Tôn Thọ Tường

Vài nét về tác giả:

Tôn Thọ Tường là một danh sĩ thời nhà Nguyễn trong lịch sử Việt Nam. Do ông cộng tác với thực dân Pháp nên bị các trí thức người Việt lúc bấy giờ chỉ trích mạnh mẽ.

Tôn Thọ Tường là người huyện Bình Dương, phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định (nay thuộc Thành phố Hồ Chí Minh).

Ông vốn xuất thân trong một gia đình khoa hoạn, thân phụ là Tôn Thọ Đức đỗ cử nhân, làm quan dưới triều Thiệu Trị, Tự Đức. Ngay từ thời trẻ, Tôn Thọ Tường học ở Huế, nổi tiếng văn hay chữ tốt. Năm 1840, thân phụ qua đời, nên việc học ông bị dở dang, đến năm 30 tuổi vẫn chưa đỗ đạt gì.

Năm 1855, Tôn Thọ Tường được tập ấm làm quan, nhưng chỉ được giao một chức quan võ, không hợp với khả năng nên ông từ chối. Vì túng thiếu, ông phải đi làm bài thi mướn để lấy tiền. Việc bại lộ, ông bị bắt giải về Kinh đô Huế. Vua Tự Đức xét đến công lao của cha ông và nhận thấy ông cũng là người có tài nên gia ơn tha tội.

Ông trở về Nam, khi đi qua tỉnh Bình Thuận, các viên quan ở đây vì mến tài, muốn bổ ông chức thông phán, nhưng bộ Lại không chấp nhận. Việc này càng làm cho Tôn Thọ Tường bất mãn triều đình Huế.

Đến Gia Định, ông lập lại Bạch Mai thi xã, để cùng các bạn xướng vịnh. Năm 1862, Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ, ông được chính quyền mới mời ra nhận chức tri phủ Tân Bình, nên được người đời gọi là Phủ Ba Tường. Đô đốc Bonard muốn dùng ông dùng uy tín của mình để dụ hàng Trương Định, nhưng không thành công. Năm 1863, ông được cử làm ký lục trong phái bộ của Phan Thanh Giản sang Pháp và Tây Ban Nha.

Năm 1867, ông được nhà cầm quyền Pháp phái về Ba Tri (Bến Tre) để dụ hàng nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu cùng hai người con Phan Thanh Giản là Phan Tôn và Phan Liêm, nhưng thất bại.

Năm 1871, ông được thăng đốc phủ sứ.

Tháng 2 năm 1872, viên chủ quận Vũng Liêm tên Thực bị nghĩa quân ở nơi đó giết chết, ông được cử đến thay. Sau, vì không ổn định được tình hình nơi ông cai quản[4], nhà cầm quyền Pháp rút ông về dạy Hán văn ở trường Hậu Bổ (Collège des Stagiaires) Nam Kỳ.

Năm 1873, ông được tham dự phái đoàn của Pháp sang Trung Quốc hai tháng. Năm 1875, Tôn Thọ Tường làm việc dưới quyền của Tổng Lãnh sự Pháp De Kergaradec ở Bắc Kỳ.

Năm 1877, trong một lần theo viên lãnh sự này đi quan sát miền thượng du Bắc Kỳ, ông mắc bệnh sốt rét ác tính rồi mất.


Theo Thành ngữ điển tích danh nhân từ điển (1966) của Giáo sư Trịnh Vân Thanh nhận xét về ông:

Với một tâm trạng đau khổ, luôn bị dằn dặt của Tôn Thọ Tường, chúng ta thấy ông không phải là người đánh mất cả lương tri. Việc vận động với người Pháp để xin ân xá cho Bùi Hữu Nghĩa, nhẫn nhục nhận lấy những lời thóa mạ, nguyền rủa của Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, Lê Quang Chiểu...mà không tìm cách trả thù hay ám hại, chứng tỏ Tường vẫn còn biết trọng nho phong, sĩ khí...


Nguồn internet

Thư Mục


Đĩ già đi tu

Giang san ba tỉnh I
II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X,

Khóc đầu Hạng Võ

Từ Thứ quy Tào

Tôn phu nhân quy Thục

Vịnh chùa Cây Mai

Vịnh Thuý Kiều

Vọng phu thạch

Đáp Huỳnh Mẫn Đạt

Thà gặp cọp chẳng thà gặp bạn

Đi sứ nước Pháp
......

Đĩ già đi tu^[1]


Chầy kình^[2] chợt tỉnh giấc Vu San^[3],

Mái tóc kim sinh^[4] nửa trắng vàng.

Đài kính^[5] biếng soi mầu phấn nhạt,

Cửa không đành gửi cái xuân tàn.

Chạnh niềm hoa liễu vài câu kệ,

An giấc tang du^[6] một chữ nhàn.

Ngoảnh lại lầu xanh^[7] thương những kẻ,

Trầm luân^[8] chưa khỏi kiếp^[9] hồng nhan.



Tôn Thọ Tường

---

1. Đĩ: ở đây chỉ người đàn bà làm nghề mại dâm.
2. Chày kinh: vồ đánh chuông chùa.
3. Vu San tức Vu Sơn: tên một dãy núi phía Đông Nam huyện Vu Sơn tỉnh Tứ Xuyên (Trung Quốc). Tương truyền, vua Sở Hoài Vương nằm chiêm bao thấy người con gái ở Vu Sơn xin vào chầu trong cung, tự xưng mình có tài tối làm mây sớm là mưa. Do vậy, người ta thường dùng hai chữ “vân vũ” hay “cuộc mây mưa” để nói đến cuộc ái ân của đôi trai gái.
4. Kim sinh: đời sống ngày nay.
5. Đài kính hay kiếng tức đài gương: bàn có giá gương soi.
6. Tang du: cây tang du, ý nói cảnh trời chiều khi mặt trời sắp lặn, bóng gác trên ngọn tang du. Ở đây dùng chỉ tuổi già.
7. Có bản ghi là "trần gian".
8. Trầm luân: Chìm đắm trong cảnh khổ.
9. Có bản ghi là "hết sự"

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


I

Giang san ba tỉnh hãy còn đây,

Trời đất xui chi đến nỗi này?

Chớp nhoáng thẳng bom dây thép kéo,

Mây tuôn đen kịt khói tàu bay.

Xăn văn thầm tính, thương đòi chổ,

Khấp khởi riêng lo, biết những ngày.

Miệng cọp hàm rồng, chưa dễ chọc,

Khuyên đàn con trẻ chớ thày lay!



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


II

Thày lay lại chuốc lấy danh nhơ,

Ai mượn mình lo chuyện bá vơ?

Trẻ dại, giếng sâu, lòng chẳng nỡ,

Đường xa, ngày tối, tuổi không chờ.

Áo xiêm chán thấy xăn tay thợ,

Xe ngựa nào toan gỡ nước cờ.

Rủi rủi may may đâu đã chắc ,

Miệng lằn lưỡi mối hãy tai ngơ!



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


III

Tai ngơ mắt lấp buổi tan tành,

Nghĩ việc đời thêm hổ việc mình.

Nghi ngút tro tàn nhà đạo nghĩa,

Lờ mờ bụi đóng cửa trâm anh

Hai bên vai gánh ba giềng nặng,

Trăm tạ chuông treo một sợi mành.

Trâu ngựa dầu kêu, kêu cũng chịu,

Thân còn chẳng kể, kể chi danh!



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


IV

Kể chi danh phận lúc tan hoang,

Biển rộng trời cao nghĩ lại càng.

Lên núi bắt hùm chưa dể láo,

Vào sông đánh cá, há rằng oan.

Người giương mắt ngạo đôi tròng bạc,

Kẻ ứa gan trung bảy lá vàng.

Chiu chít thương bầy gà mất mẹ,

Cũng là gắng gỏi, dám khoe khoang!



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


V


Khoe khoang sức giỏi cậy tài khôn.

Múa mép khua môi cũng một phồn.

Tơ vấn cánh ruồi kinh trí nhện,

Gió đưa hơi cọp khiếp oai chồn.

Siêng lo há đợi cơm kề miệng,

Chậm tính nào ngờ nước đến trôn.

Hay dở chuyện đời còn lắm lối,

Múa men xin hãy chớ bôn chôn.




Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


VI


Hãy chớ bôn chôn việc cửa nhà,

Sau này còn ngại nỗi đàng xa.

Ma duồng cơn ngặt lung hai trẻ,

Trời mỏn lòng thương xót một già.

Lái đã vững vàng cơn sóng lượn,

Thoi toan đan dệt lúc mưa sa.

Ở đời há dễ quên đời được,

Tình thiệt so hơn cũng gọi là ...




Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


VII


Cũng gọi là người ắt phải lo,

Có hay chịu khó mới nên trò.

Bạc mông mênh biển cầu toan bắc,

Xanh mịt mù trời thước rắp đo.

Nước ngược chống lên thuyền một mái,

Gác cao bó lại sách trăm pho.

Lòng này dầu hỏi mà không hổ,

Lặng xét thầm soi cũng biết cho.



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


VIII


Đã biết cho chưa, hỡi những người,

Xin đừng tiếc hận, chớ chê cười!

Ví dầu, vật ấy còn roi dấu,

Bao quản thân này chịu dể ngươi.

Trăng giữa ba thu mây cũng tỏ,

Hoa trong chín hạ nắng càng tươi.

Khó lòng mình biết lòng mình khó.

Lòn lỏi công trình kể mấy mươi.



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


IX


Kể mấy mươi năm nước lễ văn,

Rắn dài, beo lớn, thế khôn ngăn;

Bốn đời, chung đội ơn nuôi dạy,

Ba tỉnh, riêng lo việc ở ăn.

Hết sức người theo trời chẳng kịp,

Hoài công chim lấp biển không bằng.

Phải sao chịu vậy thôi thì chớ,

Nhắm mắt đưa chân lỗi đạo hằng.



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

--- 10 bài thơ liên hoàn ---

Giang san ba tỉnh

10 bài thơ trên có sách ghi tựa là: "Tự thuật".


X


Đạo hằng chi trước thảo cùng ngay,

Lỗi đạo sao cho đáng mặt thầy.

Đất quét đã đành bia lỗ miệng,

Chén tràn e nỗi trở bàn tay.

Nghĩa đen dạy trẻ tranh còn lấp,

Mặt trắng xem trời cánh khó bay.

Chí muốn ngày nào cho được toại?

Giang san ba tỉnh hãy còn đây! *



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị
Xem bài họa của Lê Quang Chiểu

* Câu cuối bài này là câu đầu tiên của bài I

Khóc đầu Hạng Võ

Khi Phan Văn Trị mất, Tôn Thọ Tường là người vẫn bị Phan chê dè cũng lấy làm thương tiếc làm bài thơ này thống khóc Phan chí tình chí thiết. Đáng cảm động chăng?


Trăm hai non nước^[1] một gươm thần,

Hết giận thôi mà khóc cố nhân.

Con mắt bốn ngươi^[2] nhìn với mắt,

Cái thân tám thước tuổi nào thân.

Bát canh Quảng Võ ơn còn nhớ

Chén rượu Hồng Môn lụy khó ngăn.

Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo,

Mặc ai rằng giả mặc ai chân.



Tôn Thọ Tường

---

1. Non nước nhà Tần đóng đô ở Quang Trung là nơi hiểu yếu. Hai người có thể địch lại trăm người ở ngoài vì thế gọi là non nước trăm hai. Hạng Võ đã xông pha nguy hiểm mới phá được nhà Tần.
2. Hạng Võ có mắt tròng đôi.

Từ Thứ quy Tào ^[1]

Thuở trước, các văn hữu miền Nam làm thơ thường hạn những vần ngộ nghĩnh: "Xô, cô, vô, ô, rô" - "Gà, qua, nhà, bà, già" - "Ôi, thôi, rồi, nồi, xôi" - "Chà, và, la, mã, tà" - "Thằng, ăn, măng, nhăn, răng" ... Đến khi Tôn Thọ Tường làm bài thơ này, dụng vận thật hiểm hóc: "Vòi, còi, mòi, roi, thoi". Nhiều người dùng vận ấy mà làm gọi là Vận Từ Thứ.

Hiếu^[2] đâu dám sánh kẻ cày voi^[3]

Muối xát lòng ai, nấy mặn mòi.

Ở Hán^[4] còn nhiều rường cột vững ^[5],

Về Tào chi sá một cây còi.

Mảng nghe^[6] nhớ mẹ khôn nâng chén,

Chạnh tưởng^[7] trông vua biếng giở roi.

Chẳng đặng khôn Lưu^[8] đành dại Ngụy^[9],

Thân này xin gác ngoại vòng thoi.



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị

1.Từ Thứ, một nhân vật đời Tam Quốc, làm quân sư cho Lưu Bị trước khi ông này gặp Khổng Minh. Từ Thứ bị mắc kế của Trình Dục, đành vì chữ hiếu trở về đầu Tào Tháo, rồi giới thiệu Khổng Minh với Lưu Bị. Tào: chỉ Tào Tháo.
2. Có bản ghi là "Thảo"
3. Kẻ cày voi: chỉ vua Thuấn (Trung Quốc).
4. Hán: nước Thục Hán.
5. Có bản ghi là "cả"
6. Có bản ghi là "bâng khuâng"
7. Có bản ghi là "bịn rịn"
8. Lưu: chỉ Lưu Bị.
9. Ngụy: tức nước Tào Ngụy, do Tào Tháo xây dựng tiền đề để sau này con là Tào Phi lập nên.

Tôn phu nhân quy Thục ^[1]


Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ tòng,

Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông.

Lìa Ngô^[2] bịn rịn chòm mây bạc;

Về Hán^[3] trao tria mảnh má hồng.

Son phấn thà cam dày gió bụi;

Đá vàng chi để thẹn non sông?

Ai về nhắn với Chu Công Cẩn:^[4]

Thà mất lòng anh, đặng bụng chồng.



Tôn Thọ Tường

---

Xem bài họa của Phan Văn Trị

1. Tôn phu nhân: em gái Tôn Quyền, vua nhà Đông Ngô thời Tam quốc ở Trung Quốc. Thục: nhà Thục Hán (Trung Quốc).
2. Ngô: nhà Đông Ngô (Trung Quốc).
3. Hán: nhà Thục Hán (Trung Quốc).
4. Chu Công Cẩn: Chu Du, một tướng giỏi của Tôn Quyền.

Vịnh chùa Cây Mai


Cám cảnh cây mai cách dưới đèo,

Mười phần trong sạch phận cheo leo.

Sương in tuyết đóng cành thưa thớt,

Xuân tới thu về sãi quạnh hiu.

Lặng lẽ chuông quen con bóng xế,

Tò le kèn lạ mặt trời chiều.

Những tay rượu thánh thơ thần cũ,

Trông cảnh bao nhiêu, tiếc bấy nhiêu!



Tôn Thọ Tường

---

Chùa Cây Mai còn có tên là Mai Sơn tự hay Mai Khâu tự, xưa tọa lạc trên gò Mai, thuộc Gia Định cũ. Cảnh chùa này là đề tài xướng họa của nhiều thi nhân buổi ấy.

Vịnh Thuý Kiều


Mười mấy năm trời nhục rửa xong,

Sông Tiền Đường đục hoá ra trong.

Mảnh duyên bình lãng còn nong nả,

Chút phận tang thương lắm ngại ngùng.

Chữ hiếu ít nhiều: trời đất biết,

Gánh tình nặng nhẹ chị em chung.

Soi gương kim cổ thương mà trách,

Chẳng trách chi Kiều, trách hoá công.



Tôn Thọ Tường

---

Vọng phu thạch


Hình đá ai đem đặt biển đông,

Giống hình nhi nữ dạng ngồi trông.

Da dồi phấn tuyết phơi màu trắng,

Tóc gội dầu mưa giũ bụi hồng.

Ngày ngắm gương ô soi đáy nước,

Đêm cài lược thỏ chải trên không.

Đến nay phỏng đá bao nhiêu tuổi,

Trạc trạc bền gan chẳng lấy chồng.



Tôn Thọ Tường

---

Đáp Huỳnh Mẫn Đạt *


Tình cờ gặp gỡ bạn tiền liêu, [1]

Thi phú ngâm nga hứng gió chiều.

Thế cục đổi dời càng lắm lắm,

Thiên cơ mầu nhiệm hãy nhiều nhiều.

Nước non dường ấy, tình dường ấy,

Xe ngựa bao nhiêu, bụi bấy nhiêu!

Hăng hái nhạc Tây, hơi thổi mạnh,

Nghe qua ngùi nhớ giọng tiêu thiều. [2]



Tôn Thọ Tường

---

*:Xem chú thích hoàn cảnh ra đời của bài thơ ở trang Huỳnh Mẫn Đạt
1. Tiền liêu: bạn làm quan lúc trước
2. Tiên thiều: sáo nhạc du dương của phương Đông.

Thà gặp cọp chẳng thà gặp bạn^[*]


Kết lũ năm ba bạn cặp kè,

Duyên đâu giải cấu^[1] khéo thè be.

Đã bưng bít mặt cùng trời đất

Sao hổ hang lòng với ngựa xe.

Trẻ lẩn thẩn dạo qua đàng liễu

Già bơ vơ ở dưới cội hè

Núp nom cũng hổ, chào thêm hổ

Hùm giữ non cao cũng chẳng thè.^[2]



Tôn Thọ Tường

---

*: Bài thơ này theo giai thoại là sau cuộc gặp mặt đấu khẩu thơ giữa Tôn và cụ Huỳnh Mẫn Đạt ở Sài Gòn, Tôn đã làm bài này. Nhiều người nhận xét đọc bài này thật đau lòng cho Tôn. Xem thêm bài Giễu Tôn Thọ Tường bài 2 của cụ Huỳnh Mẫn Đạt
1. Giải cấu: Gặp gỡ
2. Chẳng thè: E dè, chẳng nở làm thái quá

Đi sứ nước Pháp


Múa gươm, quăng chén cất mình đi,

Bịn rịn đâu màng thói nữ nhi.

Mây khói một màu thuyền thoát thoát,

Biển trời muôn dặm núi ti ti.

Phương xa xe ngựa lừa đi đến;

Nước cũ non sông ngóng lúc về.

Tên cỏ cung dâu là chí trẻ,

Danh mà chi đó lợi mà chi?


Tôn Thọ Tường

---