Hồ Xuân Hương

Vịnh đời người


Trăm năm ba vạn sáu ngàn ngày,

Dẫu có ngàn vàng khó đổi thay.

Trong núi ngàn năm cây vẫn có

Dưới trần trăm tuổi dễ không ai.

Nghĩ đường danh lợi lòng thêm chán,

Thấy kẻ gian ngoan bụng lại đầy.

Đắng xót ghê thay mùi tục lụy,

Bực mình theo Cuội tới cung mây.




Hồ Xuân Hương
(Quốc văn tùng ký)


Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

Vịnh Hằng Nga


Hỡi chị Hằng Nga náu Quảng Hàn,

Bốn mùa trăng gió mấy giang san.

Áo tiên tuy nhuộm màu Vương Mẫu,^[1]

Hương tục còn nồng lửa Hậu Lang.^[2]

Mắt phượng nhớ say mùi ngọc thố,

Cung Nghê^[3] sao thẹn khúc cầm loan.

Nẻo^[4] không duyên nợ người cùng thế,

Xin chớ dầm mình nước hợp hoan.




Hồ Xuân Hương
(Quốc văn tùng ký)


Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Tức Tây Vương Mẫu.
2. Tức Hậu Nghệ.
3. Theo truyền thuyết Trung Quốc, đêm rằm tháng tám Đường Minh Hoàng được một đạo sĩ đưa lên chơi cung trăng. Tại đây có hàng trăm tiên nữ mặc xiêm áo màu ráng đỏ đang nhảy múa. Vua hỏi thì được trả lời đó là điệu múa "Nghê thường vũ y". Do tích này mà người sau cũng dùng cung Nghê để chỉ cung trăng.
4. Từ cổ, nghĩa là khi, một khi.

Vịnh hoa cúc


Chấp cả hàn phong xiết cả sương,

Trước rào xum họp tấm bao vàng.

Yêu vì vãn tuyết hương càng lạ,

Lẫn với phàm hoa sắc cũng thường.

Đào lệnh nòi xưa nghe chửa hết,

Tây Thi giống trước hãy còn ương.

Yêu hoa nên hoạ người say tỉnh,

Rượu chén hoàng hoa ngẫu hứng thương.




Hồ Xuân Hương



Tây Thi ngắm hoa

---

Vịnh nằm ngủ

Bản (Quốc văn tùng ký)


Mùa hè hây hẩy gió nồm đông,

Tiên nữ nằm chơi quá giấc nồng.

Lược trúc chải cài trên mái tóc

Yếm đào trễ xuống dưới nương long.

Ðôi gò Bồng đảo sương còn ngậm

Một lạch Đào nguyên suối chửa thông.

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt

Ði thì cũng dở ở sao xong.





Bản phổ biến:

Thiếu nữ ngủ ngày


Mùa hè hây hẩy gió nồm đông.

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng,

Lược trúc lỏng cài trên mái tóc.

Yếm đào trễ xuống dưới nương long

Đôi gò Bồng Đảo^[1] hương còn ngậm.

Một mạnh Đào Nguyên^[2] suối chửa thông

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt

Đi thì cũng dở ở không xong.




Hồ Xuân Hương
Thơ Hồ Xuân Huơng. NXB Văn học. Hà Nội. 1993. (Lữ Huy Nguyên tuyển chọn và giới thiệu)

Khảo dị:

- Bản Quế Sơn thi tập
Tựa đề: Vô đề 5
Câu 1: Đương cơn giờ ngọ gió nam phong
Câu 2: Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng
Câu 3: Lược bạc còn cài trên mái tóc
Câu 4: Yếm hồng để trễ dưới lưng ong
Câu 5: Ðôi bầu bạch thạch sương còn đượm
Câu 6: Một dọc Đào nguyên suối chửa thông
Câu 7: Quân tử dùng dằng đi chẳng được
Câu 8: Vậy nên một bút dán bình phong

---

1. Chỉ đảo Bồng Lai, nơi cõi tiên trong truyện thần tiên Trung Quốc xưa.
2. Theo một bài ký giả tưởng của Đào Tiềm đời Tần kể chuyện về một người đánh cá lạc vào thượng nguồn dòng suối, hai bên toàn hoa đào, ở đấy mọi người sống sung sướng vui vẻ, không biết gì đến cuộc sống của xã hội bên ngoài. Sau người ta thường dùng từ "Đào nguyên" (nguồn đào) để chỉ cõi thần tiên, thế giới cực lạc ngoài vòng trần tục.

Vịnh nhàn cư


Mặc ai xe ngựa mặc ai hèo,

Ngồi tựa hiên mai vắt tréo kheo.

Bầu rót rượu tiên mời bạn cũ,

Tay nâng thuốc thánh chữa dân nghèo.

Thơ ngâm Lương phụ người ngoại nội,

Đàn gảy Cao Sơn khách ngọn đèo.

Mấy thuở thái bình nay lại gặp,

Vỗ tay đua nhịp tính tình kêu.





Hồ Xuân Hương

---

Vịnh ni sư


Xuất thế hồng nhan kể cũng nhiều,

Lộn vòng phu phụ mấy là kiêu.

Gậy thần Địa Tạng khi chèo chống,

Tràng hạt Di Đà để đếm đeo.

Muốn dựng cột buồm sang bến giác,

Sợ cơn sóng cả lộn dây lèo.

Ví ai quả phúc mà tu được,

Cũng giốc một lòng để có theo.





Hồ Xuân Hương

---

Vịnh ông cắng đánh nhau


Sự này căn cớ bởi vì đâu?

Cái cắng sao mà bỗng đánh nhau.

Vác gậy bà dằn phang dưới gối,

Vớ đùi ông huýnh giáng lên đầu.

Cha căng mất vía bon lên trước,

Chú kiết kinh hồn lẩn lại sau.

Một chốc may mà mưa lại tạnh,

Vì rằng đi chữa có bồ câu.





Hồ Xuân Hương



Dị bản:
Đầu đề: Vừa mưa vừa nắng ông cắng đánh nhau; Cái cắng đánh nhau
Câu 2: Ông cắng sao mà lại đánh nhau
Câu 3, 4: Giật gậy bà dằn gieo xuống gối, Dương tay ông kểnh đạp lên đầu
Câu 7: Một chốc nắng rồi, mưa lại tạnh

---

Vịnh Thăng Long hoài cổ


Ngân ngất tầng mây một dải cờ,^[1]

Kinh thành ngày trước tỉnh bây giờ.^[2]

Tượng đồng Trấn Vũ hương còn ngát,

Bia đá Khuê Văn^[3] chữ chửa mờ.

Bảo tháp lơ thơ chòm cỏ mới

Hồ sông lai láng bóng trăng xưa.

Nào ai cố lão ra đây hỏi

Chốn cũ phồn hoa đã phải chưa.





Hồ Xuân Hương
(Tạp thảo tập)


Khảo dị:
- Bản Âm ca tập
Tựa đề: Vịnh Thăng Long thành
Câu 1: Chân ngất tầng mây một dải cờ
Câu 7: Gặp ai cố lão ra rồi hỏi
Câu 8: Chốn cũ phồn hoa có phải chưa

- Bản Xuân Hương thi sao
Tựa đề: Thăng Long thành hoài cổ
Câu 4: Bia đá hoa văn chữ chửa mờ
Câu 6: Sông Tô lai láng bóng trăng xưa
Câu 7: Gặp ai cố lão ra đây hỏi

- Bản Xuân Hương thi vịnh
Tựa đề: Thăng Long hoài cổ
Câu 1: Chân ngất tầng mây một ngọn cờ
Câu 2: Kinh thành ngày trước cảnh bây giờ
Câu 4: Bia đá hoa văn chữ chửa mờ
Câu 6: Ghềnh Tô lai láng bóng trăng xưa
Câu 7: Gặp ai cố lão ra đây hỏi


Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Chỉ ngọn cờ trên cột cờ Hà Nội được xây dựng vào năm Gia Long thứ 11 (1812).
2. Chỉ Hà Nội lúc đã đổi là tỉnh thành. Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831) bắt đầu bỏ các trấn, chia cả nước làm 20 tỉnh, trong đó Trấn thành Thăng Long đổi thành Tỉnh thành Hà Nội. Song câu thơ không chỉ nói về sự đổi thay tên gọi, mà còn bao hàm nỗi ai hoài chua xót của người Hà Nội bấy giờ. Sau khi Gia Long lên ngôi, kinh đô đặt tại Huế; do Thăng Long không còn là kinh đô nữa nên chữ Long là "rồng" bị đổi thành chữ Long là "thịnh vượng"; cũng do Thăng Long không còn là Hoàng thành nên năm Gia Long thứ 4 (1805) đã phá thành cũ để xây thành mới hẹp hơn; đến năm Minh Mệnh thứ 16 (1835) vì cho rằng thành Hà Nội vẫn còn quá cao, nên lại hạ xuống thêm 1 thước 8 tấc, nghĩa là tường thành chỉ còn cao hơn 3 mét.
3. Tức Khuê Văn Các ở khu di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Bia đá chỉ các tấm bia tiến sĩ do vua Lê Thánh Tông cho dựng vào năm 1484, bắt đầu ghi tên các tiến sĩ từ khoa thi năm 1442 đời Lê Thái Tông. Các văn bản ghi "bia đá hoa văn" là những bản sao sai văn bản, vừa mơ hồ về nghĩa, vừa không đối với câu trên.

Vịnh xuyên cổ
(Vịnh trống thủng)


Tranh phác thảo của Bùi Xuân Phái - internet

Của tôi bưng bít vẫn ngùi ngùi^[1]

Nó thủng vì chưng cũng nặng dùi.

Ngày vắng trên lầu dăm bảy lúc,

Đêm thanh dưới gác một đôi hồi.

Khi khoan chưa chán thời khi nhặt,^[2]

Đánh đứng không thôi lại đánh ngồi.

Nhắn nhủ ai về thương đến mấy,

Thịt da ai cũng thế mà thôi.




Hồ Xuân Hương
(Tạp thảo tập)


Khảo dị:
bản Xuân Hương thi sao
Câu 2: Nó thủng vì chưng kẻ nặng dùi
Câu 4: Đêm thanh khoan nhặt một đôi hồi.



Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Có nghĩa là động lòng thương nhớ. Các bản quốc ngữ đọc bùi ngùi là không đúng âm, vì cả hai chữ Nôm đều viết như nhau.
2. Từ cổ, khoan là chậm, thư thả; nhặt là mau, gấp gáp.

Vô âm nữ


Mười hai bà mụ ghét gì nhau

Đem cái xuân tình cắm ở đâu.

Rúc rích thây cha con chuột nhắt,^[1]

Vo ve mặc mẹ cái ong bầu.^[2]

Nào ai biết được vông hay chóc,^[3]

Nọ kẻ chia ra cuống mấy đầu.^[4]

Thôi thế thời thôi thôi cũng rảnh,

Trăm năm càng khỏi tiếng làm dâu.




Hồ Xuân Hương
(Bản khắc 1914)


Khảo dị:
- Bản khắc 1922
Tựa đề: Quan thị
Câu 1: Mười hai bà mụ ghét chi nhau
Câu 5: Đố ai đó biết vông hay chóc
Câu 6: Nào kẻ nào hay cuống mấy đầu
Câu 7: Thôi thế thời thôi thôi cũng được
Câu 8: Ngàn năm càng khỏi tiếng nương dâu

- Bản Xuân Hương thi sao
Tựa đề: Vịnh nữ vô âm
Câu 2: Đem cái tình chung cắm ở đâu
Câu 6: Đố kẻ phân ra cuống với đầu
Câu 7: Đã thế thì thôi thôi thì chớ
Câu 8: Trăm năm càng khỏi tiếng nương dâu

- Bản Tạp thảo tập
Tựa đề: Vịnh nữ vô âm
Câu 6: Mấy kẻ phân ra cuống mấy đầu
Câu 7: Đã thế thời thôi thôi cũng chớ

- Bản Xuân Hương thi tập
Tựa đề: Vịnh vô âm nữ
Câu 1: Mười hai bà mụ ghét chi nhau
Câu 5: Đố ai đã biết vông hay chóc
Câu 6: Còn kẻ nào phân cuống mấy đầu
Câu 7: Đã chẳng thời thôi thôi cũng chớ
Câu 8: Trăm năm càng khỏi tiếng nương dâu



Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Theo ý ca dao cổ:
Con gái mười bảy mười ba
Đêm nằm với mẹ chuột tha mất l...
Vì thế, đã "vô âm" thì thây cha con chuột, cho nó rúc rích chán thì thôi.
2. Theo ý ca dao cổ:
Bà cốt đánh trống long bong
Nhảy lên nhảy xuống cái ong đốt l...
Bây giờ đã "vô âm" thì mặc mẹ cái ong, sợ gì nó đốt.
3. Cây chóc cùng họ với cây ráy, lá tựa lá khoai sọ nhưng nhỏ và dài. Tục ngữ xưa: "Ngồi lá vông, chổng mông lá chóc, nằm dọc lá tre, tè he lá khế"; đó là chỉ hình dáng âm vật theo các tư thế khác nhau qua lối ví von nghịch ngợm của dân gian.
4. Tục ngữ dân gian thường dùng để mắng người thiếu hiểu biết: "Đầu l... trở xuống, cuống l... trở lên".

Vài câu thơ ngắn

Đi đái bùn nẩy


Quân tử anh hùng đâu vắng tá

Để cho nê thổ^[1] nảy^[2] chơi xuân.

(Quế Sơn thi tập)



Bùn bắn lên đồ


Nê ninh thượng thức cao thâm xứ
泥 濘 尚 識 高 深 處

Mạc quái anh hùng lưỡng thủ mô.
莫 怪 英 雄 兩 手 摸


Bùn kia còn biết nơi cao thẳm

Chẳng trách anh hùng thích mó tay

(Kiều Thu Hoạch dịch)



Vịnh chung

Nguyên văn lời Dẫn bằng chữ Hán:
Nhị tam nhân xuất Chung thi dĩ uông vận
(Vài ba người ra đề vịnh thơ "Quả chuông", lấy vần "uông")

Năm ba thằng ngọng đứng xem chuông

Nó bảo nhau rằng ấy ái uông.

(Quế Sơn thi tập)



Hồ Xuân Hương

Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Nê thổ: tiếng Hán nghĩa là bùn đất.
2. Nẩy: từ cổ, có nghĩa trơn lầy, sình lầy

Vọng Tây Hồ hoài hữu ^[1]


Phong cảnh Tây Hồ chẳng khác xưa,

Người đồng châu^[2] trước biết bao xa.

Nhật Tân đê lở nhưng còn lối

Trấn Bắc rêu phong vẫn ngấn thơ.

Nọ vực Trâu Vàng^[3] trăng nhạt bóng,

Kìa non Phượng Đất^[4] khói tuôn mờ.

Hồ kia thăm thẳm sâu dường mấy,

So dạ hoài nhân chửa dễ vừa.




Hồ Xuân Hương
(Bản khắc 1914)


Khảo dị: bản Xuân Hương thi vịnh
- Tựa đề: Tây Hồ
- Câu 2: Người đồng châu trước biết bao giờ
- Câu 3: Nhật Chiêu đê lở nhưng còn lối (tên cổ của Nhật Tân)


Nguồn: Kiều Thu Hoạch, Thơ nôm Hồ Xuân Hương, Nxb Văn học, 2008

---

1. Theo bản khắc thì tựa đề là chữ Hán "Vọng Tây Hồ hoài hữu" (Ngắm Tây Hồ nhớ bạn), phần thơ là chữ Nôm
2. Cùng một vùng dân cư, cùng khu vực hành chính; người đồng châu là chỉ người cùng quê hương.
Chùa Trấn Quốc.
3. Theo truyền thuyết, quốc sư thời Lý là Không Lộ đúc một quả chuông rất lớn, khi đánh lên, trâu vàng phương Bắc tưởng tiếng mẹ gọi, bèn chạy lồng sang nước Nam, đến chỗ sau là Hồ Tây, nó quần đảo mãi đất sụp thành hồ, nên có tên Hồ Trâu Vàng.
4. Chỉ khu đất theo thuyết phong thủy gọi là đảo Phượng Chủy (mỏ phượng) nằm ở khu vực nay là trường Chu Văn An. Xưa đảo Phượng Chủy hướng mỏ vào đền Quán Thánh như thế phượng chầu.

Tác phẩm tồn nghi

Đền Trấn Quốc ^[1]


Ngoài cửa hành cung^[2] cỏ dãi dầu;

Chạnh niềm cố quốc nghĩ mà đau.

Mấy toà sen lạt hơi hương ngự,^[3]

Năm thức mây phong điểm áo chầu.

Sóng lớp phế hưng^[4] coi vẫn rộn,

Chuông hồi kim cổ lắng càng mau.

Người xưa cảnh cũ đâu đâu tá,

Khéo ngẩn ngơ thay lũ trọc đầu.^[5]




Hồ Xuân Hương
(Thái Bạch, Thơ Hồ Xuân Hương, NXB Khai Trí, 1967)

---

1. Đây là tác phẩm tồn nghi. Có người cũng cho bài này tác giả là Bà huyện Thanh Quan. Bài thơ lưu truyền của Bà huyện Thanh Quan có nhiều chữ khác với bài này. Xem ở đây . Trấn Bắc là ngôi đền vua Lê hay ra ngự nằm ở phía bắc Hà Nội.
2. Hành cung: là cung điện dựng sẵn khi vua đi đến thì ngự ở đó.
3. Ý nói bàn thờ Phật không còn những nén hương vua thắp nữa.
4. Phế hưng: việc sụp đổ, hưng thịnh của các triều đại.
5. Ám chỉ những người tu hành.