ vì quen lối thị thành, nên một tuổi một già, hoá ra lóng ngóng^[7].
Tú rốt bảng giữa năm Giáp Ngọ, nổi tiếng tài hoa^[8],
Con nhà dòng ở đất Vị Xuyên, ăn phần cảnh nọng^[9]
Năm vua Thành Thái mười hai,
Lại mở khoa thi Mỹ Trọng^[10]
Kỳ đệ tam văn đã viết rồi,
Bảng đệ tứ chưa ra còn ngóng.
Thầy chắc hẳn văn chương đúng mực, lễ thánh xem giò^[11]
Cô mừng thầm mũ áo đến tay, gặp người nói mộng^[12].
Sáng đi lễ phật, còn kỳ này kỳ nữa là xong,
Đêm dậy vái trời, qua mồng bốn mồng năm cho chóng.

Nào ngờ :
Bảng nhỏ có tên
Ngoại hàm còn trống.^[13]
Kẻ đến sáng văn còn được chấm, bảng cót nghênh ngang^[14];
Người ngồi khuya tên hãy được vào, áo dài lụng thụng.
Thi là thế, học hành là thế, trò chuyện cùng ai?
Người một nơi, hồn phách một nơi, than thân với bóng!

Thôi thời thôi:
Sách vở mập mờ;
Văn chương lóng ngóng.
Khoa trước đã chầy;
Khoa sau ắt chóng.
Hẳn có kẻ lo toan việc nước, vua chửa dùng tài;
Hay không ai dạy dỗ đàn con, trời còn bắt hỏng!



Trần Tế Xương

---

Khoa Canh Tý là vào năm 1900
1. Lương nhân đắc ý: Người chồng (hoặc vợ) đắc ý, được thể. Tác giả dùng chữ sẵn trong sách cổ, hàm ý nói những tưởng có thể đỗ đạt vinh dự.
2. Quyển thổ trùng lai: chữ rút từ thơ của Đỗ Mục tiếc thương cho Hạng Vũ, đại ý nói là "Con em xứ Giang Đông có lắm người tài giỏi. Nếu biết dốc hết lực lượng để đánh quật trở lại (quyển thổ trùng lai) thì chưa biết cục diện sẽ thế nào"
3. Xuống lõng: chỉ việc xuống thuyền chơi gái, hát ả đào trên mặt sông.
4. Ô lạc hoạn: Ô che bằng thứ lụa màu xanh óng ánh.
5. Quần tố nữ: Quần may bằng vải trắng đẹp hiệu Tố Nữ.
6. Giày Gia Định: giày ta, hở gót, mũi da đen bóng, sản xuất ở Gia Định (Nam Bộ)
7. Lóng ngóng: lao đao, lận đận
8. Tú rốt bảng: đỗ tú tài cuối cùng bảng. Tú Xương đỗ vào loại "thiên thủ" (lấy thêm)
9. Cảnh nọng: khoanh thiệt cắt ở phần cổ trâu, bò hoặc lợn. Theo tục lệ nông thông trước đây, trong mỗi kỳ việc làng, đó là phần được hưởng của người đứng vị trí thứ hai trong làng xã (tiên chỉ, người đứng đầu, được hưởng phần sở).
10. Mỹ Trọng: tên xã ngoại ô Nam Định, nơi đặt trường thi.
11. Xem giò: xem chân gà luộc đem cúng để đoán điềm tốt xấu.
12. Nói mộng: kể lại giấc chiêm bao để thầy bói đoán điềm may rủi
13. Ngoại hàm: Ngoài hòm, theo thể lệ thi củ, thí sinh nộp quyển bỏ vào một cái hòm để sẵn. Hết giờ thu quyển, người ta đánh một hồi trống, dứt hồi trống ấy thì những quyển nộp chậm phải để ngoài hòm, không được chấm nữa. Cả hai câu ý nói: đã phạm trường quy thì dù còn chưa dứt hồi trống thu quyển, quyển coi như bị loại ra ngoài hòm rồi.
14. Bảng cót: bảng ghi tên những thí sinh được vào kỳ sau

Phú thầy đồ


Thầy đồ thầy đạc,
Dạy học dạy hành.
Vài quyển sách nát,
Dăm thằng trẻ ranh.
Văn có hay đã đỗ làm quan, võng điều võng tía,
Số có giỏi đã ra giúp nước, khố đỏ khố xanh.
Ý hẳn thầy văn dốt vũ dát:
Cho nên thầy lẩn quẩn loanh quanh.

Trông thầy:
Con người phong nhã,
Ở chốn thị thành,
Râu rậm như chổi,
Đầu to tày giành.
Cũng lắm phen đi đó đi đây, thất điên bát đảo,
Cũng nhiều lúc chơi liều chơi lĩnh, tứ đốm tam khoanh.
Nhà lính, tính quan: ăn rặt những thịt quay, lạp xưởng, mặc rặt những quần vân, áo xuyến,
Đất lề quê thói: chỗ ngồi cũng án thư, bàn độc, ngoài hiên cũng cánh xếp, mành mành.
Gần có một mụ, sinh được bốn anh.
Tên Uông, tên Bái, tên Bột, tên Bành.
Mẹ muốn con hay, rắp một nỗi biển, cờ, mũ, áo,
Chủ rước thầy học, tính đủ tiền chè, rượu, cơm, canh.
Chọnh ngày lễ bái,
Mở cửa tập tành
Thầy ngồi chễm chệ,
Trò đứng xung quanh.
Dạy câu Kiều lẩy,
Dạy khúc Lý kinh.
Dạy những khi xuống ngựa lên xe, đứng ngồi phải phép,
Dạy những lúc cao lâu chiếu hát, ăn nói cho sành!



Trần Tế Xương

---

Phường nhơ


Bấy lâu chơi với rặt phường nhơ^[1]
Quen mắt ưa nhìn chả biết dơ.
Nào sọt, nào quang, nào bộ gắp,
Đứa bưng, đứa hót, đứa đang chờ.
Mình hôi, mũi ngạt không kỳ quản
Áo ấm cơm no vẫn nhởn nhơ,
Ngán nỗi hàng phường khi cũng tế,
Vẽ ông ôm đít để lên thờ.



Trần Tế Xương

---

1. Phường nhơ: lũ nhơ bẩn, bọn gắp phân.

Quan tại gia


Một ngọn đèn xanh, mấy điểm vàng,
Bốn con làm lính, bố làm quan.
Câu thơ, câu phú sưu cùng thuế,
Nghiên mực, nghiên son tổng với làng.
Nước quạt chưa xong, con nhảy ngựa
Trống hầu vừa dứt, bố lên thang.
Hỏi ra quan ấy ăn lương vợ
Đem chuyện trăm năm giở lại bàn.



Trần Tế Xương

---

Sông lấp[1] Sông kia rày đã nên đồng Chỗ làm nhà cửa chỗ trồng ngô khoai Vẳng nghe tiếng ếch bên tai Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò. Trần Tế Xương

---

1. Một đoạn sông Vị Hoàng bị lấp.

Sư ở tù


Quảng đại từ bi cũng phải tù

Hay là sư cũng vụng đường tu?

Tụng kinh cứu khổ ba trăm quyển

Ý hẳn còn quên một phép phù?^[1]



Trần Tế Xương

---

1. Tức bùa chú

Ta chẳng ra chi


Nếu có khôn ngoan đã vợ nhờ,
Dại mà nhờ vợ, vợ làm ngơ.
Sáng nem, bữa tối đòi ăn chả,
Nay kiệu, ngày mai lại giở cờ.
Ngồi đấy chả hơn gì chú Cuội
Nói ra thì thẹn với ông Tơ.
Nhắn nhe chốn ấy tìm nơi khác
Ta chẳng ra chi, chớ đợi chờ!



Trần Tế Xương

---

Tái giá


Cái quả phù trang khéo chuyển vần:
Khi thì quan lớn, lúc thì dân.
Nhà em thách cưới đà hai lượt,
Làng tớ thu cheo có một lần.
Thiên hạ không nên thương tiếc rể,
Cô hầu lắm lúc vẻ vang thân.
Bây giờ ông ấy lên ông cụ,
Ai dám trên ông vạn thế thần.


Trần Tế Xương

---

Tặng người quen


Em gửi cho anh mảnh lụa đào
Phất phơ tươi tốt, đẹp làm sao
Của này ý hẳn trong nhà có,
Hay cậy người mua ở nước nào?
May áo chỉ nên đôi cái dải
Thắt lưng cũng ngại chẳng đầy tao^[1]
Muốn lên hỏi giá mua dài tấm,
Không biết rằng em bán thế nào?


Trần Tế Xương

---

1. Muốn để may áo thì dây chỉ đủ để làm hai cái dải áo (đời xưa áo buộc bằng vải, không có cúc), còn muốn làm thắt lưng cũng ngắn quá chưa đủ một vòng.

Tết cô đầu


Chị hỡi chị, năm nay túng lắm,^[1]
Biết làm sao, Tết đến nơi rồi!
Mới ngày nào chị mua muối cùng tôi
Ngoảnh mặt lại hàng vôi nay đã bán^[2]
Này nụ, này hoa, này hài, này hán^[3]
Pháo, tranh Tầu, Hương Cảng mới sang.
Chị cùng em sắm sửa lo toan,
Muốn mua chịu, sợ nhà hàng lại lạ.
Chị em ta cùng nhau giữ giá,
Đến bây giờ ngã cả chẳng ai nâng.
Cũng liều bán váy chơi xuân...


Trần Tế Xương

---

1. Lời chị em cô đầu nói với nhau. Nhưng cảnh ngộ nhà thơ nào có khác gì. Hai hạng người đó (cô đầu và nhà văn) vào thời đó rất dễ thông cảm với nhau.
2. Do câu "đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi" (mua muối để cầu mong sự mặn mà; mua vôi để dọn sửa tết).
3. Hàn, hán: những kiểu giày dép của những người quyền quý ngày xưa.

Tết dán câu đối


Nhập thế cục bất khả vô văn tự,^[1]
Chẳng hay ho cũng húng hắng một vài bài
Huống thân danh đã đỗ tú tài
Ngày tết đến cũng phải một vài câu đối.

Đối rằng :
Cực nhân gian chi phẩm giá, phong nguyệt tình hoài^[2]
Tối thế thượng chi phong lưu, giang hồ khí cốt.^[3]

Viết vào giấy dán ngay lên cột
Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay?
Thưa rằng: hay thực là hay!
Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài?
Xưa nay em vẫn chịu ngài!^[4]



Trần Tế Xương

---

1. Bước vào đời không thể không có văn chương chữ nghĩa.
2. Cái phẩm giá tột cùng ở trong thiên hạ chính là tình đối với trăng gió.
3. Sự phong lưu bậc nhất trên cõi đời là cốt cách giang hồ.
4. Câu chịu ngài của bà Tú hàm cả hai ý: chịu văn chương ngài hay và chịu cái tính "ngông" của ngài nữa!

Tết tặng cô đầu


Ngày xuân mừng quý khách

Khi vui, lọ đàn phách!

Chuyện nở như pháo rang

Chuyện dai như chão rách,

Đổ cả bốn chân giường

Xiêu cả một bức vách!


Trần Tế Xương

---

Thăm bạn nghèo


Khách hỏi nhà ông đến,
Nhà ông đã bán rồi,
Vợ lăm le ở vú,
Con tấp tểnh đi bồi
Anh trói voi bỏ rọ^[1]
Đòi nào lợn cạo ngôi^[2]
Người bảo ông cũng mãi,
Ông cũng thế này thôi.



Trần Tế Xương

---

1. Trói voi bỏ rọ: thành ngữ chỉ việc không thực hiện được.
2. Lợn cạo ngôi: một câu sấm ký dân gian khá lưu hành hồi ấy: "Bao giờ cho lợn cạo ngôi, Cho gà cất cánh, vua tôi sẽ về". Năm 1885, vua Hàm Nghi nổi dậy chống Pháp ở Huế không thành phải xuất bôn, phát động phong trào Cần Vương. Lời sấm ký dự báo những điềm "lợn cạo ngôi, gà cất cánh", nhưng việc đó không xảy ra vì Hàm Nghi bị thực dân bắt đi đày. Có lẽ đây chỉ muốn nói, không thể có sự tình thế biến chuyển gì đặc biệt.