Bùi Hữu Nghĩa

Vài nét về tác giả:

Bùi Hữu Nghĩa 裴有義 (1807-1872) hiệu là Nghi Chi, người làng Long Tuyền, Bình Thuỷ, tỉnh Cần Thơ. Ông đỗ giải nguyên trường hương Gia Định năm 28 tuổi (1835, Minh Mạng 16) nên thường gọi là thủ khoa Nghĩa.

Vợ ông là bà Nguyễn Thị Tồn, con ông Nguyễn Văn Lý, là người mà ông Nghĩa ở trọ học.

Sau khi thi đậu, ông được bổ nhiệm làm tri huyện Phước Long, trấn Biên Hoà. Sau đó được thăng đi trấn nhậm phủ Trà Vang (Trà Vinh), tỉnh Vĩnh Long, dưới quyền tổng đốc Trương Văn Uyển và bố chánh Truyện. Tính ông cương trực, không luồn cúi, cũng không tư vị ai. Bấy giờ em vợ bố chánh Truyện cậy thế anh hay có thái độ hỗn xược, ông chẳng nể nang, một hôm cho đánh đòn. Vì thế ông bị bố chánh đem lòng thù và tìm dịp hãm hại.

Trước đó, Nguyễn Ánh bị Tây Sơn đuổi, lương thực thường thiếu hụt, được người Thổ giúp đỡ, lại thêm một số lớn người Thổ tòng quân. Sau khi lên ngôi, Nguyễn Ánh nhớ ơn, xuống chiếu miễn thuế thuỷ lợi cho dân Thổ.

Sau đó, người Tàu lo lót với tổng đốc Uyển và bố chánh Truyện giành quyền đắp đập để khai thác. Các hương mục Thổ kéo nhau đến kiện ở dinh môn tri phủ Bùi Hữu Nghĩa, tri phủ xử rằng "Việc tha thuế thuỷ lợi là ơn huệ của vua Thế Tổ ban cho dân Thổ, nay ai nhỏ hơn vua Thế Tổ mà đúng bán rạch ấy thì có chém đầu nó cũng không sao!". Dân Thổ được lời xử ấy bèn phá đập của dân Tàu. Hai bên xảy ra huyết chiến, phía Tàu chết 8 người. Nhiều người Thổ bị bắt. Nhân đó, Tổng đốc và bố chánh Vĩnh Long cũng bắt cả thủ khoa Nghĩa giải về Gia Định, dâng sớ lên triều đình khép vào tội lạm phép giết người, phải xử chết.

Đứng trước nỗi oan tình của chồng, bà thủ khoa quyết lặn lội ra Huế minh oan cho chồng. Bấy giờ, Phan Thanh Giản đang là thượng thư bộ Lại. Bà thủ khoa tìm đến tư dinh ông để trình bày sự lộng quyền của các quan tỉnh Vĩnh Long, rồi đến Tam pháp ty khua ba hồi trống "kích cổ đăng văn". Tam pháp ty gồm có quan viên cao cấp của bộ hình, Đô sát viện và Đại lý viện họp xử không có định kỳ, chỉ có những phiên bất thường để xét những vụ đặc biệt, mỗi vụ họp theo tiếng trống của người bị oan khuất tự đến gióng lên. Sớ của bà thủ khoa sau đó được dâng lên vua. Vua giao cho Tam pháp ty nghị án rồi chính vua phán chung thẩm như sau: "Tha tội tử hình cho Bùi Hữu Nghĩa, song phải quân tiền hiệu lực, lập công chuộc tội". Bà Từ Dụ, mẹ vua Tự Đức, nghe tin này lấy làm cảm thương cho người liệt phụ đồng hương, bèn sai mời vào, ban cho một tấm biển chạm bốn chữ vàng "Liệt phụ khả gia".

Cứu được chồng, bà từ giã kinh đô, quay về Biên Hoà, quê hương bà, ít lâu sau bị bệnh rồi mất.

Thủ khoa Nghĩa, lúc đó đang trấn nhậm ở Châu Đốc, nghe tin bà mất, bèn vội về, nhưng khi về tới nhà thì việc tống táng đã xong bèn đọc bài văn tế có những câu thống thiết như sau:

"Nơi kinh quốc mấy hồi trống dóng, biện bạch này oan nọ ức; đấng hiền lương mắt thấy thảy đau lòng.
Chốn tỉnh đường một tiếng hét vang, hẳn hỏi lẽ cánh lời nghiêm, lũ bằng đảng tai nghe đều mất vía."

Đôi liễn thờ vợ ông viết như sau:

"Ngã bần khanh năng trợ, ngã oan khanh năng minh, triều dã giai xưng khanh thị phụ.
Khanh bệnh ngã bất dược, khanh tử ngã bất táng, giang sơn ưng tiếu ngã phi phu."

(Ta nghèo mình hay giúp đỡ, ta tội mình biết kêu oan; trong triều ngoài quận đều khen mình mới thật đáng là vợ. Mình bệnh ta không thuốc thang, mình chết ta không mai táng; non sông cùng cười ta chẳng xứng gọi là chồng.)



Nguồn internet

---

Ai xui Tây đến


Ai khiến thằng Tây tới vậy cà?

Đất bằng bỗng chốc nổi phong ba

Hẳn hoi ít mặt đền ơn nước,

Nháo nhác nhiều tay bận nỗi nhà.

Đá sắt ôm lòng cam với trẻ

Nước non có mắt thấy cho già.

Nam kì chi thiếu người trung nghĩa,

Báo quốc cần vương dễ một ta!



Bùi Hữu Nghĩa

---

Đề nhà mồ vợ


Đã chẵn ba năm mới đặng thăm,

Màn loan^[1] đâu vắng bặt hơi tăm.

Gió đưa, đâu thấy hình dương liễu^[2],

Đêm vắng, ai hoài tiếng sắt cầm^[3].

Chồng nhớ vợ, lòng tơ bối rối,

Con thương mẹ lụy ngọc tuôn dầm^[4].

Có linh chín suối đừng xao lãng,^[5]

Thỉnh thoảng về thăm lúc tối tăm.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Lấy điển tích chim Loan của Diễm Tân Vương nuôi đã ba năm mà không kêu một tiếng. Có người bảo chim Loan thấy đồng loại mới kêu. Vua sai người lấy gương cho chim soi thì nó kêu liền. Nhưng từ đó nó lại kêu mãi đến gầy mà chết.
2. Chỉ người phụ nữ vóc dáng mảnh mai, tha thướt.
3. Tiếng đàn giao hòa với nhau, ám chủ vợ chồng.
4. Có bản ghi: Con thương mẹ lụy nhỏ tuôn dầm.
5. Có bản ghi: Có thương xin nhớ đừng xao lãng.

Câu đối khóc vợ


Đất chẳng phải chồng, đem gửi thịt xương sao đặng;

Trời mà mất vợ, thử xem gan ruột mần răng.


Câu đối có nhiều bản chép khác nhau:


Đất chẳng phải chồng, bao nỡ thịt xương hòa với đất;

Trời không chết vợ, đặng coi gan ruột thử cho trời.

-------------

Đất chẳng phải chồng, đem gửi thịt xương sao đặng;

Trời mà mất vợ, thử xem gan ruột mần răng.

--------------

Đất chẳng phải chồng, chốn ấy thịt xương bao nỡ gởi;

Trời mà có vợ, lúc này gan ruột biết dường bao.

--------------

Đất chẳng phải chồng, sao nỡ thịt xương đem gởi đó;

Trời dầu có vợ, lúc này gan ruột để nơi đâu.

----------------

Đất chẳng phải chồng, bao nỡ thịt xương đem gởi đất;

Trời như có vợ, lúc này gan ruột biết chăng trời.


Bùi Hữu Nghĩa

---

Câu đối thờ vợ


Ngã chi bần khanh độc năng trợ, ngã chi oan khanh độc năng minh, triều quận công xưng khanh thị phụ;

Khanh chi bệnh ngã đắc dưỡng, khanh chi tử ngã bất đắc táng, giang san ưng tiếu ngã chi phu.


Nghĩa:

Ta nghèo mình hay giúp đỡ, ta tội mình biết kêu oan; trong triều ngoài quận đều khen mình mới thật đáng là vợ;

Mình bệnh ta không thuốc thang, mình chết ta không mai táng, non sông cùng cười ta chẳng xứng gọi là chồng.

(Không rõ người dịch)

-----------

Tớ nghèo mình lo giúp, tớ oan mình lo kêu, chòm xóm đều khen mình đáng vợ;

Mình đau tớ chẳng nuôi, mình ốm tớ chẳng táng, non sông thẹn phận tớ làm chồng.

(Người dịch: Nguyễn Văn Nghĩa)

---

Câu đối cho người thợ nhuộm, cho thầy thuốc


Câu đối cho người thợ nhuộm

Một người thợ nhuộm đến xin liễn viết treo nhà, Bùi viết cho:

Thanh xuất ư lam nguyên hữu bổn;

Bạch phiền hồ mặc khởi vô do.


Nghĩa:


Chàm đẻ ra xanh vì cội gốc;

Mực làm lấm trắng lẽ xưa nay.


Người thợ nhuộm nài xin Bùi thêm đôi liễn nữa và trong liễn phải có tiên của y là Minh Viễn, Bùi viết:

Minh tri vật sắc năng tiên hậu;

Viễn cận nhân tình nhiệm khứ lưu.


Nghĩa:


Hiểu rành sắc vật nên sau trước;

Dò kỹ lòng người định ở đi. ^[1]


Câu đối cho thầy thuốc


Đau tiếc thân, lành tiếc của, thói bạc từng quen.

Mất lòng trước, được lòng sau, không tiền chớ hốt.^[2]



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Theo tài liệu Nguyễn Văn Nghĩa.
2. Có người cho rằng câu đối này của ông Nguyễn An Cư, nhưng ông này không lên tiếng khi báo chí chất vấn.

Câu đối biếm quan Châu Đốc


Dân chúng kêu rêu vì một ông quan ở Châu Đốc giả mặt thanh liêm, Bùi có mấy câu châm biếm:

Thôn trang vô sự, không đạp mè giậm đậu chỉ cà - tong. Điền giả vô ngu, vắng bẻ bắp moi khoai chi khỉ đột.

Vĩnh Ngươn hổ độ, ăn tươi đình Bảo chi heo; Đàm Chích ngạc bôn, nuốt sống tham Cần chi vịt.


Nghĩa:


Trong làng không việc nên không có nai ra đạp mè giậm đậu nữa; Nhà nông khỏi lo vì không có khỉ ra bẻ bắp bẻ khoai nữa.

Cọp ở Vĩnh Ngươn lội qua sông^[1] mà còn ăn hết heo của ông đình Bảo; Sấu ở đầm Chích đã đi rồi^[2] mà nuốt sống vịt của ông tham Cần.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Lưu Côn làm quan có tiếng là thanh liêm đến nổi cọp ở Vĩnh Ngươn cũng bỏ ra đi, không quấy nhiễu dân lành.
2. Hàn Dũ làm quan có đức độ to đến cá sấu cũng lìa nơi có mặt Hàn Dũ. Ở đây Bùi Hữu Nghĩa mượn tích xưa để chế nhạo ông quan đạo đức giả, vờ thanh liêm nhưng không phải là thế.

Đi thuyền qua Thoại Sơn


Một thuyền cầm hạc^[1] một mình ta,

Đường hiểm gian nan khắp trải qua.

Núi Sập^[2] sấm rền vang tiếng muỗi,

Vàm Nao^[3]nước chảy đứt đuôi xà.

Văn chương mới thử năm hay bảy^[4],

Võ lược chưa truyền sáu với ba^[5].

Gà gáy học đòi người dậy múa^[6],

Luống e năm tháng để ta đà^[7].



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Triệu Biện tự Thanh Hiến đời Tống, làm quan thanh liêm. Khi đi nhậm chức ở đất Thục không mang theo vợ con, ông chỉ đem theo cây đàn và con chim hạc.
2. Núi Sập, tên chữ là Thoại Sơn (đặt theo tên Thoại Ngọc Hầu, người có công mở mang vùng đất này) là một trái núi nhỏ nằm tại thị trấn Núi Sập thuộc huyện Thoại Sơn (An Giang). Núi có độ cao 85m với chu vi 3.800m.
3. Vàm Nao: Sông Vàm Nao dài 6,5 km, rộng bình quân 700m, độ sâu trên 17m, một bờ thuộc xã Kiến An (huyện Chợ Mới), một bờ thuộc xã Tân Trung (huyện Phú Tân), chảy theo hướng Đông Bắc-Tây Nam nối liền sông Tiền với sông Hậu. Ngoài vai trò quan trọng đối với đồng bằng sông Cửu Long về thủy lợi và giao thông vận tải, Vàm Nao còn nổi tiếng vì là nơi xảy ra một trận thủy chiến khốc liệt giữa quân Việt và quân Xiêm năm 1833, và còn vì các đặc sản như cá hô, cá bông lau...
4. Năm hay bảy: năm kinh bảy truyện (ngũ kinh thất truyện)
5. Sáu với ba: sáu thao ba lược (lục thao tam lược).
6. Tổ Địch đời Tấn, làm chủ bạ ở Từ Châu, cứ nghe tiếng gà gáy là thức dậy múa gươm.
7. Ta đà: Lỡ dịp, lỡ bước.

Ngồi thuyền câu cảm tác ^[1]


Bản phiên âm Hán Việt:

Thu võ liên hà giáp ngạn phồn,
Ngư ca ái ái náo tiền thôn.
Thiên biên nhất nhất hoành không lộ,
Giang thượng song song phá lãng đồn.
Cao thọ loạn diêu phong tự chiến
Lạc hoa bất tụ thủy như bôn.
Biên châu nhất trạo tri hà vãn,
Tháp thượng đàm tâm tử mãn tôn.


Bùi Hữu Nghĩa


Bản dịch nghĩa:

Cây sen gặp mưa thu nẩy nở liền bờ,
Tiếng hát thuyền chài vang lên ở xóm trước.
Bên trời từng chiếc cò bay ngang trên không.
Trên sông từng đôi cá heo vượt sóng.
Cây cao lay động lung tung gió như đánh trận,
Hoa rơi không tụ lại, nước như chạy.
Con thuyền chèo một mái không biết đi đâu,
Trên mui ngồi nói chuyện tâm sự, rượu đầy chén.


Bản dịch thơ:

Sen gặp mưa thu rộ loáng bờ,
Rộn nghe thợ lưới hát u ơ.
Chân mây cò ráp cánh dài dặc,
Mặt sóng nược đua đầu bạc phơ.
Gió thổi cây chồm rung lấp cập,
Nước đùa hoa rụng chạy lờ đờ.
Dong thuyền nào biết đi đâu hử?
Cùng khách chuyện riêng say gật gờ



Bản dịch: Nguyễn Văn Nghĩa

---

1. Bài này tên thường gặp là Thu Cảm (Cảm hứng Thu) làm lúc về hưu ở làng Bình Thủy (Long Tuyền).

Qua Hà Âm cảm tác ^[1]


Mịt mịt mây giăng kéo tối rầm^[2],

Đau lòng năm trước cảnh Hà Âm^[3].

Đống xương vô định sương phau trắng,

Giọt máu^[4] phi thường cỏ nhuộm thâm.

Gió trốt dật dờ nơi chiến lũy,

Đèn trời leo lét dặm u lâm.

Nôm na xin mượn vài câu điếu^[5]

Dắng dỏi đêm trường tiếng dế ngâm^[6].



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Bài này còn có tên "Kinh quá Hà âm cảm tác" hay "Hà Âm mộ cảnh". Hà Âm nay là huyện Giang Thành, Hà Tiên. Bấy giờ Bùi nhân đi xứ Xiêm, thấy đống xương tàn của bọn thổ phỉ bị giết trong thời Minh Mạng, còn chồng chất ở nơi chiến địa, cảm khái nên lời thơ vô hạn thê lương.
2. Có bản chép: "Mịt mịt mây đen kéo tối hầm".
3. Có bản chép: "Đau lòng thuở nọ cảnh Hà Âm."
4. Có bản chép: "Vũng máu..."
5. Có bản chép: "Nôm na xin mượn vài câu kệ" hay "Nghĩ thương con tạo sao dời đổi".
6. Dắng dỏi: lanh lảnh.

Quan Công thất thủ Hạ Bì


Hạ Bì thuở nọ chẳng màng nao,^[1]

Gương rạng chỉ lầm chước túng thao^[2].

Chén rượu anh em keo gắn chặt

Tấm gương tôi chúa đuốc chong cao.

Theo rồng dốc nhóm mây trời Hán^[3],

Xuống ngựa đâu tham bạc đất Tào.

Hai mối cương thường gồm đặng cả^[4],

Ngàn năm thơm để miệng người rao.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Có bản chép: "Hạ Bì ngày nọ chẳng màng nào".
2. Có bản chép: "Gươm rụng thời ta dụng chước thao".
3. Có bản chép: "Theo rồng chẳng phụ mây trời Hán".
4. Có bản chép: "Trọng đạo cương thường vai gánh nặng".

Thú câu ^[1]


Danh lợi màng bao chốn cửa hầu,

Thanh nhàn quen thú một nghề câu.

Giăng đường chỉ mảnh dòng khơi lộng,

Thả miếng mồi thơm vực cạn sâu.

Khói nước Ngũ hồ tình cả đẹp,

Gió trăng kho cũ cảnh riêng mầu.

Bá vương hội cả dầu chưa gặp,

Thao lược này ai biết đặng đâu?



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Các sách chép bài này theo bản của ông Đỗ Văn Y nhưng theo "Quốc âm thi hiệp tuyển" của Cai tổng Lê Quang Chiểu soạn xuất bản năm 1903 thì ghi là "của ai làm không biết tên họ" và có tất cả ba bài. Ở chú thích này chỉ chép lại một bài gần giống như bài trên để tham khảo:

Danh lợi màng bao chốn cửa hầu,
Thú vui quen giữ một nghề câu.
Giăng giềng tơ mảnh trên sông Vị,
Thả miếng mồi thơm dưới vực sâu.
Non nước hồ xưa tình hãy đẹp,
Gió trăng kho cũ cảnh riêng mầu.
Bá vương hội cả dầu chưa gặp,
Thao lược này ai biết đặng đâu?

Thời cuộc ^[1]


Anh hùng sáu tỉnh^[2] thiếu chi đây,

Đâu để giang san đến thế này.

Ngọn lửa Tam Tần^[3] phừng đất cháy,

Chòm mây Ngũ Quý^[4] lấp trời bay.

Hùm nương non rậm toan chờ thuở,

Cáo loạn vườn hoang thác có ngày.

Một góc cảm thương dân nước lửa,

Đền Nam trụ cả dễ lung lay.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Tác giả làm bài thơ này để tổng họa 10 bài Tự thuật của Tôn Thọ Tường, cho nên có sách ghi đầu đề là Gửi Tôn Thọ Tường.
2. Sáu tỉnh: Thời tác giả sống miền Nam Việt Nam chia làm 6 tỉnh thường gọi Nam kỳ lục tỉnh. 3 tỉnh miền Đông: Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, 3 tỉnh miền Tây: Long Hồ, An Giang, Hà Tiên.
3. Tam Tần: nhà Tần (Trung Quốc) mất. Đất Tần bị làm ba nước, gọi là Tam Tần .
4. Ngũ quý hay Ngũ đại: sử gọi là Ngũ Đại Thập Quốc (907-960). Đây là một thời kỳ chính biến trong lịch sử Trung Quốc, bắt đầu từ khi nhà Đường sụp đổ và kết thúc khi nhà Tống xuất hiện. Trong suốt thời kỳ này, 5 triều đại đã thay nhau tồn tại ở vùng lưu vực sông Hoàng Hà và hơn 12 nhà nước độc lập đã được xây dựng chủ yếu ở vùng đất Hoa Trung, Hoa Nam và một phần Hoa Bắc.

Tức sự


Bản phiên âm Hán Việt:

Dinh hư thế cuộc nãi kham cùng,
Lậu hạng thê trì tại thử trung.
Kỷ khắc ca tàn liên dạ vũ,
Nhất hồ chước bãi mãn giang phong.
Kính môn ngẫu đối tu thiêm bạch,
Hoa cảnh nhàn khan diện đái hồng.
An đắc sơn hà y cựu nhật,
Càn khôn túy lúy nhất tao ông.


Bùi Hữu Nghĩa


Bản dịch nghĩa:

Nói việc trước mắt

Việc nên hư trên đời không biết đâu là cùng,
Nơi ngõ quê này nương náu mãi lâu nay.
Tàn khúc ca đã mấy khắc mà đêm cứ mưa mãi,
Vừa chuốc xong một hồ rượu thì gió thổi đầy sông.
Vô tình soi gương thấy râu mình thêm bạc,
Thư thả xem hoa, mặt ửng màu hồng.
Ước gì non sông trở lại như ngày cũ,
Thì ta sẽ say tràn trời đất làm một thi ông.


Bản dịch thơ:

Vơi đầy việc thế biết đâu cùng,
Xóm hẹp mà an, ở thỏa lòng.
Ca dứt mưa đêm ầm ập nóc,
Rượu rồi gió bão chập chờn sông.
Soi gương bỗng thấy đầu râu bạc,
Dạo cảnh như hay mặt mũi hồng.
Non nước ví mà như cũ được,
Trong tuần say mãi sướng hay không.


Bản dịch: Nguyễn Văn Nghĩa

---

Tự thuật


Bản phiên âm Hán Việt:

I. Tu mi thôi ngã lão,
Can phủ hướng thùy trần?
Vọng trị đồng xuân nhật,
Đoan cư lai bắc thần.
Hôn mai phong kỷ độ,
Bành bái vũ kinh tuần.
Thế lộ nê đồ thậm,
Cuồng ca khả ẩm tần.

II. Vũ như thiên tự lậu,
Triều trướng thủy như bôn.
Hế lộ nê đồ thậm,
Viên trung thảo mãn phồn.
Mân lôi tuyên chẩm điếm,
Oa cổ náo hoàng hôn.
Sương mấn thương trì mộ,
Tiêu sầu tửu nhất tôn.


Bùi Hữu Nghĩa


Bản dịch nghĩa:

I. Râu tóc như thúc giục ta già nhanh,
Gan ruột biết bày tỏ cùng ai?
Ước mong được cảnh thái bình mọi người cùng hưởng xuân,
Và nơi ta ở có sao Bắc Đẩu soi tới.
Đã mấy độ gió cuốn bụi mờ mịt,
Và mưa tuôn ròng rã, nghe tiếng vỗ của nước tràn
Đường thế sao lắm bùn lầy vậy,
Thôi cứ hát tràn và uống cho say.

II. Mưa tuôn dường như trời bị thủng,
Triều lên nước chảy xiết như chạy.
Đường thế sao lắm bùn lầy vậy?
Trong vườn cỏ mọc um tùm.
Muỗi kêu như sấm dậy bên gối nệm,
Tiếng ếch như tiếng trống náo động buổi hoàng hôn.
Thấy tóc sương mà thương đời ta tàn lụi,
Để tiêu sầu dùng một chén rượu.


Bản dịch thơ:

I. Râu tóc xúi ta già,
Lòng dạ khó bày ra.
Ngày xuân ấy cuộc trị,
Làm quan ở trong nhà.
Trải mấy phen gió thổi,
Đã trót tuần mưa sa.
Đường đời bùn nước dẫy,
Uống rượu rồi ta ca.

II. Mưa đổ trời như lủng,
Nước trông tợ đất chìm.
Đường đời bùn lội lắm,
Trong vườn gai cỏ chen.
Muỗi mòng phá giấc ngủ,
Ếch nhái rộn đầu đêm.
Mái tóc hối già riết,
Buồn lòng rót rượu thêm.


Bản dịch: Nguyễn Văn Nghĩa

---

Khuyên học trò


Ăn ngủ làm chi hỡi các trò

Có công đi học phải toan lo.

Chơi bời hoa nguyệt đừng mơ tưởng,

Học hỏi rừng nhu phải đắn đo.

Dẫu có ruộng nương năm bảy mẫu,

Sao bằng kinh sử một đôi pho.

Trời xanh đâu phụ người văn học,

Bảng hổ đề danh mới sướng cho.



Bùi Hữu Nghĩa

---

Bị giam ở Vĩnh Long

---- Vận Từ Thứ ---


Nhượng chăng là nhượng kẻ cày voi

Lục lục thường tài^[1] cũng một mòi.

Mờ mịt bởi mây che bóng nguyệt,

Âm thầm vì trống lấp hơi còi.

Kìa câu ích kỷ^[2] kinh còn tạc,

Nọ kẻ khi nhân^[3] thánh hỡi roi.

Lẩn thẩn hết suy thì đến thới^[4]

Ngày qua tháng lại bước đường thoi.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Trí mọn chẳng đáng kể gì.
2. Chỉ lo mưu lợi ích riêng mình
3. Khinh người, coi người chẳng ra gì
4. Vận đỏ, số đỏ.

Đũa bếp

- Vận Từ Thứ -


Đẽo đã không nên cái búa voi,

Để làm đũa bếp nhắm ra mòi.

Sơ lò ngũ đảnh chi sờn nóng

Khuấy vạc tam khai chẳng sợ còi

Gặp cục than hồng đà sẵn gấp,

Giận còn đòi dại khỏi quơ roi.

Xông cơn nước lửa dư trăm trận,

Công nghiệp nay đà đáng mấy thoi^[1].



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Bài này là bản chép của ông Tứ Lang đăng ở báo "Thế giới Tân văn" số 18 ngày 16/11/36 nói rằng do ông Đặng Thành học trò của Long Khê lão sư (Long Khê là học trò của cụ Bùi Hữu Nghĩa) đọc cho chép lại.

Vĩnh Thông đồn trấn ^[1]


Bản phiên âm Hán Việt:

Độc tọa cao lâu tứ tiễu nhiên
Thiên không, dã khoáng, thảo thiên nhiên.
Giang biên phàm quá cô thôn vũ,
Lĩnh ngoại xa hồi viễn thọ yên.
Mộ sắc sổ gian ỷ trúc lũy,
Ca thanh nhất đạo tái bồ thuyền.
Tu mi tự đắc bá phu trưởng,
Tái thượng sa đà niên hựu niên.


Bùi Hữu Nghĩa


Bản dịch nghĩa:

Lưu trấn đồn Vĩnh Thông

Một mình ngồi trên lầu cao, ý tứ bâng khuâng
Trời trong, đồng ruộng, cỏ xanh tốt.
Dọc bờ sông cánh bướm lướt qua mưa nơi xóm vắng,
Ngoài núi xe về trong đám khói trên cây xa.
Trong sắc chiều mấy gian nhà trại tựa vào lũy tre,
Tiếng hát chở trên thuyền mui lau vang lên theo một đường.
Kẻ mày râu lấy làm đắc chí hơn được nhiều người,
Thế mà phải lần lữa ở cửa ải hết năm này đến năm khác.


Bản dịch thơ:

Lầu cao ngồi rỗi ngó tư bề,
Cỏ loáng chân trời, đồng ruộng ghê.
Mưa pháy bờ sông, buồm lướt tới,
Khói mờ cây núi, bóng xa về.
Trại căng bên lũy màu trơ trẻn,
Hát trổi trên thuyền giọng tỉ tê
Thầm nghĩ phận trai hơn được chúng,
Quanh năm luống dạo cảnh say mê.



Bản dịch: Nguyễn Văn Nghĩa

---

1. Tên một đồn ở Châu Đốc.

Ngọa bịnh ngâm thi ^[1]


Ngàn vàng khôn dễ sánh mình này,

Sanh có ngày, âu thác có ngày.

Non nước hãy con đang bẩy bả,

Đất trời sao nỡ khiến lay vay.

Kho phong nguyệt vẫn chan chan đó,

Vườn cúc tòng còn thới thới đây.

Bịnh cũ vừa an, đành lại dậy,

Mặc dầu ngâm ngợi, mặc dầu say.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Bài thơ này ông ngâm lúc lâm bệnh trước khi mất.

Văn tế con gái

Người con gái đầu lòng là Bùi Thị Xiêm mất, Bùi làm bài văn tế này.


Hỡi ôi!
Phải căn số ít duyên ít phước, thì không phứt cho rồi;
Uổng thân hình nên vế nên vai, mà mất như vậy đặng!
Giận bấy lão kiền khôn bạc ác, chòng chọc hắn không vì;
Hiềm thay con tạo hóa trớ trêu, mon men ta muốn mắng.

Nhớ linh xưa
Tánh rất thật thà;
Tình nên ngay thẳng.
Ăn chơi ở lở vốn không;
Đôi mách ngồi lê cũng chẳng.
Thảo với cha lành với mẹ, như bát nước ỷ không xao.
Ra cùng xóm ở cùng giềng, ước hột cơm đà chẳng cắn.
Chị hay niềm em hay nở, ai mà chẳng dấu chẳng yêu;
Ăn bữa trước lo bữa sau, mẹ đà khỏi dò khỏi dặn.
Tai quái bải buôi trối kệ, khôn lanh chẳng quá thật thà;
Lẳng lơ thừa thiếu mặc ai, khéo léo không bằng ngay thẳng;
Khi nào biết làm giọng ảnh, giọng e mà dức tớ, có giận thì la cái giống nọ lộn rồng;
Đời nào hay cầm cái roi cái vọt mà đánh em, có giận thì mắng cái thằng sao nó rắn.
Thấy con đẻ cha mừng đã hết lớn, mừng thì mừng mà dạ hãy băng sương;
Nghe con rên mẹ sợ một điếng hồn, sợ thì sợ chạy trời sao khỏi nắng.

Ôi!
Nước chảy hoa trôi;
Sao dời nguyệt lặn.
Nghiệp trăm năm từ ấy mà thôi;
Vàng ngàn lạng dễ mà cho đặng.
Nhớ tới tiếng con cười lời con thốt, càng thêm chua thêm xót đòi cơn;
Nhớ đến cách con đứng dáng con ngồi, luống để nhớ để thương từ chặng.
Đường ra ngõ vào còn đó, con đi đâu cho rêu cỏ mọc xanh;
Thúng may rổ vá còn đây, con đi đâu cho mốc meo đóng trắng.
Chưa có dâu nhờ một chút con;
Còn chàng rể, kể cho cái thẵng.
Dần dàn kể được bao lâu;
Giáp lại liền năm năm chẵn.
Có con biết không con cũng biết, đĩa muối dưa tạm đặt lưng vơi;
Sống cho khôn thác cũng cho khôn, tình sông biển dễ từ lạt mặn...



Bùi Hữu Nghĩa

---

Văn tế vợ


Hỡi ơi!
Xưa nay đặng mấy người trọn vẹn, phận sắc tài hằng phải lụy cái thân;
Vợ chồng mà ghe nỗi mặn nồng, cơn sanh tử ỷ khôn ngăn giọt lệ.
Từ thuở bậu vầy duyên can hệ, may mắn nhờ đủ mẹ đủ cha;
Thời em nâng niu dâng quì xẻ táo, thảo mẹ cha không nửa khắc lãng xoa;
Từ ngày anh mắc chốn gian truân, tơi bời có một vợ một chồng, thời em đặng đột^[1] buôn tảo bán tần, niềm chồng vợ ấy cũng đã phu phỉ.
Rất họ hàng còn cũng biết thương;
Huống trời đất có đâu chẳng nghĩ.
Ơn vũ lộ lộng khơi mà bủa xuống, tay chống chở đổi làm đồng vác, khi ấy hãy mang con trong dạ, bận bịu xin theo chốn sa trường;
Cuộc phong lôi tin tức hãy chưa thông, quế phi dung (?) luống chịu nắng mưa, con trứ đành bồng trẻ xuống thuyền, lặn mọc quyết tầm nơi chến địa.
Hiệp tan khi ấy rất gay go;
Ân ái đoạn này thêm thấm thía.
Hay đâu nỗi dây oán thù lại kết, anh vớ thử tay con tạo hóa, dầu những cánh trùng gan chuột, một chút nào nghĩ dạ Trang sanh^[2];
Bỗng phút chốc buồm tình ái kịp buông, anh lo vì gánh nặng cang thường, chi sờn vuốt biển nanh trời, chín tầng quyết trắng mình Trương thị^[3]!
Nơi kinh quốc ba hồi trống gióng, biện bạch này oan nọ ức, đáng hiền lương mắt thấy thảy đau lòng;
Giữa tính đường lẽ chánh lời nghiêm... đứa bạn đảng tai nghe đều hết vía.
Líu lo tuy cuộc thế chưa xong;
Trọn vẹn ỷ vì chồng khốn ví.
Lúc anh vụt về thăm cha mẹ, để lời dặn em đừng rủn chí, việc ở ăn lo đà sẵn cả, mới trở lưng xuống bến sụt sùi
Nay sao đành bỏ cả chồng con, nghe đặng tin anh xiết kinh hoàng, nỗi tới lui không biết dường bao, luống ngửa mặt lên trời van vỉ.
Cây dương liễu là tên ly biệt, trời dành cho em những điều tài sắc, mà mong sửa cuộc đoàn viên;
Huê phù dung là giống đoạn tràng, trời sắm cho em những miếng thanh danh, mà mỡ^[4] báo nền phước lý.
Anh để nàng chẳng bằng tiền bằng của, mà bằng cái tư lương;
Anh giết nàng chẳng bằng gươm bằng đao, mà bằng cái khổ lụy.

Ôi!
Gương ân ái không mài mà lẻm lẻm, người ta mặn nồng chồng vợ, bao đành dứt mối tình duyên;
Ngựa quang âm không dậm bỗng đùng đùng, người ta mắc cuộc tai nàn, sao nỡ dứt đường sinh tử.
Phụng lìa đôi chếch mác, đừng nói sửa sang giềng mối, khi túng thiếu manh quần tấm áo, biết lấy ai mà cậy nhờ;
Gà mất mẹ chít chiu, đừng nói nhắc biểu học hành, khi lạt thèm miếng bánh đồng hàng, biết theo ai mà thỏ thẻ.
May nhờ có ngoại gia nương cậy, sống đặng nhờ thác cũng đặng nhờ;
Luống trông cho cuộc thế xong xuôi, sớm chẳng thấy mai đều chẳng thấy.
Phải chi em chưa thoát nơi trần tục, nỗi oán thù sớm đặng sạch chùi;
Phải chi em chưa lên chốn non tiên, đứa bạn đảng dám đâu lừng lẫy!
Phước nhà đặng rảnh mình cao sĩ, vượt mấy sông em dắt chút mẹ già;
Màn loan sao vắng dạng tiên nga, vầy một ngõ anh khóc cùng ba trẻ.
Thơ từ biệt anh ngâm vài chập, đặng tỏ qua tấm dạ bi thương;
Rượu chung tình anh rót vài ly, ngỏ cùng bậu tấc lòng chung thủy.



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Đặng đột: chuyên nhất, chuyên tâm.
2. Trang sanh tức Trang Chu, chủ trương quên tình.
3. Trương thị chỉ người thiếu phụ Nam Xương vốn trong trắng bị chồng là Trương sinh nghi oan có ngoại tình.
4. Mỡ hoặc mựa, tiếng cổ nghĩa là chớ, hoặc chẳng.

Tác Phẩm Tồn Nghi:
Chùm thơ Ngũ luân tuyệt cú

Bảy bài Ngũ luân tuyệt cú này có người nói là của cụ Nguyễn Đình Chiểu nhưng đa số đều cho là của cụ Bùi Hữu Nghĩa.


1. Lời tự

Ngũ đế tam hoàng nhẫn đến nay,
Luân thường chỉ trước thảo cùng ngay.
Tuyệt lời cặn kẽ dường châu ngọc,
Cú cú hàng hàng dấu hỡi đây.


2. Quân thần

Vua phải đạo vua tôi phải tôi,
Vua tôi ngàn thuở sánh nên ngôi.
Minh lương hai chữ vầy trên dưới,
Nước trị nhà an bốn biển vui.


3. Phụ tử

Cha phải đạo cha, con phải con,
Rằng lành rằng thảo tiếng hay còn.
Cây kiều cây tử^[1] đời thường sánh,
Chẳng trái lòng theo mới đặng tròn.


4. Phu phụ

Vợ phải đạo vợ, chồng phải chồng,
Vợ chồng là đạo đất trời thông.
Khi nghèo đều chịu giàu đều hưởng,
Kết tóc trăm năm mới đặng lòng.


5. Huynh đệ

Anh phải đạo anh, em phải em,
Huân trì^[2] hai ống thổi nghe êm.
Sanh đồng một cội là xương thịt,
Sống thác nương nhau ở diệu mềm.


6. Bằng hữu

Làm người bầu bạn mới nên danh,
Dùng thẳng nương nhau ở lấy tình.
Giao kết xưa rằng vàng ngọc báu,
Giúp lời nhân nghĩa tiếng càng xin.


7. Tóm lại

Của chung biết đủ cũng vui đời,
Bùi ngọt mặn nồng nếm thử chơi.
Hữu xạ tự nhiên thơm phức phức,
Nghĩa nhân khuyên chớ khá quên lời.^[3]



Bùi Hữu Nghĩa

---

1. Kiều là cây to; tử là cây nhỏ, nghĩa bóng để ví cha với con.
2. Huân: là một loại sáo thổi; trì: là ống sáo có 6 lỗ.
3. Chùm thơ này đặt theo điệu Phụng đính. Rất đặc biệt là những chữ đầu câu của bài thơ số 1 và những chữ đầu câu của bài thơ số 7 ráp lại thành: "Ngũ luân tuyệt cú của Bùi Hữu Nghĩa".

Phụ Lục:
Chuyện thêm bớt chữ thơ xưa


Chuyện thêm bớt chữ thơ xưa của cụ Bùi theo tài liệu của ông Nguyễn Văn Nghĩa là có thật. Theo các giai thoại khác thì do cụ Bùi không đồng ý với một số nhà Nho luôn xem thơ Tàu là khuôn vàng thước ngọc nên cụ đã chê bài thơ nổi tiếng "Tứ hỷ" nói với những cái sướng là thiếu chữ. Bài thơ như sau:

Cửu hạn phùng cam vũ
Tha hương ngộ cố tri
Động phòng hoa chúc dạ
Kim bảng quải danh thì.

Nghĩa:

Trời hạn được mưa rào,
Quê người gặp bạn xưa.
Vào phòng cùng gái đẹp
Bảng hổ có nêu tên.

Cụ Bùi thêm vào:

THẬP NIÊN cửu hạn phùng cam vũ
THIÊN LÝ tha hương ngộ cố tri
HÒA THƯỢNG động phòng hoa chúc dạ,
NỘT NHO kim bảng quải danh thì!

Nghĩa:

Bảy năm trời hạn được mưa rào,
Ngàn dặm quê người gặp bạn xưa.
Hòa thượng vào phòng cùng gái đẹp
Trò ngu bảng hổ có nêu tên.

Cũng ở bài thơ này có người cho là cụ Bùi thêm vào mỗi câu 2 chữ thì bài thơ từ Tứ sướng thành Tứ khổ.

Diêm điền cửu hạn phùng cam vũ
Đào trái tha hương ngộ cố tri
Yểm hoạn động phòng hoa chúc dạ
Cừu nhân kim bảng quải danh thì

Dịch nghĩa:

Ruộng muối lâu năm gặp cơn mưa rào (dân làm muối méo mặt chớ sướng vui nỗi gì!)
Đi trốn nợ sang xứ khác lại gặp người quen (thôi, thấy mẹ rồi, chạy đâu cho thoát!)
Anh chàng bị thiến mà được đêm động phòng hoa chúc (bị thiến rồi còn làm ăn gì được? thà chết sướng hơn!)
Kẻ mình ghét mà nó đi thi lại đậu (tức điên người chớ ở đó mà sướng)

Với bài Thanh minh của Đỗ Mục thì cụ Bùi cho rằng bị dư chữ:

Thanh Minh

Thanh minh thời tiết vũ phân phân,
Lộ thượng hành nhân dục đoạn hồn.
Tá vấn tửu gia hà xứ hữu?
Mục đồng dao chỉ Hạnh Hoa thôn.

Nghĩa:

Tiết thanh minh mưa rơi lất phất
Người đi trên đưòng buồn tan nát cả tấm lòng
Ướm hỏi nơi nào có quán rượu
Trẻ chăn trâu chỉ xóm Hoa Hạnh ở đằng xa.

Cụ Bùi bỏ 2 chữ đầu của mỗi câu, bài thơ thành:

Thời tiết vũ phân phân,
Hành nhân dục đoạn hồn.
Tửu gia hà xứ hữu?
Dao chỉ Hạnh Hoa thôn.

Chuyện thêm chữ bớt chữ thơ xưa có thể chỉ là giai thoại nhưng xem qua cũng thật thú vị!


Bùi Hữu Nghĩa

---